InfoHub Logo

Mazmuny
İ. Kirispe
«Qazaq, dala jáne jylqy»

İİ. Negizgi bólim
1. Qolǵa úıretý tarıhy
2. Ómir merzimi jáne kezeńderi, sıpattamasy, túsi, túrleri
3. Qazaq halqyndaǵy jylqy mańyzy
4. Jylqy jáne qazaq rýhy

İİİ. Qorytyndy
Mal ósirseń, jylqy ósir,
Tabysy onyń kól - kósir

Zertteýdiń maqsaty men mindetteri
Osy ǵylymı jumystyń negizgi maqsaty jylqy malynyń tarıhyn, olardyń ómir súrý kezeńderi men túrlerin, bıologıalyq erekshelikterin zertteý.
Jylqy malynyń baptalýy men kútimi jaıly málimetterdi jınaqtap qazaq halqynda jylqynyń mańyzy men kútimi jaıly zertteý.
Osy maqsatqa jetý úshin tómendegideı mindetter qoıylady.
- ǵylymı ádebıetterge sholý, málimet jınaqtaý
- jylqy malynyń erekshelikterin anyqtaı
- jylqy malynyń jas ereksheligin, baptalýyn, kútimin zertteý.
- jylqy malynyń adam ómirindegi paıdasyn anyqtaý.

Kirispe
«Qazaq, dala jáne jylqy»
Bul qazaqqa qanat bolǵan júırik at,
Qazir mine arman boldy, baıqaımysyń jamaǵat?
Atakásip uranymen tórt túlikti ósirsek,
Jan serigi Qulagerdiń izin basar talaı at.
Halqymyzdyń erekshe qasterlep jáne janyna jaqyn kórgen tórt túliginiń ishindegi qasterlep pir tutqan qasıetti túliginiń biri jylqy.
Halqymyzda «qazaq, dala jáne jylqy» degen sózder bir - birine jaqyn tamyrlas ta, taǵdyrlas ta aıtylady.
Tarıh derekteri boıynsha adam balasy jylqyny bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıin 3 - 4 myń jyl buryn qolǵa úıretken. Negizgi otany Shyǵys Eýropanyń dalaly aımaǵy, Ortalyq Azıa jáne Qazaqstan alqaby dep sanalady. Qolǵa úıretilgen jylqy malynyń arǵy tegi jabaıy jylqylar – Tarpań men Kerqulan dep esepteledi. Bular erte zamanda Ortalyq Azıa men Qazaqstannyń keń baıtaq dalalarynda myń - myńdap, úıir - úıirimen jaıylyp júrgen. XVΙΙ – XVΙΙΙ ǵasyrlarda qazaq halqy tarpańdy jylqy úıirine qosyp, tuqymyn asyldandyryp, etin paıdalanǵany jaıly maǵlumattar bar. Bizdiń tegimiz - túrki, túligimiz jylqy. Sodan da bolar «jylqy tórt túliktiń tóresi» dep atam qazaq beker aıtpaǵan. Qazaq qazaq bolyp qalǵany úshin ana men atqa qaryzdar. Osyndaı baıtaq jerimizdiń babalarymyz attyń jaly, túıeniń qomynda júrip, bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen saqtap qaldy. Erte zamanda qazaqtar balasyn kishkentaıynan atqa mingizip úıretken.
Jylqy qasıetteri. Jylqy túliginiń qasıeti ushan teńiz. Ol minseń kólik, jeseń tamaq, ishseń sýsyn, kıseń kıim. Jylqynyń eti de, súti de, qany da dári. Qazysynyń maıy adamnyń súıegin balqytady. Adamnyń teris bitken súıegin osy maıdy paıdalanyp qaıta salady. Bıe saýǵan áıel adamnyń deni saýy bolady.
«Jylqy – janym, qymyz - qymyranym» degen atam qazaq. Jylqynyń taǵy bir qasıeti soǵystarda, báıgede, kókparda, joryqtarda qanshalyqty alasapyran qyrǵyndarda mertikken jaraly jaýyngerlerdiń denesin baspaǵan. Tipti keı jaǵdaılarda attan qulaǵan adam aman qalady, tipti esh jeri jaraqattanbaıdy. Qazaqta «Esek tuıaǵyn tóseıdi, túıe shýdasyn tóseıdi, ógiz múıizin, at jalynyn tóseıdi» degen sóz bar. Bul tulparǵa tán tazalyqtyń, páktiktiń belgisi. Ózi týǵan qandy, ózinen taraǵan qandy biletin jaza baspaı tanıtyn, óz denesiniń ıisin, taraǵan urpaq ıisin jańylmaı tanıtyn, óz tuqymynyń ún - dybysyn minez qulqyn jaza baspaı tabatyn qazaqy jylqy tuqymynyń estiligi men aqyldy qasıetteri kim - kimdi de tań qaldyrady.
Jylqynyń súti - sheker, eti - bal, ısi - jupar, terisi - kıim, minseń tulpar dep Dosbol sheshen jylqynyń halyq ómirindegi alatyn ornyn óte joǵary baǵalanǵan. Qazaq - ózi attan, qazany ottan túspegen halyq, sondyqtanda jylqy jaıly derekter óte kóp - aq.

Negizgi bólim
Jylqy taqtuıaqtylar otrádynyń bir tuqymdasy. Jylqy adamzat órkenıetindegi, ásirese, dala órkenıetindegi damýdyń jarqyn da eleýli kórsetkishteriniń biri bolady. Jylqyny qolǵa úırete bastaý kóshpeli sharýashylyq pen órkenıet damýynyń negizin qalady. Qolǵa úıretilgen jylqynyń sharýashylyqta mańyzy zor. Ol et jáne qymyz óndirý, salt miný, arbaǵa ne shanaǵa jegý, áskerı jáne sporttyq baǵyttarda ósiriledi.
1. Qolǵa úıretý tarıhy
Qazba qaldyqtary jylqynyń b. z. b 7000 j. buryn - aq Azıa men Eýropada qolǵa úıretilgendigin dáleldedi. Jylqy tuqymdasy esek, qulan, zebr, jabaıy jylqy bolyp 4 týysqa bólinedi. Úı jylqysy jabaıy jylqyǵa jatady, odan basqa oǵan kerqulan jáne qazirde joıylyp ketken tarpan jatady. Sońǵysy 19ǵ deıin Batys Qazaqstan, Batys Sibir, Reıseıdiń eýropalyq bóliginiń ońtústik jáne ońtústik shyǵys aımaqtaryn jáne keıbir Eýropa elderin meken etken. Kerqulan úıirleri qazir Monǵolıada ǵana kezdesedi. Kóptegen ǵalymdardyń zertteýleri boıynsha úı jylqysynyń eń jaqyn tegi osy kerqulan. Jabaıy jylqynyń súıegi Fransıanyń soltústiginen kóp tabylǵan. Amerıkada jabaıy jylqy bolmaǵan, qolǵa úıretilgen jylqylar keıin taǵylanyp ketken.
Qazaqstandaǵy tarıhy
Ejelgi dáýirden - aq qazirgi Qazaqstan aýmaǵy jylqynyń qolǵa úıretilgen mekeni bolǵandyǵyn arheologıalyq qazbalar dáleldeıdi. Soltústik Qazaqtandaǵy Botaı mádenıeti eneolıt dáýirinde (b. z. b. 4 - 3m. j), Arqaıym eskertkishteri orta qola dáýirinde (b. z. b. 2 - m. j), Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynan kezdesetin arıı, saq, ǵun kezeńderiniń eskertkishteri (b. z. b. 1m. j., b. z. 2ǵ.) ejelgi Qazaqstanda jylqynyń qolǵa úıretilip qana qoımaı, bul maldyń erekshe qasterlenip ádep - ǵuryptyq rásimderdiń ajyrymas bir bóligine aınalǵanyn kórsetedi.
Arııler kezeńi
Arııler jylqyny erekshe qurmettegen. Ǵalymdar arıılerde jylqynyń úsh túrli tuqymy bolǵanyn anyqtady: taýda júrýge yńǵaıly alasa jylqy, uzaq júrýge yńǵaıly shydamdy qazanat jáne qazirgi Túrikmenstannyń aqalteke jylqysynyń arǵy tegi sanalatyn ushqyr tulpar. Ásirese, arııler arasynda ushqyr tulpar qatty qadirlengen.
Álemde alǵash ret eki dońǵalaqty arbany oılap tapqan arııler. Oǵan ushqyr tulparlardy qos - qostan jegip alyp sary dalada saǵymsha júıitkigen. Qazaqstan aýmaǵynda arııler qaldyrǵan qundy mádenıet eskertkishteri óte kóp. Olardyń kópshiligi jartastarǵa salynǵan sýretter. Sýretterden arıılerdiń dúnıeni qalaı túsingeni, qandaı rásimdik bılerdi bılegeni, qalaı ań aýlaǵany, qandaı mal baqqany, eki dońǵalaqty arbalary, abyzdar men batyrlar týraly túsinikteri t. b týraly maǵlumat alýǵa bolady,

Saqtar kezeńi
Saqtar Altaıdan Dýnaı ózenine deıingi keń baıtaq aımaqta úıir - úıir jylqy ósirip, at qulaǵynda oınaýdy óner dárejesine kótergen. Saqtardyń balalary men áıelderine deıin at ústinde soǵysý tásilderin jas kezinen jetik meńgerip, kórgen jurttyń záresin ushyrǵan. Olardyń qanquıly joryqtarynan soń, Eýropada, kishi Azıada, Jerorta teńiziniń boıynda, Mysyrda atpen birge jaratylǵan kentavrlar týraly ańyz taraǵan. Ejelgi grek mıfologıasyndaǵy jaýynger áıelder amazonkalar týraly ańyzdar da osy saq áıelderiniń beınesinen alynǵan degen pikir bar. Qalaı bolǵan da, jylqyǵy salt minýdi qas ónerge aınaldyryp, ony áskerı ádis - tásildermen sheber ushtastyra bilgen saqtar óz zamanynyń eń qýatty eline aınalǵan. Olar ózderiniń jańa jerlerdi jaýlap alýyna, tirshilikke qajetti baılyqtarǵa kenelýine jaǵdaı jasaǵan jylqy balasyn asa qatty qurmettep, jan serigi sanaǵan. «Olar attaryna da mystan keýdeni jaýyp turatyn saýyt kıgizedi» dep jazady. Ejelgi grek tarıhshysy Gerodot, al júgenderin, shylbyryn altynmen áshkeıleıdi. Saqtardyń patshalary, qolbasshylary men batyrynyń tek ózderiniń bas kıimderine ǵana emes, mingen attarynyń tóbesine de laýazymdyq belgi - jyǵa taqqany týraly derekter bar. Olardyń qaıtys bolǵan handardy, hanzadalardy, batyrlardy t. b. jerlegende, onyń jan serigi bolǵan atyn janyna birge qoıý ǵurpy da «ıesine aty o dúnıe de serik bolady» degen senimmen paıda bolǵan.

2. Bıologıasy
A) Ómir súrý merzimi jáne kezeńderi
Túrine, kútimi jáne ósý aınalasyna baılanysty qazirgi úı jylqysy ortashada 25 - 30 jyl jasaıdy. Keı kezde, keıbir janýarlar jasy 40 - tan asady. Jazý derekterine saı eń kóp 19ǵ. Eski Bıllı degen at 62 jyl ómir súrgen. Qazirgi zamanda, Shýga Paff degen ponı 2007j. 56 jasta ólip Gıness kitabyna engen.
Jylqy tólderin bylaı bóledi.
qulyn (bıeniń jas tóli)
jabaǵy (6 aıdan asqan qulyn)
taı (1 jastan asqany) dep ataıdy.
Al budan ári urǵashy jylqyny ıaǵnı baıtaldy:
qunajyn baıtal (2 jastan asqany)
dónejin shyǵar (3 jastaǵy baıtal)
dónejin baıtal (3 jastan asqany)
besti bıe (4 jastan asqany)
qasabaly bıe (7 - 8 jastaǵy bıe)
kártamys bıe (11 - 14 jastaǵy bıe)
jasaǵan bıe (20 jastan asqan bıe)
mama bıe (kóp qulyndaǵan jas bıe)
bedeý – qulyndamaıtyn jylqy
qulyq - alǵashqy qulyndaǵan bıe
qysyraq - úıirge alǵash qosylǵan jas mal. t. b. ataıdy.
Pishtirilmegen erkek jylqynyń ıaǵnı aıyrdyń ataýlary.
qunan aıǵyr (2 jastan asqany)
dónen aıǵyr (3 jastaǵysy)
sáýrik aıǵyr (3 - 4 jastaǵy úıirge salynbaǵany)
besti aıǵyr (5 jastaǵysy)
saqa aıǵyr (11 - 12 jastaǵysy)
at - aqtalǵan (kestirilgen) erkek jylǵy, minis at.
Á) Sıpattamasy
Jylqynyń basy sozylǵan aryqtaý keledi. Kózderi úlken ótkir, tanaýlary keń, súıir qulaqtary shıraq qımyldy úlken ne ortasha kólemdi (basynyń jartysynan da kishirek) bolady. Jaly uzyn salbyraǵan, moıny uzyn bulshyq etti, denesi jumyrlaǵan bolady; quıryǵy túbirinen bastalatyn uzyn qyldardan turady. Túsi ár alýan keledi. Aıaqtary bıik symbatty, jýandyǵy ortasha bolady. 1 - shi jáne
5 - shi saýsaǵy múldem bolmaıdy. 2 - shi jáne 4 - shi saýsaqtary rýdımentti túrde ǵana qalyptasqan. Tuıaǵy eń qatty damyǵan ortańǵy saýsaqtyń basyn ǵana qaptaıdy (sondyqtan deneniń búkil salmaǵy soǵan keledi). Asqazany qarapaıym bolady. ót qaby joq, búıeni qatty damyǵan. Mıy bir shama kishkentaı jáne qatparlary úlken mı syńarlary mıshyqty qaptamaıdy. Alaıda aqyl qabileti edáýir joǵary bolady.

Sezý qabiletterinen estýi eń jaqsy damyǵan sodan keıin kórýi, sosyn ıis sezýi. Shoqtyǵyna deıingi bıiktigi 50 - 185 sm, salmaǵy 60 - 1500 kg bolady.
Jylqylar ádette bir aıǵyr bastaıtyn birneshe bıeden turatyn úıirge jınalady. Kóbinese jazyq dalada turady; erekshe sıpattary - úlken jyldamdyq pen saqtylyq.
Túsi
Jylqy túsi qylan, ala, baran bolyp bólinedi.
1. Qylańǵa aqboz, boz, býryl, teńbil, qubaqan, sary, qula, qula jıren, shabdar, kók, sur qulager, qyzyl, narqyzyl t. b. jylqylar;
2., Baranǵa tory, qara, qrakók, qara sur, qońyr, jıren, kúreń t. b. jatady.
3. Alaǵa saryala, surala, kókala, kerala, qarala, qońyrala, kúreńala t. b. jylqylar jatady.
Alystan qaraǵanda jylqynyń denesindegi bozǵyl túkter basym bolsa, ol qylań jylqy dep atalady. Qoshqyl túster kóbirek bolsa, baranǵa jatady. Erekshe kezdesetin túster bolady. Mysaly, shubar, bozshubar, kókshubar, qarashubar, t. b. jylqylar. Býdandary qashyr, qarta qashyr(loshak), qulanoıd(qulan men jylqy býdany), zebroıd (zebr men jylqy býdany) dep atalady.
Túrleri
Jylqy júk jylqysy (Vladımır jylqysy, Persheron jylqylary t. b.), minis jylqysy (arab jylqysy, aqalteke t. b.), jazyq dala jylqysy (Don jylqysy, Býdennyı jylqysy, Qostanaı jylqysy, mońǵol jylqysy, qazaq jylqysy t. b.), taý jylqysy (kabardın, qarabaq, qyrǵyz, altaı jylqylary. t. b. ) soltústik dala jylqysy (vıtskıı, eston, ıakýt jylqylary t. b.) bolyp ajyratylady. Dúnıe júzinde jylqynyń 250 - deı túri bar. Qazaqstanda jylqynyń 16 túri ósiriledi.

Ońtústik Qazaqstan oblysy,
Maqtaral aýdany, J. Súleımenov atyndaǵy jalpy orta mektebiniń
tarıh pániniń muǵalimi: Hıdırova Karıma Asqarbaıqyzy