InfoHub Logo

Fızıka 10 synyp

İ. Sabaqtyń taqyryby: Jylý qozǵaltqyshtary. PÁK. Jylý qozǵaltqyshtarynyń róli jáne qorshaǵan ortany qorǵaý.
İİ. Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik. Jylý qozǵaltqyshtary, PÁK, ekologıa uǵymdarymen tanysý.
2. Damytýshylyq. Paıdaly áreket koeffısentterine esepter shyǵarýdy úıretý, termodınamıkanyń İİ zańynyń qoldanýyn, qorshaǵan ortany qorǵaý, damytý.
3. Tárbıelik. Ekologıalyq tárbıe berý, tabıǵatty aıalaı bilýdi úıretý.

İİİ. Sabaqtyń ádisi. Baıandaý, suraq – jaýap.
İV. Sabaqtyń túri. Aralas sabaq.
V. Sabaqtyń kórnekiligi. Plakattar, elektrondy oqýlyq, dıdaktıkalyq materıal.
Vİ. Pánaralyq baılanys. Tabıǵattaný, geografıa, hımıa.

Vİİ. Sabaqtyń barysy.
1. Uıymdastyrý kezeńi:
A) Amandasý.
Á) Oqýshylardy túgendeý.
B) Úı tapsyrmasyn suraý.

1. Izotermıalyq proses kezinde ıdeal gazdyń ishki energıasy qalaı ózgeredi?
2. Izohoralyq proseste jumys isteline me?
3. Izobaralyq proses kezindegi jumys týraly túsinik.
4. Izobaralyq proseste gazdyń isteıtin jumysyn qalaı tabýǵa bolady?
5. Izotermıalyq ulǵaıýda gaz kúıin grafık arqyly sıpattaý.
6. Adıabatalyq proses degen ne?
7. Termodınamıkanyń İ zańy degen ne?
8. Qandaı proses qaıtymsyz bolyp sanalady?
9. Ekinshi tekti máńgilik qozǵaltqysh degen ne?

Vİİİ. Jańa taqyrypty túsindirý.
Júıeniń ishki energıasy mehanıkalyq energıaǵa túrlenetin qurylǵylardy jylý mashınalary nemese jylý qozǵaltqyshtary dep atalady.
3 túrin: týrbınalyq, porshendi, reaktıvti. Gaz týrbınalary: Ushaqta, kemelerde, lokomotıvte qoldanady.
Reaktıvti qondyrǵy: zymyrandar men ushaqtarda.
Porshendi avtokólikter men aýylsharýashylyq tehnıkalardy qoldanady.
A = Q1 – Q2.
Q1 – jylý mólsheri. Qyzdyrǵyshtan alatyn jylý mólsheri.
Q2 – tońazytqyshqa beretin jylý mólsheri. Atmosfera, arnaıy salqyndatqysh.
1824 j. fransýz ınjeneri Sadı Karno jylý mashınasynyń maksımal múmkin bolatyn PÁK – i myna formýlamen anyqtalady:
Q1 – Q2
ή = ——— • 100%
Q1
Jylý qozǵaltqyshynyń paıdaly áreket koeffısenti dep qozǵaltqyshtyń istegen A = Q1 – Q2 jumysynyń jylytqyshtan alǵan Q1 jylý mólsherine qatynasyn aıtady.
T1 – T2
ή = ———
T1
T1 → A1 → T2 prınspin túsindirý.
T1 – qondyrǵysh temperatýrasy.
T2 – tońazytqysh temperatýrasy.

Gaz ári qaraı jumys jasaý úshin úlken energıa ne bolý úshin bastapqy qalpyna keletindeı etip syǵady.
Gazdy bastapqy kúıine qaıtaryp otyratyn gaz kúıi ózgeristeriniń jıyntyǵyn, perıodty túrde qaıtalanatyn nemese dóńgelek sıkl (proses) dep atalady.
105 - sýret boıynsha túsindirý.

Aýyl sharýashylyǵy men óndiriste jylý qozǵaltqyshtarynyń róli aıtarlyqtaı mańyzdy. Jylý qozǵaltqyshtary aýyl sharýashylyǵy men óndiristiń barlyq salalarynyń damýyn júzege asyratyn jylý elektrstansalarynda keńinen paıdalanylady.

Dızeldik qondyrǵylary men ishten janý qozǵaltqyshtarynsyz, porshendy qozǵaltqyshtar men trýboreaktıvti qozǵaltqyshtarsyz qazirgi zamanǵy kólikti elestetý múmkin emes.

Sonymen birge ekonomıka problemalaryn sheshe otyryp, adamzat tirshilik etetin ortaǵa jylý qozǵaltqyshtarynyń bólinetin zıandy qaldyqtardyń atmosferany lastaýy, ártúrli faktorlarynyń áreketimen baılanysty.

Atmosfera tabıǵı jáne jasandy (antropogendik) jolmen lastanady. Jasandy lastaný: atmosferany lastaýshylardyń eń negizgileri transport túrleri, ásirese avtomobılderdiń janarmaılarynyń janý ónimderi bolyp tabylady.

Fransýz ǵalymy J. Detrıdiń esepteýleri boıynsha, avtomobılderden bólingen gazdyń quramynda: kómirqyshqyl gazy – 9%, kómirtek oksıdi - 4%, kómirsýtekter – 0, 5%, ottek - 4%, sýtek - 2%, aldegıter – 0, 004%, azot oksıdteri – 0, 06%, kúkirt oksıdteri – 0, 006% barlyǵy 200 - ge jýyq komponentteri bar ekenin anyqtady.

Atmosferaǵa transporttan bólinetin gazdyń quramynda 25 - 27% qorǵasyn bolatyny anyqtaldy. Onyń 40% - i dıametri 5 mkm - ge deıin bolǵandyqtan aýada uzaq saqtalyp, adam organızimine túsetini belgili.

Árbir avtomobılden kúnine aýaǵa 3000 kg kómirtek oksıdteri t. s. s. otynnyń tolyq emes janý ónimderi bólinedi.

Taqyrypty bekitý esepteri.

№671.
Berilgeni: H. B. J. Sheshýi:
T1 = 117ºS. 390 K T1 – T2 390 K – 300 K
T2 = 27 ºS 300 K ή = ——— = —————— · 100% = 23%
t = 1 c. 6• 104Dj. T1 390 K

Q1 = 60 kDj. Q1 – Q2
ή = ———; Q2= Q1(1 - ή)
ή -? Q2 -? N -? Q1
Q2 = 6 • 104Dj (1 – 0, 23) = 46 • 103Dj= 46kDj
A Q1 – Q2 (60 - 46) · 103
N = —— = ————— = —————— = 14 kVt.
t t 1 s

№ 672.
Berilgeni: Sheshýi:
Q1 = 1 kDj. A 300 Dj
A = 300 Dj. ή = —— · 100% = ————— · 100% = 30 %
T2= 280 K Q1 1000 Dj
T2 280 K
ή -? T1 -? T1 = ——— = ——— = 400 K.
1 – ή 0, 7

Úıge tapsyrma: §38, § 39.