InfoHub Logo

Kúndelikti baqylaýlar joǵary temperatýraǵa deıin qyzdyrylǵan denelerdiń jaryq shyǵara bastaıtynyn kórsetedi. Qyzdyrylǵan denelerdiń jaryq shyǵarýyn jylýlyq sáýle shyǵarý nemese temperatýralyq sáýlelený (jaryq shyǵarý) dep ataıdy. Jylýlyq sáýle shyǵarý tabıǵattta óte keń taralǵan, ol zattyń atomdary men molekýlalarynyń jylýlyq qozǵalys energıasynyń ıaǵnı, denelerdiń ishki energıasynyń esebinen iske asady. Jylýlyq sáýle shyǵarý absolút nólden joǵary kez kelgen temperatýrada júredi, biraq kórinetin jaryq tek joǵary temperatýrada shyǵarylady (shamamen 500-800S). Tómengi temperatýrada uzyn (ınfraqyzyl) elektromagnıttik tolqyndar shyǵarylady.

Kez kelgen jylýlyq sáýlelerdi tek shyǵaryp qana qoımaı, jutady da. Sáýlelenip turǵan deneni qabyrǵalary sáýlelerdi ıdeal shaǵyldyratyn qýysqa ornalastyryp, onyń ishindegi aýany soryp alyp tastaıyq. Deneden shyqqan sáýle qabyrǵalardan shaǵylyp, denege qaıta túsedi de, tolyq ne jartylaı jutylady. Osylaı dene men qýysty toltyryp turǵan sáýlelený arasynda úzdiksiz energıa almasýy bolyp jatady.   

Biraz ýaqyttan son tepe-teńdik ornaıdy, ıaǵnı dene ýaqyt birligi ishinde qansha energıa shyǵarsa, sonsha energıa jutylady. Jylýlyq sáýlelený tabıǵattaǵy birden-bir tepe-teńdigi onyń sáýlelený bolyp tabylady.

Jylýlyq sáýlelenýdiń tepe-teńdigi onyń ıntensıvtiginiń temperatýranyń joǵarlanýyna proporsıonal ósýimen túsindiriledi. Mysaly, dene men sáýlelenýdiń arasyndaǵy tepe-teńdik buzylyp, dene energıany kóbirek shyǵarap, azyraq jutsyn. Onda dene temperatýrasynyń tómendeýi saldarynan onyń jaryq shyǵarýy azaıady. Sonymen, deneniń temperatýrasy, oǵan sáıkes sáýlelený de tepe-teńdik qaıta ornaǵansha azaıa beredi.

Jylýlyq sáýlelenýdiń ıntensıvtigin onyń qýaty arqyly sıpattaýǵa bolady. Sáýlelenip turǵan dene betiniń aýdan birligine barlyq baǵytta (denelik burysh ishinde) shyǵatyn sáýlelený qýatyn deneniń ıntegraldyq energetıkalyq jarqyraýy dep ataıdy. Bul shamany R áripimen belgileıdi, ol temperatýranyń fýnksıasy bolyp tabylady. Túrli jıilik (tolqyn uzyndyǵy) dıapazonynda jylýlyq sáýlelenýdiń ıntensıvtigi de ár túrli. Sondyqtan energetıkalyq jarqyraýdyń spektrlik tyǵyzdyǵy nemese deneniń sáýlelený qabileti degen uǵym engiziledi.

mundaǵy dene betiniń aýdan birliginiń  jıilikter ıntervalynda shyǵaratyn sáýlelený qýaty.

Deneniń sáýlelený qabileti dep onyń bettik aýdan birliginen jıilik ıntervalynyń birlik eninde shyǵatyn sáýlelek qýatyn aıtady. Sáýlelený qabileti de temperatýraǵa táýeldi.

Deneniń túsken sáýle energıasyn jutýy spektrlik jutý qabileti degen uǵymmen sıpattalady. Spektrlik jutý qabileti dep deneniń jutqan energıa aǵynynyń oǵan túsken sáýlelik energıa aǵynyna qatynasyna teń shamany aıtady.

Eger dene betiniń aýdan birligine jıilik ıntervalynda elektromagnıttik tolqynnyń  sáýlelik energıa aǵyny tússe, onyń  bóligi jutylady. Onda deneniń spektrlik jutý qabileti bylaı anyqtalady:

Deneniń sáýlelený jáne sáýlelik energıany jutý qabiletteri temperatýra men jıiliktiń fýnksıasy bolyp tabylady.

Barlyq jıilikte túsken sáýleniń energıasyn túgel jutyp alatyn dene absolút qara dene dep atalady. Absolút qara dene úshin a=1 al kez kelgen basqa dene úshin a<1.

Stefan-Bolsman jáne Vınn zańdary

1879 jyly avstrıalyq fızık I.Stefan tájirıbelerdiń nátıjelerin zerdeleı otyryp,al 1884 jyly A.Bolsman teorıalyq zertteýge termodınamıkalyq tásildi qoldana otyryp, mynany taǵaıyndady:a bsolút qara deneniń ıntegraldyq energetıkalyq jarqyraýy absolút temperatýranyń tórtinshi dárejesine týra proporsıonal:

Bul - Stefan–Bolsman zańy. Munda Stefan-Bosman turaqtysy dep atalady.

Nemis fızıgi Vınn absolút qara deneniń sáýlelený qabiletiniń maksımýmy sáıkes keletin jıiliktiń temperatýraǵa táýeldiligin taǵaıyndaıdy:

Absolút qara deneniń energetıkalyq jarqyraýynyń spektrlik tyǵyzdyǵynyń maksımýmyna sáıkes keletin jıilik deneiń absolút temperatýrasyna týra proporsıonal. Ádette, Vannn zańyn jıilik emes, tolqyn uzyndyǵyna arqyly myna túrde jazady:

mundaǵy Vınn turaqtysy dep atalady.

Absolút qara deneniń sáýlelenýiniń spektrlik zańdylyqtaryn alǵash ret teorıalyq túrde durys negizdegen Maks Plank. Ol úshin oǵan kvanttyq gıpotezeny engizýge týra keldi. Bul klasıkalyq fızıkada kez kelgen júıeniń energıasy úzdiksiz ózgeredi. Al Planktiń kvanttyq gıpotezasy boıynsha energıa "úlestermen", dıskretti túrde ǵana shyǵarylady. Energıa "úlesin" kvant dep ataıdy. Ár kvanttyń energıasy jıilikke proporsıonal:

mundaǵy -Plank turaqtysy dep atalatyn fýndamental (jaryq jyldamdyǵy,elementar zarád sekildi) turaqty shama.

Qatty qyzǵan denelerdiń sáýlelenýi túrli jaryqtandyrý quraldaryn jasaýda qoldanylady. Mysaly, kádimgi elektr shamynyń vólfram qyly óte joǵary temperatýraǵa (3000K) deıin qyzdyrylýy nátıjesinde jaryq shyǵarady. Túrli tehnıkalyq qajettilikter úshin doǵalyq shamdar paıdalanylady.

Qatty qyzyp turǵan denelerdiń temperatýrasyn Stefan-Bolsman zańynyń negizinde jasalǵan quraldarymen ólsheıdi. Mundaı tásildi optıkalyq pırometrıa, al aspaptardy pırometrler deıdi.

Jylýdıdar (teplovızor) dep atalatyn quraldardyń kómegimen denelerdiń ınfraqyzyl sáýlelerin "kórýge" bolady. Osy sáýlelerdiń kómegimen túrli zattardaǵy óte usaq syzattardy, aqaýlardy anyqtaıdy jáne bul tásilder óndiriste, túrli tehnologıalyq prosesterde, avtoservıste sapany anyqtaýǵa múmkindik beredi.

Medısınada IK (ınfraqyzyl) - termografıa ádisimen adam aǵzasyndaǵy qabyný,isikter nemese qan aınalýynyń buzylýy sıaqty kóptegen aýrýlardy anyqtap taýyp, ony emdeıdi.

M. Tynyshpaev atyndaǵy
QazKKA Aqmola  koleji
Fızıka páni oqytýshysy
Bolysova Tumar Bolysqyzy

---