InfoHub Logo

Shymkent agrarlyq kolejiniń TK9-162 tobynyń stýdenti Dıdarbekova Dınara
Ǵylymı jetekshisi - Jaqyp S.D.

Jospar 

İ. Kirispe 
1.Naızaǵaı týraly jalpy túsinik

İİ. Negizgi bólim
2.1. Naızaǵaıdyń qaýpi
2.2. Naızaǵaıǵa qalaı daıyndalý kerek?

İİİ. Qorytyndy

3.1. Naızaǵaı týraly qyzyqty málimetter

 

Naızaǵaı — bulttar ne bult pen jer arasynda bolatyn uzyndyǵy birneshe km, dıametri ondaǵan sm jáne uzaqtyǵy sekýndtyń ondaǵan úlesindeı bolatyn alyp elektrlik ushqyndy razrád. Tabıǵatta naızaǵaıdyń syzyqtyq túri jıi kezdesedi. Naızaǵaı paıda bolý úshin bulttyń shaǵyn kóleminde ushqyndyq razrádtyń bastalýyna jetkilikti (kerneýligi 1 Mv/m) elektr zarády túzilip, al onyń qalǵan edáýir bóliginde bastalǵan razrádty ári qaraı demeıtindeı, ortasha kerneýligi 0,1 – 0,2 Mv/m elektr órisi bolýy kerek.  

Naızaǵaı - keshendi atmosferalyq qubylys. Bul qubylys kezinde qalyń býdaq-jańbyrly bulttarda jáne bulttar men jer arasynda kóp eseli elektr razrádtary paıda bolady, kún kúrkireıdi. Uıtqyma jel, daýyl soǵyp, keıde burshaq aralas nóser jańbyr jaýady. Naızaǵaıdy sheptik jáne massa ishindegi dep ajyratady. Sheptik naızaǵaı atmosfera shebinde, al massa ishindegi naızaǵaı aýanyń jer betinde jylynýynan paıda bolady.

Naızaǵaı jarqyly úlken razrádty toqpen teń, al onyń temperatýrasy 300000 gradýsqa deıin jetedi (bul kún aımaǵyndaǵy temperatýradan 6 ese joǵary). Naızaǵaıdyń oryn aýystyrý jyldamdyǵy sekýndyna 100 myń kılometr. Naızaǵaı túskende taldyń janyp ketýi de múmkin. Naızaǵaıdyń adamǵa túsýi, ólimge deıin alyp keledi. Jyl saıyn álemdi naızaǵaıdan 3000 adam qaıtys bolady. Naızaǵaı birinshi bıik zatqa (talǵa t.b.) túsedi. 

Qaýpi

Naızaǵaı jarqyly úlken razrádty tokpen teń, al onyń temperatýrasy 300000 gradýsqa deıin jetedi (bul kún aımaǵyndaǵy temperatýradan 6 ese joǵary). Naızaǵaıdyń oryn aýystyrý jyldamdyǵy sekýndyna 100 myń kılometr. Naızaǵaı túskende taldyń janyp ketýi de múmkin. Naızaǵaıdyń adamǵa túsýi, ólimge deıin alyp keledi. Jyl saıyn álemdi naızaǵaıdan 3000 adam qaıtys bolady. Naızaǵaı birinshi bıik zatqa (talǵa t.b.) túsedi.

Naızaǵaıǵa qalaı daıyndalý kerek

Naızaǵaıdyń túsý qaýpinen qorǵaný úshin, oǵan qarsy jerasty orasty ornatqashtaryn ornatý qajet. Tabıǵatqa shyǵý aldynda aýa raıy boljamyn tyńdaý qajet. Eger kún buzylady dep boljaldasa, basqa kúni shyqqanyńyz durys bolady. Eger siz naızaǵaı bolatynyn sezseńiz, onda birinshi kezekte onyń jerge túsý jaqyndyǵyn anyqtańyz jáne daýyl jaqyndap ne bolmasa qoıǵandyǵyn qarańyz. Jaryq jyldamdyǵynyń tezdigine tezdigine baılanysty (300000km/s) onda naızaǵaı jarqylyn tez arada baıqaı alamyz. Múmkindiginshe dybys keshigýi araqashyqtyq pen onyń tezdigine baılanysty anyqtalady. Mysaly: eger jarqyldan keıin naızaǵaıǵa 5 s ótse, onda naızaǵaı frontynyń arasy 340m/s*5s = 1700m. Eger dybys keshigýi jıilense, onda naızaǵaı fronty sıreıdi al eger dybys azaısa, onda naızaǵaı fronty jaqyndap kele jatqandyǵy. Naızaǵaı jarqylynan keıin qatty daýyl bolsa, naızaǵaı óte qaýipti. Eger siz aýyldyq jerde bolsańyz: terezeni, esikti, qubyrlardy jabyńyz. Pesh jaqpańyz, sebebi pesh trýbasynan shyǵatyn joǵary temperatýraly gazda qarsylasa almaýshylyq bolady. Telefonmen sóılespeńizder: keıde naızaǵaı stolbylardyń arasynda tartylǵan symdarǵa túsedi.     Naızaǵaı bolyp jatqan sátte elektr jelisine, antenaǵa, tereze janyndaǵy ornyqtarǵyshtarǵa, úıdiń tóbesinen sý aǵatyn jerlerge jaqyndamańyz, sonymen qatar teledıdar, radıo jáne t.b. elektrli qondyrǵylardy qospańyz. Eger siz ormanda bolsańyz, qysqa taldar ósken jerlerdi panalańyz. Bıik taldardyń qasyna, ásirese qaıyńnyń, emenniń qastaryna tyǵylmańyz. Sý jınalatyn jerde nemese onyń jaǵysynda turmańyz. Jaǵadan alasyraq, ıaǵnı joǵary jerden tómenge túsińiz. Jazyq dalada, egistikte nemese qorǵanatyn jer bolmaǵan kezde jerge jatpańyz, qazylǵan jerdiń shetine aıaǵyńyzdy qolyńyzbeń ustap otyryńyz. Eger naızaǵaı daýyly siz sportpen aınalysý barysynda bolsa, dereý toqtatyńyz. Metaldan jasalǵan zattardy (motosıkl, velosıped, muz oıǵysh jáne t.b. ) shetke qoıyńyz jáne 20-30 m alys turyńyz. Eger naızaǵaı siz kóliktiń ishinde otyrǵan kezde bolsa, mashınadan túspeı, terezeni jaýyp, radıoqabyldaǵyshtyń antenasyn tómen túsirińiz.

Naızaǵaı týraly qyzyqty málimetter

Jyl saıyn jer betinde 44 myńǵa jýyq naızaǵaı jarqyldaıdy, ıaǵnı shamamen saǵatyna 2 myń naızaǵaı, jáne ár sekýnd saıyn Jer betiniń ár aımaǵyndaǵy turǵyndar shamamen 100 naızaǵaıdy kóredi. Naızaǵaı kóbine kúnniń ekinshi jartysynda — 13 pen 24 saǵat aralyǵynda oryn alady; 15 pen 18 saǵat arasynda eń az jarqyldaıtyny baıqalǵan. Naızaǵaıdyń uzaqtyǵy shamamen bir saǵat. Alaıda tropıkterde jáne Kavkaz taýlarynda olar keıde 12-13 saǵatqa deıin sozylady.

Eń kóp naızaǵaıly kúnder – jylyna 220 ret – Iava aralynda (Indonezıa) oryn alǵan, al Beıtenzorga qalasynda tipti 322 kún boıy naızaǵaı jarqyldaǵan. Santa-Marıa (Kalıfornıa shtaty, AQSH) qalasynda naızaǵaıly aýa-raıy eki jylda bir ret bolǵany bolmasa, óte sırek. Al Mysyrda eki júz jylda bir ret qana bolýy múmkin.

Naızaǵaı qandaı aǵashtarǵa qumar? Múlde naızaǵaı túspeıtin, ne anda-sanda ǵana túsetin aǵashtardyń túrleri bolady. Sonymen qatar, únemi naızaǵaı túsetin aǵashtardyń da túrleri bary belgili. Aǵashqa naızaǵaıdyń túsýi aǵashtyń qabyǵyndaǵy syzyqtarynyń uzyndyǵymen túsindiriledi. Ásirese, mundaı syzyqtar emen aǵashtarynda kóp kezdesedi. Bıik aǵashtar – naızaǵaıdyń naǵyz nysany. Jalǵyz turǵan aǵashty eshqashan naızaǵaı aınalyp ótpeıdi. Mundaı aǵashtardyń jalǵyz turǵandyqtan, ózgeden sory basym. Áıtkenmen keıde top bolyp turǵan aǵashtarǵa da naızaǵaı jıi túsedi. Qurǵaq aǵashtar naızaǵaı túskennen soń, tez janady. Adamdar burynnan beri aǵashtardyń ishinde emenge únemi naızaǵaıdyń túsetindiginen habardar. Ejelgi slaván halqy emendi «Perýn aǵashy» dep ataǵan. Bul ataý Perýn Qudaıdyń atymen atalsa kerek. Ǵalymdar muny emenniń tamyrynyń tym tereńde ornalasqandyǵymen túsindiredi. Emenniń jerge berik ornalasqan tamyrlary myqty bolyp keledi. Myqty tamyrlar jerdiń sýly qabatyna ońaı jetedi. Sondyqtan emendi "jaı tartqysh aǵash" dep ataıdy. Statısıkalyq aqparattarǵa súıensek, naızaǵaıdyń túsýinen ashyq dalada óstetin emender men terekter kóbirek zardap shegedi eken. Sonymen qatar, naızaǵaıdyń shyrshalar men qaraǵaılarda da «jumysy joq» emes. Áıtkenmen jańǵaqty úıeńki aǵashtaryna naızaǵaı asa jolaı qoımaıdy. Naızaǵaıdyń 100 urýynan shamamen mynansha aǵash zardap shege alady: emen – 54,  terek – 24, shyrsha – 10, qaraǵaı – 6, búk aǵashy – 3,  jóke aǵashy – 2, akasıa - 1. Áıtkenmen kez kelgen aǵashty naızaǵaı urý qaýpi baryn esten shyǵarmaý kerek. Jaı kúngi aýa raıynyń qýattalýy oń bolsa, jerdiki (ondaǵy ósimdiktermen qosqanda) kerisinshe. Ósimdikter ózderiniń qurylymdaryna saı túrli elektr ótkizgishtikke ıe bolady. Emenniń osaldyǵy bolsa da, onyń qylqan japyraqty aǵashtar jáne terektermen salystyrǵanda tamyry tereńge ketedi. Aǵashtardyń qurylymy men tamyrlarynyń tereńge ketýine baılanysty, naızaǵaı da aǵash tańdaıtyn kórinedi. Aǵash dińin jaryp shyǵyp jatatyn sýlar keıde ystyq aýa raıynyń áserinen býǵa aınalady. Osy arqyly naızaǵaı shaqyrady. Keler maýsymda jarasy jazylyp, tek tik syzyǵy ǵana qalady. Al eger naızaǵaıdyń túsýi salmaqty bolsa, ol aǵashtyń ómirin uzarta qoımaıdy. Naızaǵaı túsken aǵashatardyń ishki jumysy burynǵysyna qaraǵanda nasharlaı beredi. Aǵashtar ózderine naızaǵaıdy tartý arqyly ózi kóleńke etip turǵan úıdi ne adamdy kóp jaǵdaıda qorǵap qala almaıdy. Ǵımarattyń qasynan otyrǵyzylǵan aǵashtar naızaǵaıdy tez aýlaı alady. Naızaǵaı urǵan aǵashtan mýzykalyq aspap jasaýǵa bolady. Mundaı mýzykalyq aspaptardyń ózindik ereksheligi de joq emes.

---