InfoHub Logo

DALADAǴY OT

Tún edi. Jelsiz tynyq jazǵy tún bul jaqta qandaı keremet!.. Men kórgen saıyn suqtanamyn. Adam tili tursyn, uly sýretshiniń ushqyr qıaly, sheber qoly jetkize almas Kókshe túnin, onyń tamasha kelbetin men tek únsiz, júrekpen ǵana uǵynatyn tárizdimin.

Ras, Kókshe túninde aıyryqsha syr bar, onyń kelbeti erekshe sulýlyqtyń asa názik, asa abzal keıpin kóz aldyna tarta qoıady. Uıyqtap ketip kenet kózińdi ashsań saǵan qoıý qara kirpikterin tógildire, qadala qarap dál janyńda adam aıtqysyz bir sulý qyz turǵandaı... Joq! Kókshe túnin sulýlar táńirisimen de salystyrýǵa bolmaıdy, bul bolymsyz, óte eski, álsiz teńeý...

...Keshke qaraı kún aspanda aqyryn jyljıdy, kúndiz oqtyn-oqtyn soǵyp turǵan jel óz-ózinen jýasyp, maıda ǵana qońyr samalǵa aınalady, sóıtedi de birden tyna qalmaıdy, keń dalany qaptaı ósken kókpeńbek egin salalaryn úrlep tolqyta oınaıdy, eginjaı sybyrlap tolqyp, teńseledi, dál osy kezde ushy-qıyry joq egis dalasy kók teńizge uqsap sabyrmen shaıqalyp, terbelip turǵandaı bolady... Jol boıyndaǵy butalar anda-sanda silkinip, japyraqtary sýyl qaǵyp nazdanady, álsin-áli ushyp-qonyp «shyqylyq» qaǵatyn torǵaılar áldeqalaı damyl tapqandaı tyna qoıady, sen de mashınanyń júrisin tejep, batyp bara jatqan kúnniń kelbetine qaraısyń. Kóz aldyńda kún emes, sharǵa uqsaǵan dóńgelek, qyp-qyzyl ot sonaý bir kókjıekke kirip bara jatqandaı... Tún dalany bir sátte qushaǵyna basady. Osy sátten keıin Arqanyń sırek kezdesetin ádemi, únsiz, taza móldir túni bastalady. Aspan jap-jaqyn, ári barqyttaı jumsaq. Óli, sýyq tabıǵat emes, tiri jandaı, ózińniń bir qımas dosyńdaı jyly da, qylyqty, erke de nazdy, telmire qaraǵan aspan emes, seni jan-tánimen berile súıgen abzal jannyń kóz janaryndaı muńdy, saǵynyshpen lázzatqa toly. Dál osy bir shaqta seni jer ústine bitetin barlyq orman men toǵaı, myń túrli shóp pen jemister, gúlder men taýlar, ózender men bulaqtar, kólder men teńizder qorshap alyp alystan aqyryn ǵana hosh ıisti lebimen jelpigendeı, aýa ári jumsaq ári tátti, kókiregińdi kerip, ishki saraıyńdy toltyra beredi, sen ómirde bolmaǵan qumarlyqpen juta beresiń. Shirkin, Kóksheniń tynyq túni — seni kim súımes!

Dál osyndaı ádemi túnde men egin dalalaryn qaq jaryp kele jattym. Jan-jaǵym qalyń bıdaı, bastary badanadaı bolyp tyǵyz jamyraı ósipti, áli jetile qoıǵan joq, degenmen boıshań, murttary jas jigittiń murtyndaı tebindep kele jatqan úlbiregen mamyq, bastary salmaqty. Halyq náýbeti ǵoı, bıyl ónimi kóp, berekeli bolatyn túri bar. Qaıta-qaıta qaraǵan saıyn meniń óne boıymdy qýanysh kerneıdi, kózime taý-taý astyq pen kúndiz-túni kombaın shtýrvalynan ketpeı eńbek dabylyn qaqqan myńdaǵan erjúrekti, balýan bilekti ul, qyzdar kóringendeı... Bıylǵy kúz óte baı, óte qunarly kúz bolar deımin... Osyndaı oılar qyzyǵymen baıqamaı qalsam kerek, bir ashyq alańǵa shyǵa keldik. Biz toqtadyq, men mashınadan tústim. Tún maýjyrap, jer-dúnıe qalǵyp tur, jıi juldyz meniń kózime sondaı ádemi, sondaı jyly kórindi. Mine, tóbeden sýsyl qaǵyp bir úırek etti, nege jalǵyz! Mergen oǵy jubynan aıyryp osylaı qýyp tastady ma eken? Kim bilsin!.. Áne, alysta áldekimniń salǵan áni, gúrildegen mashınalar daýsymen aralasyp baryp toqtaıdy, aıaq astymnan pyr etip torǵaılar ushady, qarsy aldymnan qosaıaqtar zymyraı jóneledi, ádette kún saryny osy ǵoı!.. Sol jaǵyma burylyp kóz jiberip edim, anadaı alysta mazdap janǵan ot kórindi. Bul mańda brıgadalar qosy joq edi ǵoı, bul qaıdan kelgen ot? Álde men sekildi jolaýshy bolar, shamasy osy túndi dalada ótkizeıin degen-aý. Jaz, ásirese dál búgingideı jaz túnderinde dalada qonǵannan artyq ne bar! Men de osy mańdaǵy usaq kólderge jaqyndaý bir jerge qonbaq edim, dalada otty mazdatyp jaǵyp, mashınadaǵy eki úırektiń etin aspaqpyz. Jeroshaqty qazyp jiberip, et asqan da ózinshe qyzyq. Aldymen qustyń júnin julasyń, odan keıin istikke shanshyp jiberip qaýlap turǵan otqa úıtesiń, ári semiz, ári jas qup eti otqa túskennen keıin Qadyr ákálardyń dámdi shashlyǵyndaı hosh ısimen murnyńdy jarady. Sóıtip qus etin pisirip otyrǵanda-aq, yndynyn aýzyn arandaı asha bastaıdy, tamaq aldyńa kelgende qıratyp, oryp tastaısyń. Bulaı qunyǵa jeýge keń dalanyń aýasy da áserin tıgizbeı qoımaıdy.

Sóıtip men búgin dalaǵa qonyp, mazdatyp ot jaǵamyn, eger Arqanyń egindi dalasynda pisirgen taǵy úırektiń etin jegińiz kelse maǵan, bizdiń ottyń basyna kelińiz!

Men alystaǵy janǵan otqa áli qarap otyrmyn. Osy bir ottyń janýy da qyzyq! Birkelki mazdap janyp turdy da, kenet lap etip aspanǵa kóterildi. Osylaısha dúrkin-dúrkin qaıtalaı beredi, meniń kózime ot basynda otyrǵan bir top balalar elesteıdi, olar aǵash butalaryn taý ǵyp úıip tastap, aldaryndaǵy otqa kezekpen laqtyryp turǵandaı... áıtpegende ot bir qalyppen tynysh qana janar edi. Qalaıda osy bir ot meni ózine tartady, áldenendeı belgisiz kúsh meni sonaý janǵan otqa qaraı jeteleıdi, bar soǵan, bar degendeı bolady, qulaǵyma saqyldap kúlgen balalar daýsy kelgendeı, kimder eken? Ne istep júrgen jandar; bilgim keledi, kórgim keledi. Shirkin, adam-aı, seniń qumar bolmaıtynyń, bilgiń kelmeıtiniń bolar ma! Kettim sol otqa, kimder bolsa da bara kórermin...

Qaraǵaı men qaıyń aralas ósken kishirekteý qyrattyń baýyryndaǵy bir alańda ot basynda 13—14 jastar shamasynda bir bala otyr, aǵash japyraqtaryn syndyryp alyp, janyna úıip qoıypty. Janǵan ottyń qarqyny báseńdeı bastasa bala bir top japyraqty otqa tastaı beredi, birtindep sónip bara jatqan jalyn qaıta kóteriledi, óziniń súp-súıir qyzyl tilderimen kókte sharlap, aýany kezedi, jalyn aspanǵa dý kóterilgen saıyn bala qýanady. Masattana túsedi... Mashınamen kelip qalǵan bizge bala onsha kóńil aýdara qoıǵan joq, men ot qasyna kelgenimde ǵana tańyrqaǵan boldy. Shamasy burynǵy kórip júrgen adamdary bolmaǵanǵa ókindi bilem.

Jónin surap, jáı-japsaryn bileıinshi, jalǵyz emes shyǵar dep oıladym da, balaǵa buryldym. Jańa ǵana ot basynda turǵan bala ǵaıyp boldy da ketti. Men ań-tańmyn. Sóıtip turǵanymda shofer da keldi. Biz jan-jaǵymyzǵa kóz tastadyq. Otta shelek burqyldap qaınap jatyr. Otqa taıaý shóppen jaba salǵan kishirekteý qos. Qostyń aýzy tym kishkene, sondyqtan onyń ishinde ne bar ekenin kórip bolar emes... Qosqa taıaý bir záýlim bıik aq qaıyńnyń túbinde jenil «gazık» mashınasy tur. Shoferi ishinde uıyqtap jatqan bolar degen oımen qarap shyqtyq, eshkim joq eken. Ne bolsa da osynda túnermiz, qos ıesi keshikpeı keler, bala habar bere ketken bolar degen oımen biz sheshinip ot basyna jaılanyp otyra bastadyq.

— Assalaýmaǵalaıkúm! Orta tolsyn-aq,— dep orta boıly, aryqtaý qara kisi jetip keldi. Biz de túregelip amandastyq. Jaıdary, aqkóńil, talaılarmen joldas bolyp ysylǵan jan tárizdi, birden asty-ústimizge túsip báıek boldy da qaldy.

— Aqsaqal-aý, munyńyz qalaı? Kórpe tósemeı-aq qoıyńyz, biz jerge otyra beremiz, dalada adam bap izdeı me?

— Joq, shyraqtarym, bar bolǵansyn tósegen jaqsy, bul shirkindi ózim ádeıi tóseý úshin alyp shyǵyp edim... Biz jaıǵasyp otyrdyq. Janǵan ottyń ystyq lebi anadaıdan-aq betke uryp tur, úırekterdiń júnderi julynyp, qara shelekke túskeli jatyr. Qos ıesi 55—60-tar shamasyna kelip qalǵan adam sıaqty, áıtse de óte tyń, pysyq, kóz nury áli de ótkir, qaǵilez jan kórinedi. Sózge sarań ba deımin, aty-jónimizdi aıtqannan keıin bastyrmalap esh nárse suraǵan joq, ózi de jóndi eshteńe aıta qoımady. Osylaı biraz otyrdyq, men bala kezimnen bastap-aq áńgimequmar janmyn, aýylda úlken kisilerdiń áńgimesin, ertegi men dastandardy tyńdap otyryp bosaǵada talaı ret uıyqtap qalǵanym áli esimde, osy ádet menen ómir boıy arylar emes, jol júrsem qasymdaǵy joldasymdy «bir áńgime aıtyp jiberińizshi?» dep mazalaý meniń úırenshikti «aýrýym» bolyp alǵan. Sol bir eski saryp túrtkilep qoımady, aqyry men aqsaqalǵa qolqa saldym:

— Qarıa, bir áńgime aıtyp jiberińiz, kóńildi otyraıyq, kópti kórgen adamsyz ǵoı, estigen-bilgenińiz de az emes shyǵar,— dedim.

— Neni aıt deısiń, shyraǵym, qaıta ózińde áńgime kóp bolar,— dep aqsaqal sózdi tez tujyrǵysy keldi.

Óz basyńyzdan biraz ómir ótkenge uqsaıdy, biz ermek eter birdeńe tabarsyz.

Aqsaqal úndemedi. Men ótinishimdi taǵy qaıtaladym.

Qoımadyń ǵoı, inishegim, «Kón quryssa qalpyna tartar» degen mátel bolýshy edi, jazýshylardyń ádeti emes pe, teginde mazalaı bersem osy shaldan birdeńe shyǵar degen úmitiń bar shyǵar!..

Osy sońǵy kezde jazýshy degender tym kóbeıip ketti bilem, kóbiniń gazetterde, jýrnaldarda shyǵatyn syn maqalalary men baıandamalarda attaryn jıi kezdestiremiz, biraq shyǵarmalaryn kórmeımiz... Keıbireýleriniń kitaptaryn oqı qalsań uıqyń keledi, sózderine túsinbeısiń, oılary tym taıyz kórinedi maǵan. Ásirese sońǵy shyqqan aqyndar arasynda saǵym sıaqty sıpatsyzdary kóp-aý deımin... Bul ánsheıin kezdesip qalǵan soń, saǵan aıtyp jatqan naz ǵoı, áıtpese ádebıetti men sekildi shaldar tereń túsine de bermes... Endi seniń suraýyńa jaýap bereıin. Men 1954 jyldan beri osy elde turamyn, ózderińiz aıta beretin tyńdy ıgerýshilerdiń birimiz. Meni bir qaýsap turǵan shal eken dep oılama! Osy tyńnyń alǵashqy soqasynda meniń de úlesim bar,— meniń tartqan soqamnyń da sarnaǵan izi jatyr... Bul týraly keıin aıtarmyn, bir jazar eńbegińe nár bolar, shyraǵym, qolqa salyp qoımadyń ǵoı, saǵan basymnan ótken áńgimelerdi aıtaıyn, al tyńdaı ber! Shart sol: eger jaza qalsań meniń atymdy qystyra kórme qudaı saqtasyn, janym súımeıdi... Mynaý Toqsan degen jıenim dep, manaǵy balany kórsetti.

— Endeshe sizdi Toqsan dep atasam qaıter edi?

— Jaqsy.

YZǴYRYQTA

Ol áńgimesin bylaısha bastady:

— Anamnan shyr etip jerge túskende qaıǵy men zardy, beınet pen joqshylyqty birge ala túsken janmyn. Bala bop oınap, baǵlandaı qyrda sekirgenim joq. Aıaǵymdy ıyq basyp, «qol bala» bolýǵa jaraýym-aq muń eken, qatal ómir aýyr júgin moınyma arta saldy.

Taldan at minip, asyr sap qyrda oınaǵan balalar dáýrenin men bilmeımin. Meniń. balalyq shaǵym qoı men qozynyń sońynda ótti. Dalada, shyjyǵan kúnniń ystyǵynda, erteden qara keshke deıin qoı baǵyp, úıge oralsam ákem marqumnyń túnergen qabaǵyn kórip, ashshy zaryn estımin: «Taǵy da, kóshińder! Jer meniki, qańǵyp kelgen quldan týǵan neme! Sen de jerge ıe bolaıyn dediń be? Kósh degensin, kósh!» dep, shańyraǵymyzǵa áńgir taıaq oınatyp ketti ǵoı, álgi tóbet dep, ákem maǵan óz muńyn shaqqandaı bolady.

Bul maǵan kópten belgili syr. Ákemniń osy sózin estigende kóz aldyma uzyn boıly qara kisi elesteıdi. Ol tikireıgen ala kózderi ot shashyp, qalyń qabaǵyn túksıtip, «Kósh degensin, kóshińder!»—dep qasymda turǵan tárizdi bolady. Men kózimdi juma beremin. Qasymda turǵan kisi emes, bizdiń úı ishiniń janyn ala kelgen ajal sıaqty. Men qorqamyn...

Bul osy rýdyń bıi Beıseke. Beıseke bizdiń úıdiń ústinen oqtyn-oqtyn soǵyp turatyn daýyl sıaqty. Onyń edireıgen qara murty, túkti qabaǵy, qyryldaı, sóıleıtin ashýly sózi maǵan ejelden tanys. Ol kelgen saıyn qyryq jamaýly qara úıdiń ishine qaıǵy men qasiret ala keledi. Ata jaýynyń ámirli balaǵat sózderin únsiz jeńetin baıbyndy ákem eki-úsh kún sózden qalady. Bizdiń úıdi qasiret týmany basqandaı aýyr bir kúı ornaıdy. Anam baıǵus eki balasyn baýyryna basyp, qara kózdi jasqa kómedi. Men eki bosaǵada eki kúı, eki qasiret terbetip otyrǵan eki panamnyń keıisti júzderine kezek qaraımyn. Uly baqytsyzdyqtyń myzǵymas mekeni bolǵan qarata úı búgin-erteń kúırep jyǵylǵaly turǵandaı qaltyraıdy. Ashýly ákem qan maıdanǵa attanǵaly jatqan batyrdaı elesteıdi maǵan. Qasıetti ana osy túıinderdi — uly joryq kúılerin júregimen sezip, eki kózin jaspen bulaıtyn sıaqty. Men úı ishindegi únsiz tartqan eki kúıden osyny ańǵaramyn. «Attanady ákem» deımin men oımen topshylap. Meniń kishkene júregim osy syrdy sezdiredi. Men til qatpastan sol syrdyń túıindi sheshýine senemin.

Attanar ákem maıdanǵa! Qara sur qatal jaýynan kek alar. Biraq at qaıda?..

Men shyryldap kelip anamnyń qoınyna endim. Qasıetti ana jyrtyq shapannyń óńirimen meniń kishkene denemdi japty da, mańdaıymnan ıiskep, burynǵysynan da qatty eńirep jylaı bastady.

— Toqtat zaryńdy! Kimge jylaısyń? Kimge shaǵasyń, muńyńdy? Qudaı bolsa, baıaǵydan beri estimes pe edi muń-zardy, jarylqamas pa edi seni men meni! Tyı kózińniń jasyn! Júrer joldyń qamyn iste! Erteń taqqan úıdi jyǵamyn, kóshemin bul jerden!.. Anam kelin bop túsip, ákem kúıeý bolǵan Shúrekbaı taýy, kindik kesip, kirimdi jýǵan Qaratal men Qaıyńdy, qıdym senderdi jaýyzdarǵa...

Ákem osy qatal buıryqty berip, aqyrǵy sheshýin aıtyp, úıden shyqty. Bul kezde kún eńkeıgen shaq edi. Batys jaq qyzǵylt tartyp, kún uıasyna qonbaı biraz turdy. Men dalaǵa shyǵyp, ákemniń qasyna keldim. Onyń ótkir kózinde ashý men qaırat oty janyp tur eken. Qasyna kelgen maǵan nazaryn aýdarmaı, batysqa qarap tapjylmaı turyp qaldy ákem. Kim bilsin, batyp bara jatqan kúnniń qyzǵylt shuǵylasyna qarap, úmit sáýlesin kórip tur ma?.. Álde óz ómirin batar kúnniń artynan shyǵatyn qarańǵylyq teńizindeı, túpsiz bir tuńǵıyq dep oılaı ma? Ol jeri maǵan málim emes. Qalshıyp qatyp qalǵan áke qasynda men de tura berdim. Kún de batty. Jer ústin qarańǵylyq jaba saldy. Biz úıge kirdik.

Anam ot jaqqan eken. Qarasha úıdiń ortasynda aqyryn ǵana mazdap janǵan ot meni lebimen tartyp, maǵan jyly ushyrap tur. Men ot basyna keldim. Áne-mine degenshe-aq bizdiń úıdiń azǵana jany mazdap janǵan ottyń basyna jınaldy. Álde janǵan ottyń jalyndy lebi boılaryn jylytyp, ashýlaryn jadyratty ma, bolmasa ashýy tarqap, jaılasar mezgili jetti me? Men ony qaıdan bileıin, áıteýir úı ishinde qaıtadan tirshilik belgileri bastalyp, áke men ana bizdi ortalaryna ala otyryp, sózge kiristi...

Tań atysymen úı jyǵyldy, elden bezip ne tabamyz degen ana sózi, óz kezengeninen qaıtpaıtyn áke júregin jibitip, kóshemin degen oıyna toqtam sala almady. Shıetteı balalardyń qolynda turǵan ne bar? Biz jasty kózimizben jaýtań qaǵyp, áke júzine telmirýmen boldyq. Sol eki ortada mańaıdaǵy úılerden lek-legimen bizdikine qaraı adamdar da shubyrdy.

— Jazeke, jol bolsyn! Elden buryn úı jyqqanyńyzdyń mánisi qalaı? Jónińizdi aıta ketińiz?

— Betim Saharly, ketemin bul jerden.

— Onyńyz qalaı?

— Onymnyń «qalaıy» joq. Kóshtim birjolata, aq boz úıdiń qarashysy bop, basymnan erik, aýzymnan sóz ketkenshe, tesken taý ótip ketkenimniń ózi jaqsy.

— Shıetteı úsh balany shubyrtyp, el kezemin degenniń jóni bolmas, sabyr etseńiz qaıtedi?

— Joq, sabyr etemin dep, sary ýaıymnyń uıasy bolýǵa aınaldym... Endi sabyrym ketti. Aǵaıyn, saǵan rızamyn, jolyma bóget bolmańdar! Meni toqtatqanda senderdiń bólip bererleriń ne? Endi Beısekege qul bolǵym kelmeıdi. Meniń toqtamym osy, qatyn, art júgińdi,— dep, ákem sózdi tujyryp tastady.

Áke sheshýinen kóńili qaıtqan jurt kenet toqtalyp, bir-birine qarasty. Bizdiń úıdiń qazynasy bolǵan azǵana aıaq-tabaq pen synyq kebeje arbaǵa qonyp ta qaldy. Bes jannyń ortasyndaǵy jalǵyz kórpe men eki qus jastyq ta sol arbadan oryn tapty. Jastaıynan asyqty birge oınaǵan aýyl úıdiń qara borbaı, jyrtyq kóılekti balalary da úılerine qaıta bastady. Tap osy kezde maǵan áldeqaıdan qımastyq sezim paıda boldy. «Ketpeıik, áketaı, qalaıyq osynda!» dep birneshe qaıtaladym.

Buzaýly sıyrǵa jegilgen aǵash arba shıqyldap ornynan qozǵala berdi. Keıi taıaqtaryna súıenip, keıbireýleri belin basyp, shoqpyt kıimdi aǵaıyndar artta qalyp barady. Ákem olarmen qysqa ǵana amandasty da, «aman-esen bolsaq kórisermiz!» dedi. Jan sezimi názik ana sorly jınalǵan elmen jylasyp aıryldy. Mine, men solaısha týǵan el, esken jermen birinshi ret qoshtastym.

Jol alys, kún ystyq. Betimiz Saharly. Aldan kútken endigi ómirdiń keskini qandaı bolaryn ýaqyt kórseter.

...Sol betimizben kóshe qonyp, Saharly qalasyna keldik. Bul qalada Beıseke joq. Biraq, qala túsi yzǵarly, bizge des berer emes. Talaı adam tastaı batyp, sýdaı sińip jatqan qalaǵa biz syımadyq. Syımaǵanymyz emes pe, bizge oryn qala shetinen tıdi.

Beıseke ámirine boı usyna qoımaıtyn órt minezdi ákem, aldynan aıǵaıyn salyp shyqqan adamdy kórmese de, qala ishine kirýge batpady bilem, arba betin tápeltek shym úılerge qaraı buryp, bir alańdaý jerge kelip toqtap qaldy. Qaraqurym kıiz úıdi osy araǵa ornatyp, áke men ana jabdyqtaryna kiristi. Úı ortasynda aýyldaǵydaı ot mazdap jandy. Bul eki arada qasymyzdaǵy úılerdiń jyrtyq tondy, jamaý etiktileri de bizdiń úıge kele bastady. Aldymen kelgen uzyn boıly, aq sary orys qazaqsha biledi eken, ákemmen sóılesip, jón surasty. Onyń artynan bir tatar, taǵy bir qazaq keldi. Sóıte-sóıte talaılar jınaldy. Men báriniń de aýyzdaryna qaraımyn. Bireýleri ózderiniń kásipterin, bireýleri jumyssyzdyǵyn aıtady, taǵy biri qala turmysynyń qıyndyǵyn, barlyq ómir kilti saýdagerlerdiń qolynda turǵandyǵyn baıandaıdy.

Jınalǵan adamdarmen ákem kóp sóılesti. El tarasymen shaıymyzdy iship uıyqtaýǵa jattyq. Men áke qasynda jatyrmyn. Ol uzaq ýaqyt dóńbekship uıyqtaı almady. Tastaı qarańǵy úı ishinde jalǵyz áke óz júregimen syrlasqandaı aýyr dem alady. Jazylmas jarasy, jete almas múddesi bar sher kókirekteı aýyq-aýyq qatty kúrsinedi. Erteńgini ýaıym etken áke jaıynan aldymyzda áli de turmys dozaǵy turǵanyn baıqaımyn. Anda-sanda aýyr kúrsingen áke demi, ómirdiń soqpaqty batpaq joldaryn kezip, aýyr júkterimen alysyp júrgen jannyń beınesin kóz aldyma ákeledi. Siz bilesiz be? Júrek seziminiń uly-kishisi joq. Uly men kishilik aqyl-oıda. Tereń syrly asyl júrektiń aqyryn soqqan saqaý tilin janmen uǵa bilýde. Sóıtip ony adam tilimen aıta bilýde. Balany jas deseńiz de, onyń júrek sezimimen oınamańyz! Bala júregi úı ishindegi ómir belgileriniń bárin de sezedi. Bala óz júregimen sóılese biledi. Biraq, ol júrek sezimin aqylmen qorytyp, sizge aıta bilmeıdi.

Kirshik shalmaǵan názik sezimdi bala júregi qandaı tamasha! Qandaı sezimtal! Siz nanyńyz maǵan!..

Tap osy túnde áke júregi men meniń júregim syrlasqan syqyldy. Men ákemniń aýyr halin aqylmen emes, júrekpen sezinetin sıaqtymyn. Júrekpen sezingenim sol emes pe, kúrsindim.

— Qaraǵym, nege kúrsinesiń?—dedi ákem.

— Jaı,— dedim men, ne aıtarymdy bilmeı. Biraq júregim jaı emes degendeı aýzyma tyǵyldy. Kózime jas kelip, jylap jiberdim. Ákem óziniń jyrtyq kúpisiniń óńirimen meni qapsyra jaýyp, baýyryna qysty da, ernin mańdaıyma taqady. Dál osy kezde ákemniń de kózinen jas monshaqtap aǵyp jatqandaı boldy...

...Qatal turmys bizdi aýyr qyspaǵynan bosatpady. Ári saýyn, ári kólik etip otyrǵan jalǵyz sıyrdy satyp, qysqa baspana ornattyq. Ákem árkimniń arba, shanasyn jóndep, nár tabady. Sheshem Halıýlla degen baı saýdagerdiń kirin jýyp, sýyn tasıdy. Men de sol baıdyń úıinde qyzmet isteımin. Eldi tastap qalaǵa kelgendegi bizdiń ómirdiń keskini osylaısha boldy.

Sheshem ekeýmiz Halıýlla saýdagerdiń úıindemiz. Qalanyń ortasynda basqa úılerdiń táńirisi tárizdengen eki qabat kók úı meniń kóz aldymnan áli ketpeıdi. Aǵash qaqpaly, taqtaımen qorshaǵan keń albardyń ishinde kishkene as úı bar. Bul úıdiń bir jaǵynda kúndelikti tamaqtar qamdalady. Al ekinshi jartysy malaılar turatyn, kir jýatyn oryn bolady. Salahıtden degen malaı jigit ekeýmiz Halıýlla saýdagerdiń jegin attaryn baǵamyz. Salahıtden at jegip, at doǵarady, men olardy sýaryp, qorasyn kúreımin.

Jarylǵaly turǵan shıqandaı eki beti qyp-qyzyl, qaryny asqabaqtaı jýan, eki murty deldıgen Halıýlla saýdager qara páýeskesinen túsip jatyp bizge ámir beredi.

Halıýllanyń bergen ámirin múltiksiz oryndaý bizge paryz. Alǵashqy barǵan kezimde tiline túsinbeı talaı taıaq ta jedim. Ol óz ámirin uǵyndyrýǵa olaq. Sózin murnynan sóıleıtin, biraq onysyna qaramaı minezi tasyr, aýzy men qoly birge júretin jan eken. Basy-kóziń demeı kóńiline jaqpasań qolyndaǵy taıaǵymen tópeleı bastaıdy. Onyń qolynan seni aıyryp alar jan joq...

Meniń jalshylyq ómirim osy kúıimen sozyla berdi. Halıýlla úıi kúnde dýman, kúnde bazar. Qyrymnan kelgen neshe túrli saýdagerler osynyń úıinde. Kúndiz-túni garmon tartylyp, bıler bılenip, ánder aıtylyp jatady. Biz qora ishinde kúıbeń qaǵyp jumys isteımiz.

Ashyq turǵan terezeden syzylyp garmon daýsy shyqqanda Salahıtden kúregine súıenip turyp aýyr kúrsinedi. Bul kúrsiný emes, arman, ókinish. Ol tap osy mınýtta neni oılady, kimdi saǵyndy? Qaıda sharq urdy? Neden bezindi? Men ony jan sezimim arqyly bilemin.

— Áı, qazaq malaıy! Bizdiń ıash gúmirlar oshylaı úta bırá minı? Álde, bizgá dá ıaryq kúnlár kılármi áli, ıýqmy? Kıtásim kılá mınim shýl boǵachnyń ıýrtynan, kıtásim kılá, báǵrim,— dep ol qolyndaǵy kúregin laqtyryp tastap, at qoradaǵy úıilgen shóptiń ústine shalqasynan qulaı ketedi. Salahıtden sol jatqannan adamǵa til qatpaı jata beredi. Baı úıinde oınalǵan garmon daýsy da tynymsyz sarnap, bir kúıge ekinshi kúıdi jalǵastyryp bezek qaǵady. Terezeden sharq uryp, dalaǵa qulash sermegen tatar kúıleri júregime shymshymdaı boılap, meni de óz qushaǵyna tartady. Muńdy sazben myń buralǵan kúı saryny meni áldeqaıda jetektep ala jóneledi. Qudireti kúshti án dúnıesi jalshylyq ómiriniń aýyr qasiretin umyttyrady. Anadan týa ózim kórmegen balalyq dáýrenniń maǵan belgisiz talaı syrlaryn men án arqyly sezemin.

— Ne ishláp aǵzyńny ashyp turasyń, qahar suqqyry,—degen ashshy daýysqa jalt qarasam, qyzyl bet Halıýlla eken. Beti surlanyp, kózine qan tolǵan, ýdaı mas Halıýllanyń ústine kıgen tatar shapanynyń eki óńiri deldıip, túımeleri aǵytylyp ketipti. Kózi edireıip, eki qoly eki jaǵyna salbyrap tórt taǵandap turǵan kúıinde ol:

— Atny kıtir, atny, qahar suqqyry,— dep qyryldap aıǵaılady. Men onyń bul sıaqty mas kúıin, oqys turysyn birinshi ret kórip turmyn. Kenet shyqqan baı daýsyna jalt qaraǵan maǵan, ol qazir Halıýlla emes, aýzyn ashqan ajdaha sıaqty kórindi, salaqtaǵan eki qolynan tyrnaqtary jyltyldap, kózinen ot shashyp, meni jutqaly kele jatqandaı. Qatty shoshyndym. Meniń ashshy daýysymnan selk etken Salahıtden ornynan ushyp turdy. Osydan keıin ne bolǵany belgisiz, qulaq shekemnen sart etken qatty judyryqtan talyp ketippin... Kózimdi ashyp qarasam aýzyma sý tamyzyp, Salahıtden otyr eken...

— Ýa, dúnıa, dúnıa,— dedi ol kózimdi yńyranyp ashqanda. Dúnıe qarańǵy tartyp, juldyzdar zamatta sóne qalypty. Denemdi qaltyratyp áldeqaıdan yzǵarly aıaz qysqandaı. Júregim aýzyma tyǵylyp, tynysym tarylyp barady.

— Sý bershi, sý!

Shalqamnan túsip aldynda sulap jatqan meni tastaı salyp, Salahıtden júgire jóneldi. Sý ishtim. Salahıtden sýdy usynǵan qolyn keıin tartyńqyrap, meniń betime tesile qarap uzaq turyp qaldy. Ómir tepkisiniń talaı tilikpesin kórgen azap quly maǵan ne aıtqysy keldi? Neni ishine búkti? Ekeýmiz de qosylyp, eńirep jylap jiberdik...

Sol túni men Halıýlla saýdagerdiń úıin tastap shyqtym. Sol túni bala júregimde birinshi ret kek pen yza oty tutanǵandaı boldy. Kishkentaı qos judyryǵymdy tas qyp túıip alyp, úıge qaraı bozdaı jóneldim...

***

Bul ýaqıǵadan keıin Halıýlla saýdagerdiń úıine men qaıta oralǵanym joq, ákem de bar dep aıtqan joq. Ana baıǵus sol úıdiń bosaǵasynda júre berdi. Meniń endigi ómirim áke janynda, áke jumysyna kómektesý boldy.

Bizdiń mańdaǵy jıyrma shaqty úı kedeıler tańnyń atysy, kúnniń batysy damyl kórmeıdi. Báriniń de tartqany azap, shekkeni beınet. Bizdiń úı kóship kelgen kúni ákemmen sóılesetin uzyn aq sary orystyń aty Grıgorıı eken. Ony biz Kúrgireı deımiz. Kúrgireımen ákem dos bolyp aldy, birinsiz-biri astaryn ishpeıdi. Ekeýi de qys bolsa shana, jaz bolsa arba jóndeıdi. Jumystyń ara-arasynda baltanyń saptaryn da jasaıdy. Qalanyń bir sheti men ekinshi shetinen bizdiń osy eki úıge synǵan arba men shanalaryn súıretip ákep tastap jatqan eldi kóresiń.

Tań saz bere taq-taq etken balta men balǵa daýystary kún bata áreń toqtaıdy. Kúrgireı men ákem qolyndaǵy qos balta keıde ánge qosylǵan eki adamdaı birge shańqyldap baryp tyq-tyq etip toqtaıdy. Bul ekeýiniń úninde de bir nárli yrǵaq bar sıaqty. Qos baltany jarystyra shapqan eki adamnyń kúshti qoldary baltalaryn basynan asyra siltep, aldarynda jatqan jumyr dóńbekke qadaǵanda, meniń kózime áldenendeı sýret elesteıdi. Tap osy qalyptarynda bul ekeýi arbaǵa belaǵash shaýyp jatqan ustalar emes, aýyr tirshiliktiń, qatal ómirdiń biz shyǵa almaǵan adyr-dóńesterin, asqar bıikterin baltanyń astyna alyp jatqan jandar tárizdi...

Ásirese, ekeýiniń «Eh, eh» dep eregise soqqan dybys kúıleri, mańdaılarynan bastap arqalaryna deıin shyp-shyp aqqan ashshy terleri meniń osy oıymdy bekite túskendeı.

Osylaısha talaı jazdar men qystar ótti. Bizdiń qysqy tirshilik jaz kúnderinen anaǵurlym aýyr bola bastady. Kúrgireı men ákemniń qol jumysy qysqa qaraı azaıady, biz qol shanamen Saharly taýynan qalaǵa otyn tasımyz. Qysqy borandarda úsinip-qabynyp qalaǵa jetkizgen otyndy kúni boıy bazarda turyp bir úzim nanǵa áreń satasyń. Tynysymyz tartqan beınet, aýyr eńbek jemisi úı-ishimizdi toıyndyrýǵa jetpeıdi.

Men er jettim. Jylda qaharyn tógip qaıta oralatyn úırenshikti qys bıyl taǵy óz sarynymen óte shyqty. Jylt etip, kún jarqyrap, jarq etip jaz keledi. Maıdyń qońyr samaldy espe jeli erkelep betten súıedi, dala jaz kıimimen bezenip, arqa keńıin dedi. Men jumystan qaıtyp kelsem, ákem men Kúrgireı ońasha sóılesip otyr eken. Qastaryna kelip otyra kettim, olar áńgimesin buzbaı sóılese berdi. Jezdi mańynda kómir shyǵady, sol kómir kenine, jumysshylar arasyna jeteıik desedi. Men «ken», «jumysshy» degen sózdi óz ómirimde osy áńgimeden esittim. Bul 1907 jyldyń jazy edi...

ER JETÝ

Ómir qaqpalap otyryp, bizdi Jezdige de ákeldi. Ushy-qıyry joq jazyq dala, attyń tuıaǵy, qustyń qanaty kúıerlik ystyq. Jumysshylar turatyn jer baraqtar qasqyrdyń apanyna laıyq. Bul jerdegi tirshiliktiń alǵashqy habarshylary temir jol boıyna kómir tasıtyn túıeli kirekeshter.

Biz Saǵyndyq degen jumysshynyń jer baraǵyna ornalastyq. Ákem Kúrgireı ekeýi qol ónerinde, men qara jumyspen aınalystym. Meniń qolyma alǵashqy tıgen kemir eleýishi. Ol zamanda taý-taý bolyp úıilip jatqan usaq kómirlerdi eleýishten ótkizip, kúlinen aıyrady. Mine, biz sol azaptyń bir qulaǵynan ustadyq.

Tań sáriden turyp jumysqa keldim. Úmitti ómirdiń ustatpas kóleńkesin qýǵan qaısar ákem osy Jezdini tapqanda óz armanynyń bir belesinen astym ba dep oılap edi, ol jańylǵan eken. Bul arman belesi emes, azap belesiniń bir qıasy tárizdi. Kóz aldymnan ótip jatqan jumysshylar áreketi maǵan osy oıdy bekite tústi. «Kel beri, kel! Qashsań da endi qutylmaısyń» dep aldymda azap dúnıesi tuzaǵyn quryp tur. Men sol tuzaqqa óz moınymdy usyna berdim. Azap dúnıesi meni óz túbine tartyp áketip bara jatqandaı qysa tústi. Taý-taý bop úıilip jatqan kómir eken desem, kemir emes, meniń, men sıaqtylardyń mańdaıynyń arylmas sory eken. Biz kún saıyn sol taýmen alysamyz. Kún saıyn ondaǵan kúrekti kúshti qoldar osy taýdyń tas-talqanyn shyǵarady. Qas qaraıa tıpyly shyǵýǵa taıanyp, shógip qalǵan taý, tań atysymen qaıta ósedi, qaıta qaharyna minedi, bizdiń arylmas sor osy taýsylmas taýdyń ishinde jatqandaı.

Mundaǵy tirshiliktiń tutqasyn qolyna ustaǵan aǵylshyn Beıseke, Halıýllardan anaǵurlym qatal, anaǵurlym meırimsiz. Qystyń yzǵyryq qyzyl shunaq aıazyndaı onyń aýzynan shyqqan lep jumysshy bitkenniń arqalarynan qysyp, olardy qaltyratyp barady.

Men osy jumysta bir aıdan astam ýaqyt boldym. Aıdyń aıaǵynda alar aqym qaryzǵa jetpeı, áke aldynda esepke otyrǵanymda, bir qatty súrindim. Ákem taıaǵymen aldyndaǵy jerdi shuqı otyryp:

— Shyraǵym, endi jigit boldyń, ómirdiń ne ekenin biletin ýaqytyń jetti. Óz isińe uqypty bolmasań, tamaǵyńdy asyraı almaısyń. Orta jastan asyp ketken ákeńdi qashanǵy qanjyǵańa baılap júresiń,— dedi.

Meniń eki betimnen otym shyqty. Bir aı jumys istep, bir tıyn úıge ákele almaǵanyma ózim de qatty nazalandym. Kómir eleý isinde eńbek ónimsiz bolady eken, mańdaı terimdi bes sypyryp etken eńbektiń aılyq qorytyndysy bulaı bolǵanda, endi meniń ol jumysta qalýymnyń orny bolmas.

Osy túıinge ishteı toqtaǵan men áke júzine qarasam, ol áli sol taıaǵymen jer shuqyǵan qalpynda tómen qarap otyr eken.

— Aǵa,— dedim men.

— Ne aıtasyń?

— Kómir eleýishinen shyǵamyn, shahtaǵa jumysqa kirem.

Bul aıda jartymdy eńbek taba almaǵanymdy meniń iske shalaǵaılyǵymnan, erinshektigimnen boldy ma eken dep kúdiktenip otyrǵan ákem, men shahtaǵa túsemin degende ún qatpady, ótkir kózin bir aýdaryp maǵan tesile qarady. Bul qaras: «shahtaǵa túskende sen ne bitiresiń, aldymen kómir eleýishinde pisip qarasańshy, shahter bolý seniń qolyńnan kelmes»,— degen kúdikti oıdyń zildi qarasy edi.

— Túsemin shahtaǵa, qaıtsem de shahtada isteımin, endi kómir eleýishiniń mańyna da barmaımyn, — dep men, sózdi kesip aıttym. «Jaraıdy» degendeı ákem basyn ızedi.

* * *

Maraldy kómir kenin basqaratyn aǵylshynnyń orynbasary jylt-jylt etip, bir jerge turmaıtyn bezildek sary, ony jumysshylar óz atymen atamaı, «Aqtıin» dep ataıdy. Jumysshylardyń «Aqtıin» dep atap ketýiniń mánisi de onyń súńgýir úırekteı sýsyldap, bir orynda turmaıtyn sabyrsyzdyǵynan bolýy tıis. Aqtıin óte qatal, beıbastaq adam. Ol kelgende jumysshylarǵa aqyra keledi. Onyń qolynda da Halıýlla saýdagerdiń taıaǵyna uqsaǵan kúmisti taıaǵy bar. Munyń da ashýy men taıaǵy birge júredi.

Men kóp uzamaı-aq Jezdidegi kómir eleýishinen aýysyp, Maraldyǵa baryp shahtyǵa tústim. Meniń qolyma da qaıla tıdi. Jumysty kúnine 12 saǵat isteımiz. Qyzmet aýyr, ol zamanda mundaı tehnıka degen atymen joq. Qandaı aýyr istiń ózin qaılamen oryndaımyz, kómirdi qazýdan vagonetkaǵa artý, syrtqa shyǵarýǵa deıin adamnyń moınynda.

Men jumys istedim, aýyr qaılanyń tegeýrindi tepkisine shydadym degenim bolmasa, qolyma budan da bir tıyn aqsha alyp kórgenim joq. Mańdaı terin kúnine toqsan ret sypyryp, tas kómirmen alysqan on shaqty adamnyń aqysyn bireý alady. Eńbek jemisin bireý orady.

Ol alýshy men orýshynyń atyn «artel bastyǵy» desedi. Sóıtip, bizdiń on adamnan qurylǵan «arteldiń» bastyǵy Baıandy sholaq deıtin bir sum edi.

Onyń aı saıyn jasaıtyn «esebi» boıynsha, biz únemi oǵan beresi bop shyǵamyz, «Pálen somǵa etigińdi jamattym, pálen somǵa jumys kıimin áperdim, pálen somǵa qoı satyp alyp, etin bólip berdim, júrip-turý joldarymen pálen som aqsham shyqty»,— dep, bar jumysshynyń aqysyn óz aýzyna tyǵady. «Artel bastyǵy» bolǵandyǵy úshin de biz eńbegimizden oǵan aqy tóleımiz. Qorytyp kelgende, aı saıyn biz oǵan beresi bolamyz.

Aýyr eńbekpen birge basyma túsken sordan men qutyla almadym. Jumystan shyǵyp ketýge de murshań kelmeıdi, eger jumystan shyǵatyn bolsań, Baıandy sholaqtyń qaryzyn tóleý kerek. Ol kezde qaryz tóleı qoıatyn qýat bizge qaıdan kelsin! Jalǵyz sıyrdy Saharlyda satqanbyz, ákemniń tapqany, meniń qaryzdanyp júrip engizgen kirisim úı ishin asyraýǵa áreń jetedi. Aıaqqa bútin etik, úske bútin kıim kıý degendi ol zamanda oılap ta bolmaıdy. Turmys surapyly meni osylaı tyq- syryp aıdaı berdi. Ómir osylaı ete berdi.

Maraldy kómir keninde jumys isteıtin jumysshylardyń kópshiligin tanıtyn boldym. Jumysshy degen halyq qandaı baýyrmal keledi. Áne-mine degenshe úıir boldyq ta kettik. Báriniń de kórgen kúni menen artyq emes, báriniń de tartqany aýyr azap, báriniń de kútkeni bir jaqsylyq. Biraq, sol jaqsylyq qaıda? Sol nandy bizge kim beredi? Áńgimeniń úlkeni osynda emes pe?

Ózim sıaqty jumysshylardyń arasynan meniń kózime alǵashqy kóringennen bastap eki adam erekshe tústi. Biri — Iasha degen orys. Ol boıy ortadan joǵarylaý, jazyq mańdaıly, ótkir kózdi, sózdi salmaqpen sóıleıtin adam. Ekinshisi — Iashanyń qasynda júretin Qasen deıtin qazaq. Qasen qazaqy pysyq jigit, sózge de osal emes, ashýlansa minezi tik, jaıshylyqta jaıdary, azdap dombyra da tartyp, qońyrlatyp án de salady. Bul ekeýi Kúrgireıdiki men bizdiń úıge jıi-jıi kelip áńgimeler aıtyp, shaı iship ketedi. Adamǵa kim jyly sóılese, sol jaqyn emes pe? Bizder bul ekeýin jaqsy kóremiz...

Turmys jyldan-jylǵa aýyrlaı bastady. Kún saıyn on eki saǵattan istegen aýyr eńbektiń kórseter raqaty joq, raqat qaıda, jumystan sharshap kelgen kezińde úıde jerlik nan bolmaı qalatyn mezgilder jıi ushyraıdy. Beıneti kóp, sáýleti joq ótken kúnniń opasyz beınelerin amalsyz eske alady adam. Ol zamandaǵy kórgen beınetti aıta berseń, jazýǵa qaǵaz da jetpes.

Qandy aýyz aǵylshynmen onyń asyrandy tóbeti Aqtıinniń qorlyqtary birinen biri asa berdi. Bulardyń aıýandyqtaryna yza bolǵan jumysshylar 1916 jyly kóterilis jasady. Bul meniń kórgen birinshi kóterilisim. Kóterilis el tańerteńgi jumysqa jınalǵanda, birden dúr ete tústi. Barlyq jumysshy jumysqa túspeı turyp alysty. Bul kóterilisti Iasha men Qasen basqardy. Bul habardy estigen aǵylshyn, Aqtıindi bizge jiberipti. Aqtıin kele jigitter ony qorshap alyp, qolyn artyna baılap tastady...

Arnasy keń tuńǵıyq, ótkel bermes asaý teńizdiń uly tasqynyndaı kemerinen asyp turǵan jumysshylar tolqyny Aqtıindi seldi tasqynnyń qushaǵyna aldy. Qolyn baılaǵan kúıi ony tachkanyń ishine saldy, bir kezde Aqtıin salynǵan tachka arba zymyraı jóneldi. Eregisken top Aqtıindi qala shetine aparyp tóńkerip tastady. Aqtıinniń kúmisteı jyltyraǵan aq kıimi qara kúıelesh bolyp shyǵa keldi. Ol qora ishinen syrtqa shyǵaryp tastalǵan bir arba nájisteı qozǵalmastan sol ornynda jatyp qaldy. Qara júrek aǵylshyn ıt janynan aırylamyn dep qoryqty-aý deımin, úsh kúndeı jumysshylar arasyna kele almady. Kóterilistiń aqyrǵy kúni Saharlydan shaqyrylǵan qarýly qoldyń kelýimen tyndy. Olar Iasha men Qasendi tutqynǵa aldy. Patsha úkimetiniń bul qatal isi, Iasha men Qasenniń tutqynǵa alynýy jumysshylar arasyndaǵy narazylyqty burynǵydan da kúsheıte tústi. Kemerinen asyp, asqan shyńǵa qulash sermegen jumysshylar tolqyny bir mezgil báseń tartqandaı bolǵanmen, ishte qaınaǵan kektiń yzǵarly aıazy árbir jumysshynyń qabaqtarynan sezilip turǵandaı edi... Burynǵydaı emes, jumysshylar endi ózara uıymdasa bastady, zavod ıesiniń ozbyrlyǵyna qarsy kóterilgen álsiz únder endi qataıyp, áldenendeı bir jańa arnaǵa, jańa 'baǵytqa qulash urǵan tárizdi... Kúrgireı men meniń ákem anda sanda, áldeqaıda ketip qalady, barǵan jerlerinen tym ashýly, tym yzaly qaıtady... Talaı ret suraıyn desem de bala kúnimnen qaımyǵyp, qorqyp ósken men áke nazaryna shydamaımyn, ózimnen ózim seskenip toqtaı beremin... Óz sharýasyn jeke basqaryp, óz taǵdyryn ózi bılep qalǵan óktem, qara tastaı jumbaq áke, óz betimen maǵan syryn aıtyp, óz erkimen júrek kiltin bermeıdi... Ótken kóterilistiń tastap ketken ushqyny ma, álde Qasen men Iashanyń kegin alý saryny ma, bilmeımin, meniń júregim áldeqaıda jetektep, áldenendeı bir kúıdi tolǵaıdy, meniń kózime taǵy bir daýyl elesteıdi, ol daýyldy shaqyratyn bult — meniń ákem men Kúrgireı, olardyń tas túıin bolǵan yzaly keıpi... Daýyl emeı nemene, budan keıin tynyshtyq bolmady. Aǵylshyn men jumyskerler arasy tym shıelenisip ketti. Jumysshylardy top-tobymen jumystan shyǵara bastady, zavod ıesiniń bul zulymdyǵyna qarsy ashynǵan kóp oqtyn-oqtyn kóterilip baryp basylady, Kúrgireı men ákem janjaldyń jýan ortasynda, men de solarmen birgemin. Jumyssyzdyq basqan keıbireýler az ǵana jıǵan-tergenin túgesip, baraqtar jaǵalap qaıyr tileýge aınaldy. Bulardy kórgen men shoshynaıyn dedim, ashtyq adamnyń eń qatal jaýy, onyń tyrnaǵyna bir ilikseń, qutylý qıyn. Kún saıyn bizdiń esikte telmirip nan surap turǵan qara bala ajdahadaı jalańdaǵan ashtyq bizdiń úıge de taıanyp turǵanyn, ol apattan qutylý qıyn ekenin bildire kelgen habarshy tárizdi... Sol balany kórgen saıyn meniń tula boıym áldenege shymyr ete qalady, kóz aldym qaraýytyp, basym aınalǵandaı... ústimdi aýyr júk basyp turǵan tárizdi. Osy balaǵa quryǵyn salǵan qatal taǵdyr meni de kóp keshikpeı óziniń sheńgeline alatyndaı kórinedi, qaıda qashyp qutylarsyń? Qashqanmen barar jeriń qaısy, tabar baqytyń, qorǵalar saıa qaıda! Qolynyń ushyn saǵan kim bermek! Kim esirkemek!

* * *

Jumyssyz qalǵanymyzǵa bir aıdan asty, nege kónbegen bas, ashtyq pen beınet bizdiń enshimizge tıgen «baılyq» emes pe! Zaryǵa, sarǵaıa júrip, birdeńege qolyń ilikse, áne-mine degenshe ustaǵan butaǵyń úzilip-aq júre beredi, bir saty joǵary kóterile berip qulap túskendeı bolasyń...

Osylaısha bir basyp, bir qulap ómir súrýge biz úırenip ketsek kerek, jumystan qýylǵanymyzdy estigende sheshem baıǵus renjigen de joq, tańyrqaǵan da joq, kópten beri osy sýyq sózdiń aıtylaryn kútip júrgen adamdaı «solaı ma!» deı saldy. Ákem men Kúrgireı endi únemi áldeqaıda joǵalyp ketetin boldy, keıde ertemen ketse, keshke keledi, keı kúnderi kún bata ketip, tań aldynda qaıtady... «Qaıda bardyń? Ne istep júrsin» dep biz áli kúnge ákeden suramaımyz, bizdiń úıde áke tekserý tártibi joq, ondaı tártip ornataıyn dep talap etetin ana baıǵusqa qudiret qaıdan bitsin Al, men bolsam áke ámirin eki etpeı oryndaýdy ǵana bilemin, jaqsy balanyń áke aldyndaǵy taýsylmas boryshy — ósıetin eki etpeý, áke júregine daq salmaý dep túsinemin...

Kúnder óte berdi, belgisiz jaı ǵana ótken joq, ár kún óziniń batpandaı aýyr salmaǵymen basa-janyshtap etip jatty, keıbireýlerdi kúıretip joq qylady, endi bireýlerdi shubyrtyp qaıyrshy, músápir etedi ólmeı, tentiremeı qalǵan biz sıaqty beınetker jandardy ezgilep, ıip syndyrýǵa jantalasady... Mine, ótip jatqan kúnder sıpaty osyndaı. Jumysker baraqtardaǵy qasqyrdyń apanyndaı jer kepelerin kún saıyn tastap, qyr kezip shubyryp jatqan jaıaý-jalpy jandar qaıda baryp toqtaıdy, aldarynan kezdeser baqyt bar ma?

«Baqyt» degen bizdiń zamanda úlken sózge aınaldy. Ol kezde bir úzim nan taýyp jeý jumyssyz adamǵa baqyt edi. Óz janyńdy, bala-shaǵańdy asyrarlyq jumys taýyp alý baqyttyń eń zory edi. Shubyrǵan jandardyń aýyr kúıin kórgende olarǵa tileıtin baqytym ashtan ólmese eken, jan asyrarlyq kásip tabylsa eken degen tilek.

Meniń júregimdi áldenendeı muńly kúıler basyp, kózime jas tamshylary uıalady. Osy bir japan kezip bara jatqan sorly jandardyń aýyr haly maǵan ortaq. Bala-shaǵasyn qoldarynan jetektep ıt arbamen kún saıyn qyr asqan orys, qazaqtyń bári meniń ózim sıaqty, ıa meniń týysqandarym tárizdi, men olardy aıaımyn!.. İshterinen bólip alarym joq, bári de meniń muńdasym, bári de meniń syrlasym, báriniń de menimen taǵdyrlary bir, biz bir júrek, bir tutas tán sıaqtymyz. Taǵdyr birliginsiz shyn dostyq bar ma! Menińshe adamdar arasyndaǵy uly dostyq taǵdyr birliginde me dep oılaımyn! Bul qaǵıdany oqymasam da, meniń júregime sol bir aýyr kúnder ýaqıǵasy uıalatqany anyq. Men ony máńgi umytpaspyn.

Osynsha jandy súıretip áketip jatqan apat, baqytsyzdyq meniń basymda da tur, bizdiń úıdi de jegideı jep qýsyryp keledi, bir kúnderi bizdiń bosaǵa da kúırep qulamaq, biz de sonaý shubyrǵan jandar túsken soqpaqpen tentiremekpiz, bizdi de qatal turmys jylansha ysqyryp aıdamaq, qaıda aıdaıdy, qandaı qyrattardy kezip, qandaı qyspaqtardan ótemiz? Kim bilsin?

LEKTE

Qyzyldar kele jatyr degen habar bir kúni saq ete qaldy. Burynnan áldenege eleńdep júrgen el bul jańalyqty birden birge qaqpaqyldaı júgirtip lezde taratty. Zavod ishi quıyn soqqandaı abyr-sabyr boldy, ásirese ákimder, olardyń úı ishteri úrpıisip, qymbatty zattaryn býyp-túıe bastady, páýeskelerge júkter tıelip, attar ábzelderimen ázir tur. Qalaǵa kelgenine eki-úsh kún bolǵan aqtyń bir top áskerleri men strajnık, polıseıler ersili-qarsyly shabýyldap jarlyqtar taratýda.

Mende úreı joq, tańerteń ketken áke áli qaıtpaǵan, kórshiler de sasýda, ne isteý kerek! Ony biler, oǵan jaýap berer pende joq. Kári ana syryn da, qaıǵysyn da, aıtar oıyn da kóbine ishke saqtaıtyn, abzal, parasatty ana maǵan anda-sanda bir kóz qyryn tastap pesh aldynda áldeneni qamdap júr. «Qyzyldar keledi...» degen jańa habardyń sheshýin taba almaı men otyrmyn. Qyzyldar degen kimder? Bul suraýdyń tolyq maǵynasy maǵan jumbaq, jurttan qulaǵyma shalynǵan sóz — jumysker, kedeı jaqtaýshysy. Ras pa eken?! Kimder bolsa da tez kelsinshi!

Kún batysymen ákem keldi, qasynda bóten eki adam bar, daıyndalǵan tamaqtan birer urttap ornynan turdy.

— Sen úıde bol! Men qazir ketemin, búgin qaıta almaspyn,— dedi maǵan qarap. Júzinde áldenendeı buryn maǵan belgisiz bir reń bar, sózin bólip-bólip aıtady, taǵy da bir aıtylar sózdiń belgisi kóz janarynda turǵandaı, qyryn qaraıdy. Erjetip qalsam da buryn: «Birge baramyn, ala ket»,— dep kórmegen meniń júregime áldenendeı qobaljý kirdi, osy joly ákemnen qalǵym kelmedi. «Ketemin, qaıtsem de birge ketemin!»

Osy oıǵa ábden bekip, ákeme qarasam, ol eki balanyń betinen kezek-kezek súıip otyr eken. Sheshem jansyz arýaqtaı bosaǵada qatypty da qalypty. Ómir boıy úıden ketip bara jatyp balalardy betinen súımeıtin ákeniń myna bir názik, jumbaq minezi sorly anama najaǵaıdyń oǵyndaı tıedi, qaıǵy, qasiret saparyndaı kórinedi, men de úreıleneıin dedim, adam júregi ári sezgish, ári názik qoı, meniń júregim de sol sátte dir ete qaldy! Tuıyq ta bolsa áke qımyly, áke minezi alys, qaýipti saparǵa attanaryn habarlaǵandaı, qaıtsem de birge ketemin, ne kórsem de birge kóremin degen oı endi múlde bekidi.

— Áke! Meni de ala ket, qalmaımyn, birge ketemin!

Meniń daýsym orasan qatty shyqty bilem, áke joldastary maǵan jalt qarasty. Men sazarǵan kúıimde turyp qaldym. Meniń shyn bekingenimdi sezdi me qalaı, ákem tis jaryp úndemedi. Úı ishi kópke deıin únsiz, qımylsyz turdy... Bul kórinisti áke joldasynyń biri buzdy: — Barsyn, keregi bolar! — dedi, daýsy qatań, zildi estildi, buǵan qarsylyq aıtylǵan joq, men olarmen birge kete bardym!

* * *

Biz shet jaqtaǵy bir jer úıge keldik, esik aldynda qorasy bar eken, jurt sonda tolyp otyr. Aldymen meniń kózime túsken kádimgi ózimizdiń Kúrgireı, ıyǵynda myltyq, túsi yzǵarly, odan kózimdi aýdaryp jınalǵandarǵa qaradym, bári de osy zavodtyń jumysshylary, báriniń de júzderi tanys, bári de myltyq asynǵan. Kúrgireı bizdi shaqyryp alyp bir-bir myltyq berdi, maǵan tıgeni berdeńke eken, on shaqty oǵy bar, jınalǵan toptyń qasyna kep biz de otyrdyq. Umytyp barady ekem-aý, bul úıdiń mańy kúzetshige toly ma deımin, bizdi kele jatqanymyzda birneshe jerden ustap, teksergen bolatyn...

...Biz otyrǵannan keıin kóp uzamaı-aq taǵy da birneshe adamdar keldi, olarmen Kúrgireı, meniń ákem taǵy birnesheleri sóılesip jatyr, jyltyldaǵan maı shamnyń jaryǵy eshkimdi anyqtap kórseter emes. Bir kezde otyrǵan topqa qarap, taldyrmash aqsary jigit:—Joldastar!— dedi. Onyń daýsy ete aqyryn shyqty, áıtse de, otyrǵandar elegize qaldy. Men de yntyǵa qaldym, osy bir beıtanys aqsary jigittiń sózi meniń taǵdyryma bir ózgeris ákelgendeı, meni áldeqandaı bir aýyr, qaýipti jolǵa siltegendeı. Qandaı jol? Nendeı sapar?

Sóz qorytyndysy erteń bul qalany qyzyldar almaq, qala ishindegi bir top aqtyń áskeri urysqa daıyndalyp jatyr. Biz atys bastalǵan kezde aqtardyń kók jelkesinen tus-tustan oq jaýdyryp úreıin ushyrýǵa, sóıtip olardyń qarýlaryn tastap, atysty tez toqtatýyna sebepshi bolýǵa tıistimiz. Bul jol óte aýyr jol, soǵys shyǵynsyz, adam óliminsiz bolmaq emes, kimde-kim qaýipten qoryqsa qarýly jumysshylar tobynyń qataryna osy bastan kirmeýge haqy bar. Áńgime osymen tyndy, qaýipten qorqyp toptan shashaý shyqqan eshkim bolǵan joq. Aqsary jigit Matveev eken, ol bizdi bes, onnan bóldi, árqaısysyna bastyqtar taǵaıyndady, biz ákem ekeýmiz Kúrgireı tobyna qosyldyq. Árkim óz tobymen belgili jerinde atystyń bastalýyn kútetin boldy, qyzyldar jaǵynan myltyq atylmaı eshkim qozǵalmaıdy, kerekti buıryqtardy Matveevten kezinde alyp turmaq. Jurt tarady, biz de Kúrgireıge erip óz jónimizge attandyq. Meniń júregim damylsyz dúrsil qaǵady, tulaboıymda áldenendeı belgisiz bir qobaljý, órekpý bar. Qus myltyqty kıimniń ishine tyǵyp alyp, aıańdap kelemin, biraq oıym áldeqaıda. Qyzyldar, soǵys, ólim... Osy úsh sóz oıymdy bıleıdi, osy úsh eles kóz aldymnan ketpeıdi, aıaǵymdy basqan saıyn osy úsh qudirettiń alyp qushaǵyna kirip bara jatqan tárizdimin...

***

Kelesi kúni tús aýa bere atys bastaldy. Bizdiń az ǵana top jaýdyń mańdaıynan tıdi. Kútpegen jerden, tus-tustan atylǵan myltyq daýsy aqtardyń úreıin aldy, keıbireýleri qarýlaryn tastap bet-betimen qasha bastady, qyzyldar jan-jaqtan tarpa bas saldy. Biz áli jantalasyp atysýdamyz, aldymyzdaǵy aqtar toby beriser emes, alǵashqy qarqynda basyp qalǵan okoptan bir pýlemet, birneshe vıntovka qolǵa túsken. Bizdegi bar qarý, jaýǵa kúsh kórseter qarý osy ǵana. Atys barǵan saıyn qyzýda, jaraly, oqqa ushqan adamdar kórine bastady. Jaý baıaǵydaı emes, bar kúshin bizderdi qorshaýǵa arnaǵan sekildi. Ýaqyt ótken saıyn jan-jaqtan qysyp kele jatqany seziledi, jumysshylar sasaıyn dedi, biraq jaýǵa berisken joq. Qoldaǵy bar qarýdan oq jaýdyryp betin qaıtaryp tur. Kúrgireı: — Jaý endi birazdasyn qarsylyǵyn toqtatady, óıtkeni aqtardyń kúshi bitýge jaqyn, osy bir atys júrgizip jatqan jerden basqa jerlerdiń bárin bizdiń qyzyldar aldy, tek biren-saran qarsylyqtar bolyp jatsa kerek, olardy lezde joımaq, bizge berilmesin dep habar jiberipti,— dedi. Bul sóz jurtqa qaırat berip, jiger qosty, atys údegen ústine údep, tartys qyza berdi. Aqtar da múlde ashyndy bilem, oqty burshaqty jaýyndaı seýip, bas kótertpeıdi. Kún de batýǵa aınaldy, bizdiń qatarda adamdar seldiredi, ár jerde birli-jarym myltyq daýsy estiledi, tek damylsyz oq shashyp azynap pýlemet tur, men de úzdiksiz atyp jatyrmyn. Kúrgireıdiń kózge kórinbegenine, ne burynǵydaı daýsy estilmegenine biraz boldy. Mine, azynap turǵan pýlemet úni de kenet basyla qaldy, meniń júregim «zý ete» tústi, ne boldy, bári de osymen bitkeni me? Jańa ǵana jaýǵa qarsy oq jaýdyryp jatqan esil erler tegis apatqa ushyraǵany ma! Ómir boıy beınetten kózin ashpaǵan sorly ákem, qymbatty ákem maǵan,«qosh!» degen bir aýyz sózin aıta almaı jan tapsyrǵany ma? Kóz jumar aldynda, uzaq qaırylmas saparǵa attanar aldynda óz qolymnan bir jutym sý berip, qasıetti áke júzine bir qaramadym-aý! Qaıdasyń meniń qamqorym, asyl abzal ákem!

Men ákem jatqan tusqa qaraı tura júgirdim...

***

Kún bata qalany qyzyldar aldy. Aqtardyń birazy qashyp, qalǵany qolǵa tústi. Men jaraly ákemniń qasynda otyrmyn. Ákem esin bilmeıdi, jarasy óte aýyr, oń aıaǵy men keýdesin myqtap tańyp tastaǵan. Anda-sanda dáriger kelip kórip ketedi, ózara áldene dep sóıleskeni bolmasa maǵan eshteńe aıtpaıdy. Anam baıǵus ákemdi úıge ákelgennen beri eki kózi bulaýdaı... alǵash kórgende qoryqqanynan talyp qalǵan edi, qaıta qazir basyn kóterdi, biraq áli es-túsin bilmeıdi, tek eńirep, bozdap jylaıdy, esin bilmeı qınalys kórip jatqan ákeni qushaqtap toqtaýsyz jas tógedi. Sharshaǵandyǵy ma, álde qoryqqanynan tili baılanyp qaldy ma, kim bilsin! Áıteýir ǵaryp ana aqyryn álsiz ǵana óksıdi, áke júzinen kóz almaıdy. Men jubatamyn: «Súrtshi kóz jasyńdy, óksigińdi basshy, apataıym! Jylamashy!» Meniń bul sózderim ana qaıǵysyn qaq jaryp, onyń ǵaryp júregine jaryq sáýle túsire almaıdy. Sóıtip bizdiń jer kepe qaıǵy men qasiret daýylynan qaltyrap, terbelip turǵandaı. Manadan beri aqqan ana baıǵustyń kóz jasy qasiret kóline aınalyp, bizdiń jer kepe kól ústinde batqaly turǵan ıesiz qaıyqqa uqsaıdy. Baqytsyz ana óksigen saıyn kól aqyryn ǵana shaıqalyp, terbeledi, kel ústindegi biz de ıesiz qaıyqpen birge teńselemiz. Jel qattyraq úrlese aýdarylǵaly turǵandaı jer kepe qaltyraıdy, biz de qaltyraımyz... Kúrgireı de jaraly, biraq onyń jarasy qaýipsiz dep estımin, basqa joldastardyń kóbi oqqa ushqan. Bizdiń toptyń tap bergeni aqtardyń bastyǵy eken, sondyqtan da bul jerde urys qatty bolǵan ǵoı. Aqtardyń atamany Semenov degen birneshe adamdarmen qolǵa túspeı qashyp ketipti. Osy ıtti neǵyp ustaı almaı qaldy eken? Álde aılaker qý neme adastyryp ketti me, álde qyzyldardyń kúshi jetpeı qaldy ma? Nelikten qutylyp ketti? Meniń ákemdi atqan dál sonyń ózi tárizdi, meniń ata jaýym, qas jaýym sol sıaqty, dúnıede tiri júrsem kegimdi sonan alarmyn! Eger aýyr hal ústinde jatqan abzal áke osy jaradan mert bolsa, áke qunyn sonan surarmyn!

Tań bozaryp kele jatqan shaqta ákem az ǵana damyldaǵandaı boldy, kózin ashyp maǵan bir, anama bir qarap áldenelerdi aıtqysy kelgendeı, biraq shama joq, únsiz, tilsiz... Meni kózimen ymdap shaqyrǵan sıaqty, men betine betimdi taqadym, súıer me eken, álde birdeńe aıtar ma eken! Joq, súıgen de joq,. eshteńe aıtqan da joq, tek qosh degendeı eki kózin birer mártebe ashyp-jumdy da, áp-sátte úzildi. Úı ishinde jypylyqtap janǵan bilte sham sóndi, esik pen terezeden tań sáýlesi túsip, úı jaryqqa — kún nuryna toldy...

Toqsan áńgimeniń dál osy jerine kelgende aýyr kúrsindi de qaltasynan oramalyn alyp kózin súrtkendeı boldy... Ot mazdap janyp tur, otqa qyryn bere jantaıyp jatqan aqsaqaldyń júzi maǵan kórinbeıdi, áıtse de onyń kózderinen monshaqtap jas tamǵanyn sezgendeımin. Ákesine degen zor adamgershilik mahabbaty áli sónip bolmaǵan osy bir jannyń eski jarasy kenet ashylyp ketip, bir sot shanshyp aýyrǵandaı...

Netken ǵajap! Bir úıdiń ishinde eki qubylystyń eki sezimniń nyshany qatar júr. Azaly úıdiń qasiret, zar-kúıi, kúńgirt, aýyr, aza ústinde atyp kele jatqan tań, jaryq sáýle, qyzyl araı, ádemi kún nury. Shirkin, ómir, ne degen keremetsiń! Ólim ústinde, ólik betin jerge jasyrmaı-aq, aǵaryp tańyń, kúlimdep kúniń shyǵa beredi-aý!

Osy bir tań aldynda ómirmen qoshtasqan qazaq shaly revolúsıa úshin kúresken kópterdiń tańǵa qaraı attanǵan aldyńǵy sapynda urys salǵan qaharmandarynyń biri, baqyt jolyndaǵy kóp qurbandardyń bir eleýlisi sekildi kórindi! Men kózime jas aldym, bul jas bizdiń jańa zaman úshin qandy shaıqastarda selk etpegen qymbatty atalar rýhyna súısingen, maqtan etken júrekten shyqqan rızalyq belgisi edi.

Biraz únsiz otyryp aqsaqal sózin jalǵastyryp áketti:

— Ólikti taza arýlap qoıdyq. Qabyr basyna óziniń joldastary jáne qyzyldardyń bastyǵy bardy, kóptegen sózder sóılendi. Men áke rýhynyń aldynda qyzyldar qataryna kirdim Qymbatty ákeniń ólimi de, ómirdiń qatal shyndyǵy da meni kúreske shaqyrdy, alǵa súıredi.

ADASÝ

Qashqan aqtardy qýyp kelemiz. Arqarly dalasynan qaptaǵan el kebine qazaq eli eken, anda-sanda ushyrasyp qalatyn biren-saran orys qalalary jolda kóp kezdespeıdi. Astyrtyn adam jiberip, ıa sol jerdiń kezikken adamynan surap, bilip aýylǵa kiremiz. Ázir aqtar bizge dýshar bola qoıǵan joq, biraq olar júrip ketken jerdiń bári órt tıgendeı typ-tıpyl tonaý, kisi óltirý degenińizdiń neshe túrlisi aldymyzdan shyǵyp jatyr. Aqtardan japa kórgen aýyl adamdary alǵashqy kezderde bizden de qorqyp tyǵylyp, qasha bastady, aýylda qalǵan kempir-shalǵa, aıaǵy aýyr áıelderge, jas balalarǵa jyly shyraımen qarap, qamqorlyq etkenimizdi kórgennen keıin el bizge senimmen qaraıtyn boldy. Aǵash, taý arasyna sińip ketkenderi qaıtyp kelip aqtardan kórgen zorlyq, jábirlerin aıta bastady. Eldiń sózine qaraǵanda talaýshy aqtar arasynda, ásirese, tym meıirimsiz, qatal bir jıren ofıser kórinedi, ol bastaǵan aqtar toby qoldaryna túsken qyz, kelinshekterdi zorlap, jazyqsyz adamdardy atyp ketedi eken. Bul mańaıdyń adamdary ol ofıserge «Jezmurt» dep at qoıypty. «Jezmurt» toby biz kirgen aýylǵa soqpaı budan úsh kún buryn ilgeri asty degen habardy anyqtap, el adamdarynyń siltegen jónimen biz júrip kettik. Jolshybaı bir-eki qazaqtan basqa eshkim kezdesken joq. Endigi baratyn aýyl 35—40 shaqyrym. Jolda kezdesken adamdar keshe sáske túste aldaǵy aýyldy aqtar shaýyp ketkenin baıandaıdy, dál sanyn aıta almaıdy. Óte kóp, kez kelgendi qıratyp, joıyp barady desedi.

Men barlaýshylar qataryndamyn. Bizdiń ásker basymyz Logınov degen kisi, óte baısaldy, tárbıeli adam, kópten beri birge júrip, talaı qandy urystardy birge ótkizgen qyzyláskerler óte er, aıqasqan jaýyn almaı qoımaıdy dep maqtasady. Logınov júrgen jeriniń bárinde eldi jınap, sovet ókimetiniń, bólshevıkterdiń,— uly Lenınniń kim ekenin, neni kózdep, aldaryna qandaı maqsat qoıatynyn únemi túsindirip otyrady. Qyzylásker qataryna kirgennen beri men de jańa ómir týraly kóp nárseni ańǵaryp qaldym, ásirese Lenın aty maǵan tym jyly, tym jaqyn kórinedi.

Jolshybaı pálendeı ýaqıǵa bola qoıǵan joq. Aqtar «anda ketti, munda ketti» degen habardan aıaq alyp júre almaısyń, tonalǵan aýyldar óte jıi ushyraıdy. Ádemi kıim, baǵaly zattardan bastap, semiz jylqy, ertteýli atqa deıin sypyryp ketken. Bizdiń qol tús kezinde bir orys poselkesine kezdesip, sonda biraz tynystaıtyn boldy-aý deımin, úı-úıge bólinip túse bastady. Biz de bir kedeıleý úıge kelip tústik. Barlaýshylar otrádynyń komandıri Zaharov meni jaqsy kóredi. Ózi buryn qazaq arasynda turǵan bolar, eptep qazaqsha da bilińkireıdi. Jańa ǵana ornalasa bergenimizde Zaharovty úlken bastyqtar shaqyryp áketti. Zaharov lezde qaıta oraldy, biz barlaý jumysyna attanatyn boldyq. Betimiz qazaq aýyldary, sýyt júrip kelemiz, aldymyzdan buırattar, kishkene qoıtastar men tóbeler kezdesip qalady. Mundaı kezderde otrád toqtaıdy, Zaharov buırattarǵa shyǵyp qaraýyl qaraıdy, áldenelerdi anyqtaıdy, keıde qasyna bireýimizdi ertedi de, ózi ilgeri ketip qalady, ol qaıtyp oralǵansha biz tynyǵyp, boı jazyp qalamyz. Mine, aldymyzda taýlar men ormandar kórinedi, bul jerdiń taýlary óte yqsham, ádemi, qatar-qatar tizbektelip, sozyla beredi. Keıde sandyqsha-sandyqsha kishi taýlar saty-saty bop tirkesip jatady. Taý etekterine jamyraı bitken orman, áýeli qyzyl shilikten bastalady da, taýǵa órlegen saıyn jynys ormanǵa aınalyp ketedi.

Alystan qaraǵanda bul sýret kóz tursyn, kóńil toımas sýret emes pe! Taý men aǵashtar birin-biri bezendirip, áshekeılep, túrli tústi qubylystarǵa bólep tur. Tirkes-tirkes tizbektele munartqan taýlar sulý ma, bolmasa aq qaıyńdar men qaraǵaılary, shilikteri men tobylǵyly taldary aralasa ósken orman sulý ma! Onshasyn birden aıyra qoıý óte qıyn. Tabıǵat sheber, sulý, danyshpan ǵoı! Onyń qudiretimen jasalǵan dúnıede ne keremet, ne tamasha joq. Men dalada turǵandyqtan ba, qalaı, tabıǵat zeınetterin janymmen berile súıemin. Meniń kóz aldymda tabıǵat qubylyp, saırap ketedi, aldymda turǵan ómirdiń bári jandy sekildi, olardyń názik, tereń syrlaryn, sulýdaı syrly kórkin men basqa jurttan erekshe bir sezim joldarymen uǵatyn tárizdimin! Meni aqyndarsha sóıleıdi eken dep sóge kórme, ejelden osylaı sóıleıtin ádetim bar, kim biledi, maǵan da tabıǵattyń bergeni az emes shyǵar, biraq sonyń kóbin tógip, shashyp, iske uqsata almaǵan jaıym bar ma, qalaı!.. Adam boıynda tolyp jatqan jaqsylyq, óner nyshanymen qatar, ysyrapshyldyq, kórinip turǵanǵa qyzyǵyp, sonyń mańynan shyqpaı aınalshaqtaý degen sıaqty qyrsyqtar da az emes qoı. Áıteýir sen ne deseń o de, seniń aldynda taqyldap sóılep otyrǵan shaldyń bary osy... Birdi aıtyp birge ketip bara jatqanymdy qarashy! Sonymen biz álgi taýly, ormandy tusqa kelgende, Zaharov otrádty toqtatty:

— Myna bastaýshy (provodnık) qazaq, osy taýdyń arǵy qoınaýynda úsh úlken aýyl bar deıdi, aralary bir-birinen 15—20 shaqyrym bolsa kerek, aqtar osy aýyldardyń birinde bolýǵa tıis dedi. Sodan keıin otrádty úshke bóldi, tún ortasy aýa bergende osy aradan tabysamyz dep ózi ońǵa qaraı bet aldy. Men Ǵalaý degenge erdim, biz bes adambyz. Árbir top óz jónderindegi taý qoınaýlaryna sińip joq boldy. Ymyrt jabylmaı aýyl qarasyn alystan bolsa da kóretin jerge jetý kerek, áıtpegende tún ishinde taý men orman arasynda adasyp ketý op-ońaı emes pe! Bizdi bastaýshy jigittiń aıtýyna qaraǵanda, aýyl taý baýyryn etekteı ornaǵan. Bul eldiń sol jaǵyn syrttaı otyrǵan taǵy da birneshe aýyldar bar. Biz aǵash-aǵashtyń arasymen júrip otyryp, kún eńkeıe bergende bir kishirekteý jartastyń túbine keldik, azyraq aıaldap mańymyzǵa kóz jiberdik, jartas qasynda adamnyń, attardyń izi baıqalady. Ǵalaý attan túsip shyńnyń basyna eptep órmeledi, bizdiń júregimiz dúrsil qaǵady, kim biledi, jartastyń arjaǵynda myltyqtaryn quryp tastap aqtyń soldattary bizdi qaraýylǵa alyp, tyrp etkenimizdi ańdyp otyr ma! Soǵys jaǵdaıynda nendeı keremetter bolmaıdy!

Ǵalaý álden ýaqytta qaıtyp keldi. Aýyl osy jartastyń yǵyndaǵy kishirekteý bólek taýdyń baýyrynda eken. Sezikti esh nárse kózime túsken joq, áıtse de attardy osy jartasqa qaldyryp, bólek taýdy baspalap aýyl adamdaryn ańdıyq, múmkin qas qaraıǵansha bireý-mireý mańymyzdan óter, bolmasa kún batyp, qas qaraıǵan soń aqyryndap aýylǵa kiremiz de, bergi shetki úıden aqtar jaıyn tolyq surap bilermiz. Ázirshe saqtanǵan jón, kim biledi, aqtar osy aýylda shyǵar. Ǵalaýdyń bul sózin bárimiz de durys kórdik. Buqpalap baryp tórteýmiz bólek taýdan oryn aldyq ta, aýyldan shyǵar adamdardy ańdyp otyra berdik.

Aýyl ómiri óziniń kánigi qalpynda tárizdi, ár úıdiń murjalarynan tútin býdaqtap shyǵyp jatyr, meniń murnyma pisirilip jatqan nannyń, asylyp jatqan semiz ettiń ısi kelgendeı bolady, anaý bizge jaqyn turǵan shetki úıde barqyt qamzol kıgen sulý kelinshek eki jeńin sybanyp alyp qamyr ılep jatqan sekildi. Tipti onyń kelbeti, júris-turysy meniń kóz aldymda aıqyn, ashyq, áne onyń qos etek kóılegi kóleń-kóleń etedi. Áne, ol maǵan qarap aqyryn ǵana kúlimsirep: «Qurbym! Taý basynda nesine tońyp otyrsyń, úıge kir, tamaq ish!» degen sıaqty. Men aýyr kúrsinemin, úıden attanǵanyma onsha kóp bolmasa da úıdi, tynysh ómirdi, pesh aýzynda mazdap janǵan otty, sorly anam men inilerimdi saǵynǵan sekildimin. Jańa bildim ǵoı!

Kún de batty. Biz aýyldan shyqqan pendeni sezgemiz joq. Úıler arasynda qydyryp júrgen biren-saran bala-shaǵadan basqa eshkim kózge túspedi. El ábden orynǵa otyrdy-aý degen kezde biz attarǵa keldik, attardy kúzetip otyrǵan soldat, biz ketkeli eshbir adam kóringen joq, eshbir bóten dybys estilgen joq dep habarlady. Ǵalaý ekeýmiz qatar, alda, qalǵan úsheýi artta kele jatyr. Mańaı tym-tyrys. Aýylǵa jaqyndap qaldyq, aqtar munda joq eken ǵoı degen senim bárimizdiń júregimizge birdeı ornaǵan, endi dabyrlap sóıleı bastadyq. Ǵalaý cap jeliske salyp aıdaı jóneldi, men de qatarlasyp kele jatyrmyn. Kenet qara túndi qaq jaryp pýlemet daýsy qarsy aldymyzdan sarnap qoıa berdi, biz jalt beremiz degenshe jan-jaqtan myltyq daýystary shyǵa bastady. Meniń atym áldeneden shoshyp solǵa qaraı ala jóneldi, atpen alysýǵa shamam joq, erkine jiberdim, aýyldan qýǵyndar shyqty bilem, shapqan attardyń dúbiri túıdek-túıdegimen shyǵady, tus-tustan myltyq daýystary lezde jaýdy da ketti. Men qashyp kelemin, joldastarym qaıda ekeni belgisiz, tek olardyń da qasha jónelgeni esimde. Aldaǵy bir taý jyqpyldaryna kelgenimde atym jeligin basaıyn dedi, sonda da men shirene tartyp áreń toqtattym, artymda qýǵynshy dybysy estilmeıdi, aldymnan kezdesken bir shatqalǵa jasyrynyp turyp tyń tyńdadym. Mańaıym qulaqqa urǵan tanadaı. Shatqaldan shyǵyp jan-jaqqa qaradym da, betalysymdy anyqtadym, endi joldastarymdy baıaǵy jınalýǵa ýádelesken jerden tappasam basqa jerden kezdese qoıýym múmkin emes. Táýekel dep taý arasymen jorta jóneldim. Tún qarańǵy, japadan jalǵyz men kelemin, ne ushqan qus, ne jortqan ań joq! Keıde etekterden jazyq kezdesedi, keıde qoıtastar tárizdi dóńesterdi basyp taý aralaryna kiresiń, álde bir shatqaldarǵa túsip ketesiń, mine osylaısha keıde aıańdap, keıde jelip men kelemin. Aldymnan úlken jartas kórindi, qyzyq! Áldekimge eńkeıip eki qolyn birdeı sozǵan eńgezerdeı dáýge uqsap eńkeıe bitken, sozylyp turǵan eki qol tárizdi súırigi bar, dáldep aıtqanda qol emes jiliginen kesilgen eki shyntaqqa uqsas. Men qalqaıyp turǵan jartastyń astynan óte berdim, sol sátte bir qudiret meni at ústinen balasha julyp aldy da, aspanǵa kóterip áketti, esim aýyp ketse kerek, budan keıin ne bolǵanyn sezbedim... Bir mezgilde qulaǵyma: «Ózi qazaq qoı, teginde áskerge tilenip kirgen-aý! Baıǵus, esin jınaı almaı ólip keter me eken! Baıqamaǵan ekensińder!» degen qazaqtardyń sózderi estiledi. Men eki kózimdi ashtym, bilte sham janyp tur, qasymda tolǵan adamdar, bir kishirekteý úıdiń tórinde shalqamnan jatyr ekenmin...

TUTQYN

Kózimdi alǵashqy ashqanymda jóndi esh nárse aıyra almadym, kóz aldym buldyrap, áldeneler erbıip maǵan tónip turǵandaı, biraq, neler ekeni belgisiz... Kózimdi jumyp qaıta ashqanymda maǵan tesireıe, telmire qarap otyrǵan eki-úsh adamdy anyq baıqadym. Bireýi eresekteý, qalǵany jas jigitter, eresegi qoıý qara murtty, yqsham ǵana dóńgelete qoıǵan saqaly bar, qara kirpikteri erbıip, shúńireıgen kózderin jaba qoıypty. Qaıratty kózderden shashyraǵan ot ushqyndary tym áriden, tereńnen jyltyraıdy, meniń kózime qaýlaı janyp turǵan ot qyzýyn samsaǵan torlarmen qorshap qoıǵandaı. Odan basqalarynyń júzderi maǵan álsiz sham jaryǵynan jóndi kórinbeıdi...

Eki qolymmen aıaǵymdy eptep qozǵadym, aman sıaqty, tek qana basym meń-zeń. Osylaı taǵy da oıda, únsiz biraz jattym da, qanym keýip bara jatqan soń sý suradym, bir ýildirdeı jas jigit maǵan sý ákelip berdi...

* * *

Shúńirek kóz qara meni tergeýge aldy, mán-jaıymdy surap, ábden egjeı-tegjeıine deıin qaldyrmady, men de jasyrmaı shynymdy aıttym. Joldastarymnan qalaısha bólinip qalǵanymdy baıandaǵanymda shúńirek kózdiń kirpikteri jalyn atyp, eki beti surlanyp, birazǵa deıin únsiz otyrdy, aldynda otyrǵan meni múlde umytyp ketkendeı eki kózin bir ashyp, bir jumyp oıǵa ketti.

— Qyzyldarǵa ózim tilenip kirdim deısiń be?

— Iá.

— Bizdiń jigitter seni qateden ustapty, qyzyldarda bul eldiń kegi joq. Aqtar jábir kórsetip, tonap, jazyqsyz adamdardy óltire bastaǵan soń, bas qosyp qarýlanyp edik, onyń ústine «Jezmurt» degen bále shyǵyp bir top áskerimen osy aýyldy talap, Aqylbaı degenniń qyzyn tartyp áketti. Burynnan ashýy alqymdaryna tyǵylyp turǵan el jigitteri, kenetten kek alý sheshimine toqtap edi, sanap qarasaq qarý tym az eken, sodan keıin osy búgin túnde osy aýylǵa kirgen 20-30 adam aqtardy óltirip qarý-jaraqtaryn aldy. Endi «Jezmurtty» qýmaqpyz, ol Qostóbe degen jerde jatyr desedi, ózi bir baryp turǵan qanypezer bolsa kerek, kúni keshe sol mańdaǵy elderdi talap, eki-úsh adamyn atyp ketipti. Saǵan muny aıtyp otyrǵan sebebim bar. Bizdiń ishimizde ásker ónerine jetik bir de bir jan joq, óziń bóten bala emes kórinesiń, bizben birge «Jezmurtty» ustaýǵa barsań qaıtedi. Eger tirideı ustap alsaq qyzyldardyń qolyna bergimiz keledi, sonda sen de óz joldastaryńa az oljamen qaıtpaısyń.

Shúńirek kóz osydan keıin meniń jaýabymdy kútti ǵoı deımin, únsiz otyryp qaldy. Men de lezde jaýap bere qoıǵanym joq. Bir sátte basyma áldeneshe oılar keldi, eger bosata qalsa ózimizdiń adamdardy qaıdan, qalaı tabamyn, jalǵyz izdep júrip taǵy bir pálege dýshar bolsam qaıtemin... mine, buǵan jalǵasa kóz aldyma qarý-jaraǵy joq momyn eldi jábirlep júrgen «Jezmurttyń» sup-sýyq meıirimsiz kelbeti eles beredi. Myna jigittermen birge soǵan bar, sol jaýyzdy qurtyńdar degendeı qulaǵyma áldeqaıdan ún keledi. Keıde «Jezmurt» dál kóz aldyma meniń ákemdi óltirgen ofıserge, meniń qunykerime uqsaıdy. «Barý kerek!» «Joq, qaıtý kerek!» degen eki oı qabattasyp birine-biri boı bermeıdi, men qaı jaǵyna aýarymdy bilmeı del-sal bolamyn.

— Senimen kóp sóılesip otyrar ýaqyt joq, bizder qazir attanamyz, eger bizge ergiń kelmese jónińe júre ber!

Men uıqydan shoshyp oıanǵandaı selt ettim. Sol sátte bular baryp urys júrgizetin jerden ózimniń joldastarymdy da taýyp alýym ońaıyraq bolar-aý degen bir oıdyń ushyǵy kerine qaldy.

— Jaraıdy, baraıyn,— degen sózdiń aýzymnan qalaı shyǵyp ketkenin sezbeı de qalyppyn.

JORYQTA

Qarýly elý shamaly jigit baýyrynan jarap turǵan bir-bir sáıgúlikpen jorta jóneldik. Toptyń eń aldynda manaǵy menen jaýap alatyn shúńirek kóz, onyń aty Sádýaqas eken, qasynda eki jigiti bar, bireýi maǵan sý ápergen ádemi, taldyrmash aq sary jigit — Sháken, taǵy biri kómir qara, tórtbaq — ony Buralqy dep atasady. Sádýaqas meni óz qasyna aldy. Aýyldan shyǵysymen ol jigitterin on-onnan bólip, ár toptyń bastyqtaryna júrer joldaryn táptishtep uǵyndyrdy, tabysar jerdi belgiledi, jolda aqtarǵa kezdesip qalsańdar, urysqa kirmeı jaltaryp, adastyryp ketýge tyrysyńdar, al joldaryń bolsyn, bógelmeı tez jetý shart, istiń kiltin bárińniń mezgilimen túıisýleriń sheshedi. Osy sózderdi aıtyp, Sádýaqas jigitter tobyn attandyryp tur, eń aqyrǵy toppen birge biz de jóneldik. Aldymyzda onyń ózi, osy saparǵa bul aýyl óte uqypty daıyndalsa kerek, saılap mingen attary men Sádýaqastyń syńaıy sony ańǵartty. Aısyz túnde, taý arasynda attar aıaǵyn óte jeńil basady, bári de yńǵaıly, júriske berik. Sádýaqas ta ómir kórip, ysylǵan, buryn da qandy joryqta bolǵan adam ba deımin. Óz sheshimine senimdi, alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısar, kózqarasy men sóılegen sózi kúsh, qaıratqa toly. Tún jamylyp jortyp kelemiz, artymyzda talaı-talaı asýlar men bógetter qalyp barady, osylardyń bárinen Sádýaqas óte bir eptilik, asqan sheberlikpen alyp ótedi. Bytyra men shıti myltyqtan basqa buryn qoldaryna qarý alyp kórmegen osy adamdar, qorlaý men zorlyqtyń yzǵary saı-súıekterinen ótken kezde batyr da, er bolǵan, ólimge bas baılap, kek alýǵa attanǵan. Alǵan betterinen qaıtar emes, ne jaýdy qıratyp esesin almaq, ne sol bir namys pen ar jolynda qyzyl qanǵa batpaq. Onsyz toqtar bular joq! Aldarynda ne tur, ómir me, ólim be? Ony boljap bilý qıyn! Ásirese men úshin osy sapar túgel jumbaq, aldy-arty tuıyq birdeńe. Men erip kelemin, biraq osy joryqtyń mán-jaıy degennen biletinim aýyldyń jazyqsyz adamdaryn óltirip, tonap, aıaýly qyzdy, bireýdiń et júregin jaryp shyqqan balapanyn, súıikti, ýyzdaı úlbiregen pák jandy, asyl jandy tartyp áketken. Jas pendeniń uıasynan aırylǵan balapannyń aıanyshty úni uıqyda qalǵyp otyrǵan el azamattaryn oıatyp kúreske, maıdanǵa shaqyrǵan, osy joryq sol zarly úndi, tutqynda otyrǵan sorly jandy izdep shyqqan sańlaqtar joryǵy. Mine, meniń bilerim osy. Sádýaqas ázir budan basqa eshteńe aıtqan joq. Áli jortyp kelemiz, jol-jónekeı bótendeı bir ýaqıǵa bola qoıǵan joq. Tún ortasynan aýǵan shaqta bir qaqpa tastyń mańyna keldik. Sádýaqas kenet toqtaı qaldy da, sekirip attan tústi, bárimiz de qarǵyp jerge tústik, jan-jaǵymyz úıdeı tastar. Atyn jetelep Sádýaqas tasty aınala berdi. Biz de attardy jetelep sońynan erdik, qaqpa tastardyń arjaǵy qýys eken, jan-jaǵyn shyńdarmen qorshaǵan osy bir alań Arqanyn, mal qamaıtyn óte keń sharbaǵyna uqsaıdy, tórt qabyrǵaǵa uqsas bitken jartastar, ortasy úlken, keń alań. Alańǵa tyǵylǵan adamdy dál ústinen shyqqanda bolmasa ańǵaryp bolar emes. Bizden buryn munda aldyńǵy toptar tegis kelip jetken eken, olarmen sóılesip, istiń mán-jaıyna tolyq qanǵan Sádýaqas:

— Aýyl adamdarymen habarlastyńdar ǵoı! Aqtardyń janyn ábden bildińder me? Osy túnniń sertti tún ekenin Ǵaını (Jezmurt qolyndaǵy qyzdyń aty Ǵaını eken) biledi dedińizder me?—dep qaıtalap surady. Sádýaqastyń qasynda turǵan uzyn boıly aq sary jigit: — Bári de oryndaldy, aýyldan kelgen habarshyny jańa qaıtardyq, qudaı buıyrsa istiń sáti bolar,—dep jaýap berdi.

Budan keıip Sádýaqas jigitterdi úsh topqa bóldi, ár topqa basqarýshy taǵaıyndap, barlyǵynyń mindetterin túsindirdi, eger kenetten atys bastalyp ketse qasha jónelmeńder, jaýǵa qarsy oq atyńdar, tabandy berik bolyńdar, eger keıin sheginý kerek bolsa ózim habarlandyramyn, janynan qoryqqandar osy bastan bul iske aralaspasyn, atys bolyp jatqan kezde bir qorqaqtyń oıbaıyn salyp qasha jónelgeni barlyq qyrshyn jastardyń ajaly bolady jáne kim de kim qalamyn dese qazir aıtsyn, mundaı is qurbandyqsyz bolmaq emes!

Osy sózdi aıtyp Sádýaqas biraz únsiz turdy, sharshy toptan esh adam jaýap qatqan joq, álden ýaqytta bireý:

«Úıde tynysh jatqanmen jan qalmaıtynyn osy kóptiń bári óz kózderimen kórgendeı bolǵan joq pa, endi artqa qarar jón joq, bastańdar, sybaǵamyzdy alyp, jastyǵymyzdy jastana qularmyz»,— dedi. Barlyq jigitter osy sózdi maquldaǵandaı boldy, yzaly toptar birtindep oryndarynan qozǵala bastady, men Sádýaqastar tobynda qaldym, bizdiń betimiz «Jezmurt» sumnyń túsken úıi...

* * *

Jer ústi qulaqqa urǵan tanadaı, tún áli de tastaı qarańǵy, aı týar kezge áli de biraz ýaqyt bar, isimiz ońǵa bassa jarar edi, aýyr joldyń aldyn boljaý qıyn ǵoı, alǵa tosqan nysanaǵa túzý jetkenshe, kóńilge ornaǵan oı oryndalǵansha neler kezdespeıdi! Bógetsiz dańǵyl degenińiz asý bermes, asqar bolýy ǵajap emes qoı, mynaý jym-jyrt dala qoınynda ıe pále jatqanyn kim boljamaq! Az da bolsa soǵysty kórip qalǵandyǵym ba, meniń oıyma tolyp jatqan kúdikter uıalaıdy, meniń kóz aldymnan talaı qaýip-qaterler tizbegi ótedi. Biz júrip kelemiz. Keıde jer baýyrlap, keıde eńkeıińkirep alǵa jyljımyz, Sádýaqas bir kezderi toqtap jata qalady da tyn tyńdaıdy, sonan keıin taǵy ilgeri bastaıdy. Bizden bólinip ketken toptardan ázir habarymyz joq, ne bolar eken? Nemen tynar eken bul sapar?

Bir kezde aldymyzdan qaraıǵan úıler kórine bastady, biz júristi jyldamdata bastadyq. Aýyl syrtynda kúzet joq sıaqty, jurttyń kóbi uıqyǵa jatqan, tek qana ár jerde birer úıdiń terezelerinen álsiz sham jaryǵy syqsıady. Shettegi bir shym úıdiń tusyna keldik. Sádýaqas Buralqyny sonda jumsady, biz myltyǵymyzdy ońtaılap ustap onyń oralýyn kúttik, ne habar ákeler, tegi bizdi shettegi elmen baılanystyryp turǵan arqannyń bir ushy osy balshyq úı tárizdi. Ár adam tilsiz, turǵan jerinde qatyp qalǵan, bireýge bireý sybyr etpeıdi, qasyńda turǵan tiri adam emes, sheshýi qıyn jumbaq, onyń neni oılap, dál osy sátte nege bekip turǵanyn boljaý múmkin emes!.. Qazir kenetten atys bastalyp ketse, kim nendeı qaırat kórseter, nendeı amal jasar? Menińshe or adam osy turǵanda óz jaıyn oılap, ózi ister isine bekinip, óz qaıratynyń jeter mólsherin shamalap turǵandaı; Ózgeni bilmeımin, men qazir osyny oılap óz taǵdyryma úkimimdi daıyndap turmyn... Buralqy qaıtyp oraldy, bóten habar ákelmegen bolar, biz solǵa qaraı burylyp tez-tez júre bastadyq. Endigi ár qadam alda turǵan qaýip-qaterge barǵan saıyn bir taban jaqyndata bermek, men óz jaıym arqyly qasymdaǵy serikterimniń sezim-kúıin bilgendeımin, tulaboıymdy áldenendeı orasan bir kúsh qapsyra ustap alyp qysqandaı, júregim aýzyma tyǵylady, birese denem shymyrlap, óneboıym bezgek jaılaǵandaı qaltyraıdy, alqymymdy basyp, denemdi kernegen úreımen alysamyn, jan tátti emes pe! Arman, úreı, aqyl men sezim ashyq maıdanda! Mine, osylaı biz kelemiz. Bir úlken aǵash úıdiń tusyna jaqyndaǵanda Sádýaqas bizdi toqtatty. «Jezmurt» osynda eken, birneshe adam tereze tustarynda qalatyn boldy, biz qora jaqpen úıge kiretin boldyq, ıa sát! İsimiz ońǵa bassa eken!

* * *

Men zyp berip qaqpadan kirdim de, bir qarańǵy buryshqa jasyryna qoıdym, esiktiń mańdaıshasyna fonar qystyrypty, onda jypylyqtap maı sham álsiz ǵana janyp tur, alasa baspaldaqtardyń birine qısaıa ketken soldat otyrǵan kúıinde uıqyǵa ketipti. Myltyq daýsyn shyǵarmaı jaırataıyn dep ońtaılana bergenimde dalada myltyq daýystary jamyrap qoıa berdi, teginde bizdiń jigitter izin bildirip alǵan-aý! Soldat oıana ketip, qaqpaǵa qaraı ata bastady, kók jelkesinde turǵan men ony atyp túsirip, úıge qaraı umtyla bergenimde úı ishinen dúrkin-dúrkin myltyq daýsy shyqty, áldeqaıdan qańǵyp kelgen oq tıip, fonar áınegi kúl-talqan boldy, álsiz de bolsa janyp turǵan maı sham jalt etip sóne qaldy. Men úıge qaraı umtyldym, esikti ashyp jiberip kirip kelsem, úı ishi tastaı qarańǵy eken, kózge esh nárse kóriner emes, terezeniń qaqpaǵyn jaýyp tastaǵan. Úı neshe bólme, aýyz úıden keıingi bólmeler qurylysy qandaı? Mine, men bulardy joldastarymnan suramaǵan ekenmin! Ne isteý kerek! Dalada atylǵan myltyq daýsy tym jıilep barady, ásirese osy úıdiń mańynda atys údeı bastady, men júgirip qoraǵa shyqtym da qaqpa túbindegi úıilgen aǵashtardy panalap aldyma kóz jiberdim, birneshe aqtyń soldaty bizge jaqyndap qalypty, aldyńǵy bireýin nysanaǵa alyp ata bastadym. Meniń qatarymda ońdy-soldy bizdiń jigitter eken, olar da atqylap jatyr. Aýyl qym-qýyt, tus-tusta atylǵan myltyq, anda-sanda bireýlerdiń aıǵaılaǵan daýystary keledi. Biz de qasarysyp berispeı jatyrmyz, myltyq óte jıi atylyp, urys qyza bastady, jan-jaqta jamyraǵan myltyq daýsynan kimdi kim atyp jatqanyn bilip bolmaıdy. Qalyń atys bir kezde on shaqty, odan keıin bes-alty, bara-bara jalǵyz-jalǵyz jekelegen atystarǵa aınaldy da, kenet tyna qaldy. Bizdi bastyrmalap jatqan aqtar toby da budan keıin betin aýdaryp sheginis tapqandaı. Atys múlde toqtap qalǵan joq, qaqpa aldyn, tereze mańdaryn áli de atqylap, bizdi ýysynan bosatpaı qysyp-aq tur, áıtse de manaǵydan kóri tartys báseńdeý. Myltyǵymnyń bes oǵyn shyǵaryp bolyp, bir tizbek oqty ońtaılaı bergenimde oń jaǵymnan jaraly adamnyń aýyr yńyrsyǵan daýysy shyqty, nege ekenin bilmeımin tulaboıym shymyr etip, júregime úshkir birdeńe qadala qalǵandaı boldy, ornymnan tura júgirdim. Jetip kelsem baıaǵy maǵan sý beretin Sháken degen bala jigit myltyǵyn kezegen qalpynda qulap túsken. Kele sala basyn kóterip jarasyn qaradym, oq oń qolyna tıse kerek, qan saýlap aǵyp tur, jeńin sheship jiberip kóıleginiń shúberegimen oradym da myqtap baılap tastadym. Sodan keıin jerden kóterip alyp, qoraǵa engizdim, bul kezde tań bozaryp úı mańyndaǵy atystar alystap bara jatty, men Shákendi qora ishine ornalastyryp qaqpadan shyǵa bergenimde aldymnan Sádýaqas kezdesti, ol da bir qolyn belbeýimen moınyna tańyp alypty. Túsi órt sóndirgendeı, qınalǵan júzinde sharshap, talý emes, órshelengen yza belgisi tur. Esik aldyndaǵy urys basylyp, jigitter qashqan aqtardy qýyp ketken eken.

Ol maǵan «júr!» degendeı ym qaqty, men Shákenniń jaraly bolǵanyn aıtyp ta úlgirmedim, aıbyndy ákesiniń sońyna ergen jas baladaı Sádýaqasqa erdim de júre berdim, ekeýmiz aǵash úıge kire berdik.

* * *

Biz ishki esikti syndyryp, ishki bólmege kirdik. Bir jaǵy ashylyp qalǵan tereze qaqpaǵynan bólme ishine azdap jaryq sańylaýy túse bastapty. Sádýaqas tórge qaraı umtyla berip: «Sumdyq, sumdyq!» dep óz-ózinen aıǵaılap jiberdi. Áli esh nársesin jóndep ańdaı almasam da, Sádýaqastyń úreıli daýsy maǵan adam aıtqysyz bir aýyr kúıdiń qorqynyshty keıpin kóz aldyma ákele jatqandaı kórindi, denem lezde shymyr etip, eki ókpem alqymyma tyǵyldy. Jan túrshiger bir oqıǵanyń bolǵanyn seze qaldym, men de Sádýaqasqa jaqyn taıana berdim, tórde sáki ústinde yńyrsyǵan bir jannyń álsiz úni estiledi. Sádýaqas sol ún shyqqan jaqqa qarap melshıip qatypty da qalypty. Men qasyna kelgende ol uıqydan shoshyp oıanǵandaı selk ete qaldy...

Bir ǵana terezeden túsip turǵan álsiz jaryq bólme ishinde qara kóleńke tartady, názik qana shyqqan adam dybysy úzilip baryp qaıta jalǵanady, aqyrǵy dem, aqyrǵy tynys... Endi burylyp qarasam Sádýaqas qarańǵylaý tartqan buryshtaǵy álsiz jandy aldyna alyp, jansyz betine telmirip otyr eken. Onyń eki kózinen jas tamshylary tynymsyz quıylady, erinderi kúbirlep áldeneni qaıtalaıdy. «Janym, sáýlem, qosh!» degen sózder meniń qulaǵyma keledi. Men oǵan jaqyndaı túsemin, mine múlde taıanyp keldim, ashyq qalǵan jarty qaqpaqtan syqsıa qaraǵan nur birtindep bólme ishin jaılap barady. Qarsy aldymda Sádýaqas otyr.

Qatal, ámirli er jigit lezde maıysyp, lezde kúıreýge bet qoıdy, ólimge qarsy shapqanda, qaıyspaǵan beli, qaıtpaǵan júregi bir sátte jasyp, kúrt syndy. Sádýaqastyń endigi keıpi jaý túsiretin erden góri basyna qara jamylǵan qaıǵyly jarǵa, qasiretti anaǵa uqsas... ol anda-sanda daýsyn sozyp «Ǵaını, janym, endi meniń kúnim ne bolar, qosh!» dep qaıtalaǵanda meniń de júregime aıanysh uıalap, kózime jas tyǵylady. Sádýaqas, Ǵaını jaılary men úshin sheshýsiz bir jumbaq. Jumbaq bolsa, bola bersin! Qımas janyn joǵaltqan er qaıǵysy kimdi tebirendirmes! Jaýyz-aı, naǵyp qana ólimge qıdy eken! Naǵyp qana abzal jandy qor etti eken!..

Adam azbasyn deseńizshi, azǵan jan qymbat, taza degenderdi kerek ete me! Onyń júregimde aıaý, súıý, ókiný, uıalý sezimderi qandaı bolmaq! Ol nendeı aıaýlyńdy aıaqqa basyp, nendeı qymbattardy kúıretpeıdi!

Meni Sádýaqas zary áldeqandaı bir aýyr, ashshy muńǵa batyrdy, meniń eki kózim Ǵaınıda, onyń kórkin jetkizip aıtý tym qıyn, kúnásiz adal náresteniń aq beti áli de óziniń eresen sulý keıpin joımaǵan. Mundaı kirshiksiz aq júzdiń tamasha sıpatyn men budan buryn eshqaıda ushyratqan emespin! Túnde ǵana jaýǵan appaq ulpa qarda tań sáýlesi oınaǵandaı ári taza, ári jumsaq qyz júzinde ómir sáýlesi kete almaı qalyp qoıǵan tárizdi... Onyń jansyz kelbetiniń ózi adamǵa asa súıkimdi, tym jyly.

Eki ıyǵyn japqan qoıý qara shash, mańdaıdan tik tartylǵan kelisti muryn, yqsham bitken juqa qos erin, qıǵash tartylǵan jińishkeleý qara qastar shyn bir názik sulýdyń sırek kezdeser qıapaty ǵoı... ólim aldyndaǵy jantalas, qorqynysh úreıi bolar, qara kózderi sharasynan shyǵyp, uzyn kirpikterinde jas tamshylary turyp qalypty...

Bir kezde úı ishine kire bastaǵan syrttaǵy adamdardyń dybystary, dabyrlap sóılegen sózderi estile bastady, Sádýaqas óliktiń janynan turyp maǵan jaqyndady.

— Júr, keteıik! Endigisin ózderi de retter!

Ol esikke qaraı umtyldy, men de ilese berdim. Daladan birneshe qarýly adamdar cay etip tórgi bólmege kirdi. Sádýaqas olarǵa kóńil aýdarǵan joq, ekeýmiz lezde dalaǵa shyqtyq. Dala jap-jaryq. Men mańaıǵa kóz jiberdim, burynǵydaı emes, osy bir shaqta kópten múlgip jatqan qazaq dalasy maǵan tym jyly, tym ystyq kórindi. Buryn dalaǵa qarasam baıaý, únsiz, tuıyq ómirge kóz jibergendeı bolýshy edim, al búgin, dál osy sátte dala ózgerip basqa kúıge, jańa kúıge túskendeı. Túnde ózim panalap jaýǵa oq atqan aǵashtardan bastap barlyq meni qorshaǵan dúnıe gúl bop jaınap, ánshi qustarsha saırap ketken, meniń kópten ashylmaı júrgen júrek syrymdy jańa uqqandaı, men atqan oq ony da sergitip, ony da uıqysynan oıatyp jibergendeı.

Sádýaqas qarýly bes jigitti shaqyryp alyp, buıryq berip tur. Bular on basylar, qazaq arasynda mundaı jigitterdi árbireýi ustasa ketse on adamǵa boı bermeıtin myqty desedi, aıtsa aıtqandaı basqalarmen salystyrǵanda bulardyń tústeri bólek, kózqarastary ótkir, qımyldary shapshań, bárinde bir-bir kesken vıntovka, belbeýlerine kóldenen qystyra salǵan osy bir sholaq myltyq ári jarasyp, ári óte bir aıbyn berip tur. Men bul jaıdy tún qarańǵysymen baıqamaǵan ekem.

— Aldymen jaralylar, ólikter jóneltilsin, onyń artynan qolǵa túsken aq soldattaryn alyp júrersińder, kúzetshilerin. myqty bolsyn, bul iske pysyq jigitterdi bólińder, kúzetshiler tobyn, Qoıbaǵan, sen basqar, jol-jónekeı soldattardy jábirleýshi bolmańdar, olar batyr qolyndaǵy semser emes pe! Bizdiń kegimiz semserde emes, batyrda! Qaz ashýyn tyrnadan almaı-aq qoısyn! Men myna Toqsanmen birge tótelep ketpekpin. Jolda saq bolyńdar. Basqarý isin Buralqyǵa tapsyramyn, endigi sharýany osydan surańdar, al joldaryń bolsyn, aýyldan tabysarmyz!

Sádýaqas osy sózderdi aıtyp, jigitterdi jóneltip saldy. Jurt aýyldan qara úzip ketkenshe, biz qotannyń bir dóńesteý bıigine shyǵyp arttarynan qarap turdyq.

ER SYRY

Daıar turǵan attarǵa qondyq ta, jorta jóneldik. Shynyn aıtsam meniń oıym Sádýaqasqa ere berý. Jaýdan túsirip alǵan jap-jańa besatardy (vıntovka) taqymyna basa salǵan Sádýaqas, biraz joldy únsiz, qasqyr jortaqqa salyp, odan keıin búkeń jelispen qarbytyp aldy da:

— «Jezmurt» terezeden qashyp qutylyp ketti, qyryq kún qan jaýsa da ajaldy óledi degen osy-ay! Ittiń áli de tatar dámi alda eken, búgin kegimdi almaımyn-aý degen oıym joq edi,— dedi.

— Tereze aldyn baqqan jigitterden qalaı aman qutylyp ketti eken?

— Qutylǵany sol, Nyǵmet degendi óltirip te ketipti. Joq, menen qutylmas, bar ómirimdi arnasam da, «Jezmurtty» qurtpaı tynbaspyn! Jer ústinde ol ekeýmizdiń birimiz ǵana ómir súretin shyǵarmyz...

Myna qolǵa túsken soldattardy endi tynysh jatqan qazaqtarǵa tımeı, úıime qaıtamyn degen ant berse bet-betimen jónderine qoıa beremin, bularda ne jazyq bar, «at» dese atady, «shap» dese shabady.

«Solaı emes pe»,— degendeı Sádýaqas maǵan qarady. Men basymdy ızedim. Endi bir sóz suraıyn degenimshe ol taǵy kókjal bórideı jorta jóneldi...

Meniń oıym shartarapta... Men ne kórdim! Sádýaqas pen Ǵaını meniń kóz aldymda ótkel bermes egiz darıa, syr bildirmes eki bıik shyń tárizdi. Súıgen jarlar ma, armanda ketken eki ǵashyq pa? Qadirles qurby, janashyr týysqan ba? Kim aıtar maǵan bul syrdy, kim shesher maǵan bul jumbaqty? Tek qana Sádýaqas, odan basqa pende bul syrǵa ortaq bolmaýǵa kerek. Túngi ólik basyndaǵy Sádýaqas zary osyny ǵana ańǵartqandaı, tuıyq bir jaıdy mezgegendeı. Men solaı joramaldaımyn. Qalaı bilsem eken, qalaı surasam eken?

— Toqsan, meniń baıqaýymsha sen oqyǵan, kópti kórgen jastyń biri sıaqtysyń! «Ana qazaqtaryńa baryp aıt, bizge qosylsyn!» dep, qyzyldar ádeıi seni bizge jiberdi me, onda meniń ázirge isim joq. Sen aıtpasań da biz qyzyldarǵa qosylarmyz, áıtpegende myna alasapyran kezinde bosqa shyǵyn bolyp ketý op-ońaı. Men ózim de senimen birge bastyǵyńa kisi jibermek nıetim bar, bizdi óz áskeriniń ishine qosyp alsyn! Bul áńgime ózine basqa.

Nege ekenin ózim de bilmeımin, túndegi ýaqıǵadan keıin senimen ońasha sóılesip bir syrymdy aqtarǵym keledi de turady. Qansha qara tastaı qatyp qalǵym kelse de erkim joq, senen alystaıyn desem áldeneler saǵan qaraı ıtermelep qaıta qasyńa alyp keledi. Múmkin dál saǵan ǵana emes shyǵar, áıteýir mańaıymdy qorshaǵan tiri jandardyń birine óz júregimdi aqtarýǵa zárý sıaqtymyn. Aıtarymdy tegis aıtyp bolyp eńirep jylasam ba deımin. Kóz jasyn tógý de kázir maǵan qajet sharttyń biri, ádette jasyq adam ǵana egilip jylaıdy, jas ezdikti kórsetedi desedi, menińshe bul qate boljaý, qate tujyrym ba deımin. Bolattan jaralǵan shyn erdi kóz jasy jasyq etpes bolar, qaıta jalyndaǵan órt qyzýyn basyp, ot júregin sýytar da, qaıtpas qaısar, maırylmas bolat kúıine qaıta ákeler... Kóz jasy keıbir shaqtarda er jigittiń júrek tynysy, qatty alǵan demi, qaıta shaqyrar qaıraty ǵoı! Er men ezdiń jas tógerdegi aıyrmasy bireý-aq: ez el kózinshe kúńirenedi, basyn kótere almaı, belin bekite almaı zar shaqyrady, er alty qyrdyń astynda únsiz, jalǵyz, ne janashyr shyn dosynyń qasynda móldir jasyn birer irkip, qatty kúrsine dem alady da toqtaıdy, sóıtip kúreske túsedi. Sondaı-aq men de kóz jasyma, júrek syryma jalǵyz seni kýá etpekpin, saǵan ǵana óz ómirimde birinshi ret aqtarylmaqpyn... Sen de bir sertke jarar azamatsyń ǵoı, tyńdar jaıdyń egjeı-tegjeıin ózin túıindep, óziń shesh, ne deseń de men saǵan barymdy baıandaýǵa bekindim!

* * *

— Neden bastap, saǵan qalaı uǵyndyrsam eken? Kóńilińde saırap turǵan kúıdi sózben aıtyp shyǵý tym-aq qıyn. Sýǵa ketip bara jatqan adamdaı-aq oıyna túsken sózdiń anasyna bir, mynasyna bir jarmasyp bosqa sharshaıdy kisi. Qansha mehnatpen tabylǵan sózderdiń bári de kóńilde turǵan oıdy jetkize almas, jalyndaǵan júrek sezimin aqtara almas!

Men sózdi, áńgimeni aýyl sheshenderinen kóp tyńdaǵan janmyn, biraq árqashan da sol áńgimelerdiń men úshin áldebir aıtylmaı, maǵan jetpeı qalǵan qyrlary bardaı, áldeneni aıtýshy tastap ketkendeı bolady da turady. Soǵan qarap birdeńe aıtar kezde men de júreksine beremin!

* * *

Adamǵa baqyt ta, qaıǵy da kútpegen jerden kezdese me deımin, ózgeni qaıdan bileıin, tap maǵan solaı kenetten paıda bolady. Jańa jigit bop boı túzeı bastaǵan shaǵymda aýyrmaı, syrqamaı bir túnde ákem óldi. Bul meniń basyma túsken eń aýyr qasiret! Óz ákesin kim jek kóredi deısiń, áıtse de men ákemdi sheksiz yntyǵa súıýshi edim. Jıyrmaǵa kelgenshe bala júregimen áke betine eljireı, erkeleı qaraý meniń taýsylmas armanym tárizdi edi. Áke meıirimi, yrzalyǵy men úshin óte qymbat, óte bıik. Ol meniń qas-qabaǵyma qaraǵan saıyn, meni erkeletip mańdaıymnan ıiskegen saıyn, men ony renjimese eken, meniń bir oǵash minezderimdi kórmese eken, meni súıe berse eken dep arman etýshi edim, ol meni anda-sanda únsiz ǵana súıip, qatty qysyp qushaqtaıtyn edi. Onyń jyly júzi, jumsaq kózqarasy, maǵan áke júreginiń kirshiksiz ystyq, taza meıirimin kórseter edi. Mine, on jyl ótti, biraq meniń ol qaıǵym áli sónip bolǵan joq, meniń qadirli ákemniń «Sádijanym!» degen bir ǵana sózine tóleý bolar qymbatty men áli kórgenim joq. Joq, men úshin áke jarasy jazylmaıdy, áke orny tolmaıdy!

JUMBAQ

Kún keshke aınalyp bara jatqan kez edi, dala áli de jaryq, jelsiz túngi jaz dalasyn bilesiń ǵoı, qandaı keremet! Jumbaǵy kóp, syry bar. Batar kezinde sulý kún tabıǵatqa erekshe bir kórik berip, san alýan symbattarǵa bóleıdi, óz sáýlesiniń keremetine malyndyrady, ómirge onsyz da qumar adam janyn áldenendeı lepti, áldenendeı qudiretti kúshpen joǵaryǵa, óte bıikke shaqyrǵandaı arbap oınaıdy. Ushqyr oıǵa terbeý salyp, kóńilge jelik, sezimge qanat beredi, qyzyqtyrady. Sóıtedi de úlbiregen kók shatyrǵa kirip qyz táńirisindeı ǵaıyp bolady.

Siz kún nurynyń osyndaı shaqtaryna kóz jiberip baıqadyńyz ba! Esińizge alyńyzshy! Osy bir qubylystyń sezimge berer nárin, jan kúıine qaldyrar áserin qalaı topshylap, nemen balaýǵa bolar! Men ózime qymbat, óz júregime tym jaqyn osy kúıdi aıtyp uǵyndyra bilmeımin, til álsiz, sóz sarań bolady da turady. Sezim dúnıesiniń kúshi ári tereń, ári aqylǵa syımastaı ǵajaıyp qoı!

Men dalada turdym. Aýyl keshe ǵana kóship qonǵan. Mańaıym balaýsa kógal, qońyr jel baıaý esip, aqyryn-aqyryn aıaq astymdaǵy kók maısany qydyrady, meniń de betimnen súıip, qoıny-qonshymdy aralaıdy. Kúndiz kúnimen sarylyp jumys istegen dene samal jel tıgen saıyn rahatqa batqandaı. Aýyl-úıden qyz, kelinshekterdiń kúlkisi, jylaǵan balanyń daýsy shyǵady, bir jaǵynan yzaly qatyndar men beıbastaq jandardyń ashshy aıǵaıy, kirli boqtyǵy estiledi, bul eldiń kúndegi ádeti. Men áli turmyn. Áne, jyrtyq shapandy qara kempir bir qap tezek arqalap úıine qaıtyp keledi. Onyń arjaǵynda qashaǵan qýǵan bireý, teginde jylqyshy Janaly bolar, astyndaǵy aty yńǵaıly eken. Qashaǵandy bultartar emes, quryqty kóldeneń ustap jetip-aq barady, áne tastap ta jiberdi, bir mezet tabandy úzeńgige tirep jiberip oqys tartyp qalǵanda, ómirde quryq kórmegen jer taǵysy shalqasynan qulap túse jazdady, tek artqy eki aıaǵymen serpip aspanǵa shapshıdy. Dál osy bir sátte kánigi jylqyshy quryq baýyn asaýdyń saǵaǵyna qaraı tez jyljyta qoıdy, qyl moıynǵa ilikken quryq endi qandaı dáý peri bolsa da bosatar emes, anadaı jerde noqtasyn ustap daıar turǵan aýyl jigiti tez baryp quryqqa túsken qashaǵandy qulaǵynan basyp noqtalap jatyr. Áne, aýyl syrtyn ala qoldyń salasyndaı jas aǵashtar, muny da el adamdary qyzyl aǵash desedi. Aǵash onsha qalyń emes, uzyndyǵy eki shaqyrymdaı, qatar, túzý ósken óńsheń aq qaıyńdar, arasy balapan qyzǵyl shybyqtarǵa toly, aıaq jaǵy qalyń shilik, tobylǵy-moıyldar. Men keshe aýyl qonysymen aralap shyqtym, kishirek bolǵanymen óte sulý, súıkimdi ǵoı. Sol qyzyl aǵashtyń bas jaǵyn ala salt attylar keledi, múmkin osy aýyldan bir jaqqa baryp kele jatqan bireýler bolar, bolmasa baıdyń erikken myrzalary men erke bıkeshter me eken? Sizge aıtýǵa umytyp barady ekenmin-aý, bul eldiń erkekteri bylaı tursyn, qyz-kelinshekteri de únemi salt júredi, tipti keıbir boıjetkender erkekshe kıinip alyp, nebir tamasha jorǵalarmen aýyl kezedi.

Sonaý kele jatqan attylar meniń kóńilimdi bóle berdi, buryn bul sıaqty jandardyń talaıy kelip, talaıy ketip jatqanda oıyma da kirip shyqpaıtyn men Qyzyl aǵash basyn órlep maǵan qaraı jol tartqan osynaý belgisiz adamdarǵa kózim túskennen bastap-aq júregime áldenendeı qobaljý kirip, solardy kórgenshe asyqtym. Bul ne ǵajap! Alystan saǵynyp kúterdeı mende kim bar? Jalǵyz anam qasymda. Endeshe maǵan ne boldy, áldekimdi asyǵa kútkendeımin. Kimdi kútemin? Osy suraýǵa tabar mende jaýap joq. Mine, attylar taıanyp qaldy, men tanymaımyn, áıel adamdar. Syrǵa, bilezik, saqına soqtyramyz dep kelip jatqandardyń biri bolar, qazaq ádetinshe amandyq aıtysyp, úıge kirdik. Úı degenim bolmasa, meniń baspanam da, zergerlik dúkenim de osynda. Kelgen kelinshek pen qyz, qasynda bala jigit bar. Aýqatty adamnyń qyzy bolar, maǵan altyn bilezik soǵyp ber dep ótindi, isterim kóp-aq edi, áıtse de ótinishin tastaı almadym, biraq tym qyspaýyn suradym, qyz oǵan kóndi. Netken keremet ekenin kim bilsin, sóılegen saıyn qyz úni meni ózine tartyp, adam aıtqysyz tamasha kúshpen meniń erkimdi bılep barady, dál osy kezde qyz ne aıtsa soǵan kónip, ne surasa sony beretin jaıym bar. Osy bir maıda, erke ún maǵan baıaǵydan beri qymbat, baıaǵydan beri súıikti, asyl, baǵaly tárizdi. Men osy úndi, osy jandy kópten beri joǵaltyp, taba almaı, sarǵaıa-saǵyna kútkendeımin. Mine, endi oılamaǵan jerden kez bolyp asa qumarlyqpen tyńdaımyn da tańyrqaımyn. Áldeneler túsiniksiz, áldeneler buldyr saǵym! Oǵan qaramastan belgisiz bir kúsh asyqtyrady: «tez, tez!»—degendeı bolady. Anda-sanda bir sóz aıtqan qyz únin men tańdaıym keýip sýsyn izdegen jandaı simiremin. Osy sát, osy ún maǵan ańyzaqta esken samaldaı tal boıymdy aralap, til jetkisiz rahatqa bóleıdi. «Meniń saǵynyshym, meniń yntyzarym! Sóıleshi, taǵy birdeńe aıtshy!» degim keledi, biraq til kúrmelip, tek júrek lúpili, jan syry arqyly uǵysqandaımyn, ol da meniń jan kúıimdi uǵa ma qalaı, bilegin ólsheýge (ólsheýin almaı bilezik soǵýǵa bolmaıdy ǵoı) usyna berip tómen qaraıdy. Jaýdyraǵan janaryn japqan qoıý qara kirpikter meniń kózime, terezeden maǵan qarap ushqaly turǵan qos qarlyǵashty qamap qoıǵan tordaı elesteıdi. Men tordan úńilip qaraımyn, qalyń, qoıý, asa jıi qurylǵan tor kózderi qos qarlyǵashty tas qyp jaýyp, maǵan kórsetpeıdi...

Olar attanyp kete bardy, men qala berdim. Bul kesh meniń ómirime ári jat, ári sonsha qymbat ózgeris ákeldi, meniń júregime óshpeıtin tańba saldy. Budan buryn úlde men búldege bólengen neler sulý baı qyzdary kelmedi me meniń dúkenime? Neler sıqyrly qara kózder urlanyp qaramady ma maǵan? Al, solar ne qaldyrdy artyna? Ózderi ketisimen bári de umyt bolmady ma! Bir qara kózderdi ekinshi bir jańa kózder aýystyryp, bir sát kirpik qaqqandaı lázzat qaldyryp ótip jatpaıtyn ba edi!.. Meniń erjetkennen beri kórgenim de, baqqanym da osy ǵoı. Mundaı jandardyń bári maǵan zerger dep, men olarǵa is berýshi retinde qaraıtyn edim ǵoı, endi ne boldy! Bul ne kúı? Baqytym ba, sorym ba? Jańaǵylardyń ketkenine biraz ýaqyt ótse de men eseńgiregen adamsha esikke qaraǵan kúıi turyp qalyppyn. Sorly anam meni aýyryp qaldy dep shoshynǵan-aý:— «Qaraǵym, Sádijan! Saǵan ne boldy, ornyńa otyryp, isińe jumylsańshy! Álde bir jeriń aýyryp tur ma? Óńiń kelispeıdi ǵoı!» — dep meni qushaqtaı aldy.

— Joq, apa! Esh jerim aýyrǵan joq, tek ánsheıin... Osydan basqa ne aıtarymdy bilmeı ornyma otyra kettim, anam biraz qasymda turdy da men úndemegesin úıden shyǵyp ketti. Kún de batty, úı ishinde aspaly jetilik tam janyp tur, men áli otyrmyn, qolym iske barmaıdy, kókiregimde áldeneler uıalap aýyr tartqandaı. Basymda tuman, tuman ishinde tastaı qarańǵyda men áldekimdi kóńilmen, júrekpen izdegendeımin...

* * *

Bala kúnimnen meniń aldyma eki tańdaý turdy, eki túrli jol jatty, qaı tańdaýdy alyp, qaı jolǵa túsemin? Kim bolamyn? Bul men úshin taǵdyrdyń ǵana isi edi. İsher asy, miner aty, kıer kıimi daıar bala bolashaǵy týraly qaıdan oılamaq! Men de esh nárse oılaǵanym joq. Eki tańdaýdy da áke berip, eki joldy aldymnan ákem syzdy. Bir tańdaýdy qolyma ustatyp, bir jolǵa jetektep salyp qoıdy da, endi bireýin esh balada joq ádemi oıynshyqtaı qoınynan alyp kúnde kórseter edi de, qolyma bermeı tyǵyp qoıar edi. Men bergen tańdaýdy aldym da, aldyma tartqan súrleýge (árıne, jol emes, súrleý) túsip aqyryn jyljı berdim, biraq, oı-armanym áke qoınyndaǵy oıynshyqty alý, soǵan ne bolý nıetinde jatty. Áke ápergen tańdaý, áke qaqpaılap salǵan jol: oqý, molda bolý joly edi. Áke qoınynda qalǵan «oıynshyq» ákemniń óneri, kúndelikti ister kásibi edi. Meniń ákem tamasha, ataqty zerger edi. Men sol bir óte názik, óte ádemi áke qolynan shyqqan zattarǵa qarap qyzyǵýshy edim, maǵan olar basqa bir balalarǵa arnap istelgen baǵa jetpes kórkem oıynshyqtarǵa uqsaýshy edi. Meniń alǵym kelýshi edi.

Oqý jolynda áke, sheshem menen qarjy, qarajat aıaǵan joq. Tańnyń atysy, kúnniń batysy demeı damylsyz eńbekpen sarǵaıa otyryp tapqan tabysyn meniń jolyma arnady, men de eńbegin bosqa jibergen joqpyn. Zerek, ınabatty bala atandym. Qysqasy men kóp oqydym, kóp úlgerdim, arab tilinde shyqqan kitaptardy qalaı bolsa solaı túsinetin dárejege jetip, Qazannan aıdalyp kelgen Ibrahım degen ǵulama adamnan parsy tilin úırenip júrgenimde ákeden aıryldym. Osydan keıin oqý múldem doǵaryldy. Men moldalyq jolynan shyǵyp, áke jolyna, zergerlik jolyna tústim.

— Nege olaı ettiń? Moldalyq saǵan unamady ma dep suraı kórme! Oǵan berer dál osy kezde mende jaýap joq edi. Aıtarym sol, tabıǵat adamdy basqadan góri bir nársege asa ıkem, asa yntyq etip jarata ma deımin, men qansha jaqsy oqyǵanymmen osy zergerlik isine jasymnan qumar, jasymnan yntyzar boldym. Sabaqtan bosap úıge qaıtqan kezderimde ákeme kómektesemin, ákem keıbir jeńil-jelpi degen isterin maǵan tapsyrady, meniń zerlegenime, sýarǵanyma qarap otyryp únsiz ǵana kúrsinetin edi. Men birdeńesin buzyp qoıdym ba dep, qysylyp:

— Aǵa, nege kúrsindińiz? Maǵan zergerlikti qımaı, moldalyqty syılaǵan ózińiz emes pe! Ákelińiz kelispeı turǵan jerin qaıta jasaıym,—degenimde:

— Balam, osy seniń moldalyǵyńnan zergerligiń basym ba, qalaı? Qondyrǵan zerlerińde mende joq bir órnekter, qaraǵan kózdi ózine tarta qoıatyn bir keremet kúsh, ádemi sıpat bar sıaqty, temirdi sýarýyń da óte sheber, soǵan qarap jaınamazdan kóri saǵan men tartyp kele jatqan dozaq oty tym jaqyn ba dep kúrsinemin,— deıtin edi. Aqyry aıtqany keldi, men zergerlik sońyna myqtap, birjola tústim. Saǵan aıtaıyn degenim bul emes edi, tek ǵashyqtyq qıssalaryn, qolǵa túsken arab, parsy shaıyrlarynyń jyrlaryn barynsha kóp oqysam da, 27 jasyma deıin ǵashyqtyq, bireýdi ańsaý, saǵyný degendi óz basymnan keship kórmegenimdi jol-jónekeı kezdesken keıbir sulýlar júrekke iz tastamaı óte shyǵatynyn ǵana aıtpaqshy edim.

Al, mine, áldeqaıdan kelgen bir belgisiz qyz meniń uzaq jylǵy tynyshtyǵymdy buzyp, salqyn qanyma qyzý berip, sýyq júregime ot tastady. Nelikten, bul kimniń ámiri, kimniń qudireti?!

Adam ómirinde túsiniksiz kúıler de kóp qoı, sonyń ishinde alýan syrly, názik, tym elgezek jan sezimi keıde óz tamyryn ustatpaı, óz boljaýyn sezdirmeı áýre etpeı me! Men kesheden beri sol jan kúıiniń súle aýrýdaı sergeldeńine tap boldym, qolyma alǵan isim ońbaıdy, oıym áldeqaıda, sebepsiz elegizip tyń tyńdaımyn, buryn kórmegen, bilmegen bireýdi izdeımin. Mańaıymnan kóre almaı, daladan, alystan keler me eken dep kútemin. Tysqa shyǵyp qyzyl aǵash jaqqa kóz jibersem keshegi salt attylar kele jatqandaı bolady. Shamasy aýyrǵan bolarmyn, denem kúıip bara jatqandaı! Apa, tósek salshy, jatyp dem almasam bolmas!..

AHA QUSHAǴY

Tósegi qurǵyrǵa nege ǵana jattym eken! Az da bolsa janym jaı tabar ma, áldeqalaı tap bolǵan qyz elesi joǵalar ma degen úmit. mine, múlde joq boldy. Óner qyzyǵyn arqaý, zergerlik ataǵyn júregine nár, basyna baqyt tutqan Sádýaqas búgin sonyń bárinen aıryldy, endi qanaǵatshyl kóńildi elegizý, qobaljý basty. Jarqyraǵan óner qyzyǵyn kúńgirt tuman, shytyrman oı basty. Tósek ústinde kóz jumbaı men jatyrmyn. Kóziniń qarashyǵyndaı jalǵyz ulynyń kenet ózgergen halin kórip táńirge jalbarynǵandaı muńdy, úreıli ana otyr.

Tósek maǵan jeńildik ákelip, boıymdy sergitken joq, qaıta ústimdi torlaǵan bultty qoıýlatyp, aýyr salmaqpen eki ıyǵymnan jansha berdi. Bir oıdy taǵy bir oı basyp, kóz aldymnan qyz beınesi ketpeı qoıdy, kózimdi jumsam: «Aǵaı, bilezik soǵyp berińizshi!» degen ádemi, erke ún keledi de, aq ýildir, abzal qyz jumsaq qana balǵyn bilegin maǵan tosa qoıady, sol sátte júregim alasurady, áldenendeı jyly, áldenendeı tátti lep betimdi sharpıdy, aqyryn soqqan qyz júreginiń dúrsili qulaǵyma kelip, qyz keýdesiniń qysyla tartqan demalysyn estımin...

Mine, úsh kún, úsh tún ótti...

Bul kúnder meniń bar ómirime teń, aýyr salmaqty. Burynǵy men túsken dańǵyl jol endi kezeńi kep qıalarǵa, asýy bıik qyrattarǵa aınalyp barady. Tynysh qana bir qalyppen meni terbegen ómir endi daýyl urǵan darıaǵa uqsaıdy, qaıda bara jatqanymdy ózim de bilmeımin, biraq eski súrleýden burylyp, basqa bir izge túskeli turǵanym anyq. Budan buryn áke men anany ǵana súıgen bala júregime áli syry tuıyq, súıer-súımesi belgisiz qyz taǵdyry baılandy. Munyń arty ne bolmaq? Qazaq degeni bolmasa, óz tileginen, óz qalaǵanynan basqany syrtqa tebetin, bir týlasa moıny astyna túspeı toqtamaıtyn qyr balasy seniń jaıyń maǵan erteden málim, qyryq rý, qyryq quraý bolǵan sen meni áli qabyldaı qoıǵan joqsyń. Sende jat minezder, oǵash kórinister kóp qoı, kelgenime eki-úsh aı bolǵan meni «qaraýyl bala, zerger jigit!» dep ataýyń da osy minezińnen bolar.

Qyz ne der? El ne der? Ekeýi de ázir tas qarańǵy tún sıaqty. Men aqyryn jyljyp, birte-birte sol tas qarańǵy tún qoınyna kirip bara jatqandaımyn. Tún artynan jarqyrap kún shyǵa ma, álde alaýlap órt kele me, onda meniń isim joq, tek ilgeri basamyn, tek jaqyndaı túsemin. Óıtpeske amalym ne! Júrek ámirine qarsy turar bul dúnıede kim bar!

* * *

— Qulynym, júdep kettiń ǵoı, jalǵyzym, taıanyshym! Qudaı seni qandaı dertine dýshar etti. Sorly anańnyń kóreıin degeni osy ma edi? Bir sen dep, seniń qyzyǵyń dep qalqaqtap júrgen basym taǵy da ne sumdyqqa kezdestim? Senen aırylsam kúnim ne bolmaq! Ýa, jaratqan qudiret! Jalǵyz balamnyń aldynda ala kór!

— Jylamashy, zarlamashy, apajanym! Sen qorqatyn eshteńe joq. Meniń denim saý, tek qana jatsam-tursam oıymnan ketpeı júrgen bir ǵana jaı bar, sol esime túsken saıyn uıqym qashyp, mazam ketedi. Ol naýqas emes, sheshýi qıyn jumbaq, syry da, kilti de alysta, áldekimniń qolynda, keshikpeı jumbaq ta sheshiler, men de aıyǵarmyn. Qoryqpa, jylama, apataıym!

İstep otyrǵan jumysymdy tastap, sorly sheshemdi qushaqtaı aldym. Ol da meni jas nárestedeı kókiregine qysyp, betimnen, kózimnen kezek-kezek súıdi, tizesine qoıyp, basymnan sıpady. Men shaldýar baladaı erkelep ana aldynda kózimdi jumyp jata berdim. Ústimdi basqan aýyrtpalyq birtindep seıilip bara jatty. Sonaý kirshiksiz taza, ádemi ómir óz qushaǵyna ala qoıǵandaı. Kún sanap alystap bara jatqan balalyq shirkin, alańsyz qaıta oralǵandaı tal boıymdy tátti, ystyq kúı basyp, kóńilim jadyraıyn dedi. Ana qushaǵynyń qymbat, meıirimdi sazy meni maýjyratyp, terbedi. Men zerger Sádýaqas emes, kishkentaı Sádijan boldym. Ózi ólmeı óshpes ana júreginiń oty, ómir baqı sarqylmas ana mahabbaty ári jyly, ári rahat samalyndaı soqty, meniń janym jaı tapty. Men uıqyǵa kettim...

«Áke — kúsh pen qaırat, ana — balaǵa izgilik pen mahabbat»,— dep shyǵys danyshpandary tekke aıtpaǵan-aý!

SHART

Saǵan aıta keteıinshi, men bul aýylǵa kirmemin. Eger Meńdibaı qos attap kisi jiberip, shaqyrtyp almasa bul jerdi ómirde kórmeýim de múmkin ǵoı. Qyzyn uzatqaly otyrǵan altyn, kúmisi kóp baıǵa ataqty zerger kerek bolsa kerek, baı qoly uzyn emes pe, árkimnen surastyryp júrip meni tapqan bolar. Bizdiń el Kókshetaýdyń soltústik-batysynda, mine men sonan keldim. Kelgennen beri talaı jaılardy bastan etkizdim, myna túndegi ekeýmiz kýá bolǵan ýaqıǵa sol az ýaqyttar ishindegi men keshirgen ýaqıǵalardyń jalǵasy bolar, biraq eń sońy bolmas. Al tyńdaı ber, men baıandaı bereıin.

...Aýylyna kelisimen baı, báıbishe shaqyryp alyp ister isimdi aıtyp, tóler aqyǵa deıin qadaǵalap kelisti. Sonyń artynsha báıbishe qyzynyń eski bilezik, saqınasyn maǵan ákeldi de:—Shyraǵym, osylarǵa laıyqtap bul qyzǵa kerekti degen isterińdi soǵarsyń, balanyń ózi kele almaıtyn bolǵansyn ádeıi úlgi bolsyn dep ákep otyrmyn. Shesheńmen ekeýińe isher sýsyn, jeıtin tamaqty kereginde aldyryp ishesińder, bolmasa baryp as úıden mezgil-mezgil tamaqtanyp tursań da óz erkińde, as tabylady bul úıden, ne iship, ne jeımin deseń de aýyrsynatyn biz joq. Áıteýir Zulqıa janǵa soǵar zattaryńdy el kózi suqtanardaı yqylaspen tyndyrsań bolǵany, jat jerge ketkeli otyrǵan bala ǵoı. Ádeıi osy sózimdi ońashada esińe taǵy bir salaıynshy dep keldim. Otaǵasymen aqysyna kelistińder ǵoı, eger oıdaǵydaı etip shyǵarsań men de qur qoımaspyn, jalǵyz qyzymnan aıarym joq. Tek alla ister isińniń sátin bersin!

Aıtaryn aıtyp, báıbishe ketisimen munyń qyzy qandaı eken, bir kórer me edi degen oı maǵan sap ete qaldy. Adamnyń jastyq shaǵy qyzyq-aý, sol sátte kóz aldymda uzyn qara shashty, aqquba qyz, qara kózderin maǵan qadap: «Qurbym, mine men, kel altybaqan tebeıik, zergerlik isin qaıda qashar deısiń, asyqpa, men de asyqpaımyn!» dep kúlim qaqqandaı bolady, men de oǵan qarap kúlimsireımin.

ZULQIA

Bir kúni baı qyzyna soǵar bileziktiń órnekterin aq qalaıyǵa túsirdim, áldebir órnek tizbekteriniń qısynyn keltire almadym bilem, tókken zer gúlderiniń keıbiri ózime unamady, kóp otyrdym, kóp oılandym. Ózime belgili qala sheberleriniń kóptegen máner, aıshyqtaryn, zergerlik úlgilerin aldyma jaıyp tastadym da, oıǵa kettim.

Zergerlik tamaq asyraýdyń amaly ǵana emes, adam boıyna bitken ónerdiń bir túri ǵoı. İster isińniń kilti tez tabylsa, shekken órnek gúlderi birin-biri sheship oınap tursa, kóńiliń tasyp, qolyńa alǵan isiń orala ketedi. Al qolǵa alǵannan qybyn taba almasań, oıyńa alǵanyń tym buldyr, óte kómeski bolsa, qabaǵyń jabylyp, boıyń jadyramaı áýre bolasyń. Qashan joǵaltqanyńdy taýyp, zer syrynyń óte názik, óte oınaqy kelbetin kórgenshe janyń jaı tappaıdy.

Osylaısha ózimmen ózim qaptaǵan oı ústinde, joq izdegen jandaı del-sal bolyp otyrǵan kezim edi, esikten áldekim kirgendeı boldy. Apam úıde joq edi, múmkin sol shyǵar, men basymdy kótermeı otyra berdim. Ádemi keste naqyshtaryn, órnekter men oıýlardyń eń bir kelisti músinderin tańdap alyp, olardy zerger kóziniń asa qyraǵy, asa qatal synynan, zerger júreginiń sezimge ótkir talǵampaz eleginen ótkizý qıynnyń qıyny, sap kúmiske sepken zer naqyshtary shym jibekten tógilgen keste jipterindeı qaraǵan kózdi asa sulýlyq qudiretimen tarta qoımasa, adamnyń jan sezimine tıip qumarlyǵyn, yntyqtyǵyn qyzdyrmasa, sheber qolynan shyqqan istiń olaq bolǵany deı berińiz. İstelgen iske min taǵar, aıyp tabar jannyń árqashan da kóp bolatynyn men bala kezimnen bilemin. Ondaıda sheber qolynan shyqqan zatty «jaqsy», «jaman» deýge ótkir sezim, alǵyr aqyl, kópti kórgen baıypty kóz kerek ekenin ańǵarýshylar sırek bolmaı ma! Aqshaly myrza, daraqy bıkesh, meımanasy tasyǵan baı — zerger soty, zerger taǵdyrynyń qojasy. Meniń qorqarym da, úmit artarym da osylar, bularǵa tek minsiz isińmen qatar óz aıtqandaryn eki etpeıtin minezińmen jaǵasyń. Ár eldiń óz táńirisi bar, sonyń aıtqany jón, sonyń aıtqany bıik, asyl. Bul tóńirektiń qudaıy Meńdibaı. Meniń janym ázir sonyń qolynda, onyń ámiri maǵan zań. Meniń oǵan unar-unamasymdy qyzyna soǵar bilezigim sheshpek. Bul osy aýyldaǵy birinshi isim, birinshi qarlyǵashym. Burynǵy istegen zergerlik ónerimdi kórip otyryp, Meńdibaı:

— Jaman emes eken, bul jurtqa soǵyp bergen saqına, bilezikteriń ǵoı, al bizdiń balaǵa qalaı soǵaryńdy óziń bilesiń, tirshilik bolsa ony da kózben kerermiz!— degen.

Onyń bul sózinde: «Jurtqa buryn soqqan isterińnen maǵan degen óneriń asyp túspese bolmaıdy, oılan»,— degendeı astar jatyr edi. Onyń ústine bul sóz maǵan kúsh pen qudiret meniń qolymda, men aıaýsyz qatalmyn, meni álde birdeńelermen aldaı salarmyn deme degendeı sýyq yzǵar belgisin de kórsetken. Ónerińmen birge aýyr dáýletiń bolmasa aspan men jer ortasynda jip-jińishke qylǵa asylyp turǵan jandaısyń. Áldeqalaı saǵan qaharyn tókken bir myrza soǵyp ketse, qyl úzilip ketedi, sen omaqasa qulaısyń, tiri qalýyń eki talaı. Eger tiri qala qoısań bul soqqydan basyńdy kóterip ońalý jeńil bolmaıdy. Sondyqtan kún raıyna jalynǵan eginshideı, jýandar men maldylar raıyna qarap kún kórmese bolmaıdy. Alystan qaraǵanǵa bıshara, momyn kórinetin qazaq dalasynyń bul aıtyp otyrǵanym kóp syrlarynyń biri. Jasymnan qalada óstim degeniń bolmasa, sen de qazaq balasysyń, tyńdap uǵyp al. Ómir adamdy qaıda súıremeıdi, meniń aıtqandarymnyń biri keı tirligińe kerek te bolar. Myqtylary álsiz, momyndaryn kún saıyn talap jeýden kóz ashpaıtyn qazaq dalasynyń muń-zary, júrek sheri kóp qoı.

Osy bir qalyń oı mańaıymdy tumandaı qaptap, ári qıal men arman, ári erteńgi qolǵa alar bilezik jaıy mazalap basymdy kótere almaı otyrdym da qoıdym.

— Zerger, basyńyzdy kótermeısiz be! Sonsha yntyǵa qaraǵandaı kıiz ústinde ne joǵalttyńyz?

Kenet shyqqan bóten daýysqa jalt qarasam, qasymda qyz otyr. Kirgen sheshem eken desem, men tanymaıtyn bireý bolǵany, onyń ústine ádemi kıingen qyz bolǵany qaıran qaldyrdy. Mende jumysy bolyp kelgen taǵy bir aýqatty adamnyń balasy bolar; ústinde aq jibek kóılek, jeńil ǵana aq barqyt qamzol, basynda úkili taqıa, barqyt qamzoldyń altyn oqalary kún nurymen qubylyp jarqyl qaǵady, qulaǵynda qymbatty syrǵa, saýsaqtary tolǵan júzik. Ne qyzǵa qararymdy, ne onyń óte sándi kıimi men asyl monshaqtaryna qararymdy bilmeı sastym, qyz da qumarynan shyqqansha qarasynshy degendeı biraz úndemeı otyrdy. Eki beti qyzyl kúreń tartqan, mańdaıy ashyq, nurly qubylys jyly lepten kóri salqyndyq áseri basym qońyr kózi kúlimsiremeı jaı ǵana qaraıtyn osy qyz bizdiń bosaǵadan kirgen sur jylanǵa uqsaıdy. Qyz betine tańyrqap qaraǵan maǵan eshbir sebepsiz úreıli, qorqynysh aralas sezim paıda boldy. Bir qaraǵanda súp-súıkimdi, tipti sulý dep te aıtýǵa jaraıtyn qyz qıapatynyń basqa adamdardyń kózi shalmaıtyn astarly, tuıyq syryn men ashqandaımyn. Bul ne? Til qatysyp sóılespeı, jan syryn jaqyn bilmeı kúdik oty júregimde qaıdan, qalaısha tutandy! Jeńildik, ushqalaqtyq pa, oılap otyrǵan oıymdy buzyp, istep otyrǵan isime bóget bolǵanyna narazylyq yzasynyń belgisi me? Túsiný qıyn. Qyry kóp, syry tereń adam mineziniń keıde ózine túsiniksiz jáıtteri de kóp pe deımin.

Ekeýmiz salqyn ǵana amandastyq. Men jón suradym. Meńdibaı qyzy Zulqıa degen osy eken. Ol qazaq qyzyna bitpegen batyldyqpen qysqa sóıledi. Syrtqy sýyqtyǵyna qaraǵanda úni, sóz máneri birtúrli súıkimdi, maıda sıaqty, onyń aıtqandaryn tyńdap otyryp aqylǵa emes, baılyq qudiretine arqa tiregen astamshylyq sózderdiń óktemsigen ekpinniń yzǵaryn sezbeýge bolmas edi. Aldymda jatqan zer kestelerine murnyn shúıire qarap, «Ana bireýi Mádınanyń bileziginde bar, al myna bireý tym bedersiz eken, ortada jatqandarynyń kestesi tym usaq pa, qalaı? Endi mynasy maǵan kelispeıdi»,— degen sekildi tolyp jatqan «kinárattardy», kúdikterdi bastyrmalatyp aıtyp shyqty.

— Qaryndas, qazir sizdiń sózińizge jaýap berý týmaǵan balany ul ma, qyz ba dep talasýmen bir teńdes, istelmegen is týraly aldyn ala sóıleýdi jaratpaıtyn edim, sizge arnap soǵar zattarymnyń qandaı bolýy kerek ekenin báıbishe men aqsaqal maǵan eskertip edi, soǵyp shyǵarǵansyn synap, minep, jaratsańyzdar alarsyzdar, isim unamasa qaıtyp kete berýim op-ońaı ǵoı.

— Ibaı, o ne degenińiz, siz ketseńiz basqa bireý tabylar, malǵa kim kelmeıdi, dúnıede zerger quryp qaldy deısiz be?

— Joq, zerger qurydy degenim emes, ánsheıin sózdiń reti kelgensin aıtyp jatqanym, qyz balaǵa ashýlaný kelispeıdi, odan da jarastyq jaqsy.

— Pishtý, shirkin! Menimen jarasqandaı neń bar. Dámeńiz zor eken.

— Sizben teńesý bizge qaıdan kelsin, bir aımaqty aýzyna qaratyp otyrǵan baı qyzyna, áldeqaıdan kelgen jalǵyz atty zergerdiń teńdes bolmasyn aıtyp túsindirmeı-aq bilermiz, jas bolǵansyn qaljyńdap jatqanym ǵoı,— dep sóz aıaǵyn tujyrǵym keldi.

— Báse, solaısha jónińe kósh, maǵan soqqan zattaryńdy ózim unatpaı, ózim kórmeı almaımyn.

Zulqıa taǵy da osy álpetti sózderdi aıtyp shyǵyp ketti.

Dáýlet teńsizdigi maǵan osy qyz arqyly óziniń taǵy bir qyryn kórsetkendeı boldy. Basyń altyn, aqylyń darıa, óner ıesi bolsań da sen tuńǵıyq túbinde maltyǵyp júrgen sorlysyń, ómir qyry bıik, ol bıikte baı, myrzalar, dáýlet býymen bula bolǵan erke bıkeshter tur. Seniń óneriń olarǵa óz ataqtaryn, óz saltanatyn bireýden asyrý úshin kerek. «Teń teńimen, tezek qabymen»,— deıtin qazaq máteli osyǵan arnalǵan, maǵan ókim sózder sóılep ketken bıkeshtiń ózin erkin ustaýy da osy qaǵıdanyń kúshi bolar... Teginde baıqap otyrǵan adamǵa ómir ári aqyldy, ári qatal, onyń judyryq-soqqysy áke taıaǵynan da qatty, áke taıaǵynan da ótkir, bul taıaqta kóp maǵyna, kóp syr bar eken! Men endi uǵa bastadym!

RIZALYQ

Zulqıanyń bilezigin soǵyp bergennen beri baı men báıbishe maǵan burynǵydan góri jyly shyraımen qaraıtyn boldy.

Shynynda da bilezik óte ádemi edi. Ony soǵyp shyǵarý maǵan da ońaıǵa túsken joq. Talaı iri shaharlardy kezip, jármeńkelerde tartysqa túsken jyryndy, qý, ári ádisqor qyr kókjalyn ekiniń biri aldyna kese-kóldeneń tartatyn toqty-torymǵa toqtaı qoıý ońaı ma? Shyntýaıtqa kelgende ol ózi kúnde kórip baýyr basqan tirliktiń birine de toqtamaıdy, ere shyqqan tý bıeniń etine de moıyn burmaı jorta beredi. Ony toqtatý úshin óz ómirinde tisi tımegen qyzyl kerek, kózi kórip, qoly ustamaǵan taǵyny kerse ol jerik asyndaı bas salady. Terlep, raqattanyp qylǵı beredi. Sondyqtan men ne de bolsa jańa, sony birdeńe tabýǵa tıispin. Onsyz meniń kúnim qarań!

— Ne isteý kerek?

— Aýyl kezip bul tóńirektegi bilezik, saqınalar men kúmis er-toqymdardy tegis qarap shyǵý qajet. Endigi meniń soǵar zergerlik isterim olardyń bir de birine uqsamaýy shart. Men osyǵan bet qoıdym. Tańnyń atysy, kúnniń batysyna qaramaı el kezdim, bárin de bildim, sodan keıin osy jańa bilezik soǵyldy. Bul múlde ózgeshe, buryn kórip bilmegen jańa bilezik edi.

Tókken gúlder sáýletin, zer naqyshtarynyń óte bir názik sıpattaryn bylaı qoıaıyqshy, bilezik shyǵyrshyǵynyń jıekterin qýalaı qapsyrǵan ádemi qos jibek jip tárizdi altyndaǵan shynjyrlardyń túıise kelip dál saǵadaǵy eki gaýhar tasyna shegelenýi, ásirese, sham jaryǵynda keremet ásem qubylady. Gaýhar tastardyń tógilgen nuryn bilezik gúlderine, zer naqyshtaryna lezde taratyp, oınap turǵan tárizdi.

Bilezikti alǵash aparǵanymda Meńdibaı qolyna ustap otyrdy da, sham tabaǵynan túsken sáýlemen birneshe túrge aýysyp qubylyp oınaǵanyn kórip: «Ne degen ǵajap! Budan artyq jan bitirsin be!» dep, basyn shaıqap biraz otyrdy. Qasynda otyrǵan on shaqty baı, myrzalar da shýlasyp maqtap jatty. Báıbishe óz razylyǵyn aıtyp Zulqıany shaqyrdy, tórgi úıden asqaqtaı basyp kóńilsizdeý kirgen baı qyzy ákesiniń qolyndaǵy bilezikti kórgende qýanǵany sondaı, tórde otyrǵan úlken kisilerge ıbalyq etýdi de umytyp ketti.

— Aǵa, maǵan bershi,— dep ákesiniń qolynan bilezikti julyp aldy, sóıtti de áldeneden kenet shoshynǵan jandaı suqtana qaraǵan kúıde únsiz turdy. Men eki kózimdi qyzdan aıyrmaı qadala qarap turmyn, baılyq býyna pisken qatal, erke qyz ne aıtar, ákesiniń qýanyshyn qaıtalar ma, bolmasa órkókirek ózimshildigine baǵyp min taǵar ma? Júregim aýzyma tyǵylǵandaı, tynysym tarylyp, demalysym azaıyp bara jatqan sekildi. Baı qyzy meniń osy aýyldan tapqan alǵashqy dushpanym ǵoı, onyń maǵan aıtqan sózderi áli esimde, mine, sol sózdiń túıinin endi dál osy sátte asyǵyp kútkendeımin.

Qyz úndemedi, tek qolyndaǵy eki bilezikten kózderin aıyrmaı qaraǵan kúıi jalt burylyp, úıden shyǵyp bara jatty. Men telmire qarap qala berdim, ol esikke jaqyndaı berip men turǵan bosaǵaǵa kóz qyryn bir ǵana aýdaryp, tez basyp shyǵyp ta ketti. Onyń kózinde oınaǵan jalyn meniń júregime túsiniksizdeý bir lep berdi, ári jyly, ári jumbaq qyz qarasynan men qýanysh belgisin, shattyq ushqynyn baıqadym. Onyń ústine taǵy bir aıtylmaı, ashylmaı ketken syrdyń ushyǵy jylt etkendeı bola qaldy.

MEŃDİBAI

Mine, osy keshtiń artynan Meńdibaı anda-sanda meni bala jiberip shaqyrtyp alady, ózi otyratyn jasaýly úıinde qasyna otyrǵyzyp, rızalyq sózderin aıtady. Keıde dúkenge kelip quıǵan júzikterime uzaq qaraıdy, qolyna ustap aınaldyryp kóredi de: «Qudaı taǵalanyń rahymy kúshti-aý, myna jesir shesheńdi ólmesin dep saǵan zerger ónerin bere salypty, áıtpese bizdiń Qoıbaǵar sıaqty bireý bolasyń da qoıasyń ǵoı, seniń ınabatty, óz isine óte uqypty jigit ekenińdi Kóbelek qajy aıtyp edi, meniń shaqyrtýyma da sebepshi bolǵan sol kisi ǵoı. Óziń osy bizdiń aýylda qal, bul tóńirekte aýqatty adamdar kóp, qolyń isten bos bolmaıdy»,— deıdi. Osy tárizdi taǵy da tolyp jatqan «janashyrlyq» sózderdi kópirtip aıtyp keledi de óz baılyǵyna, óz dárejesine keshedi. Baılyq maqtan jaıyn aıtqanda eki kózi jaınap, aqsur betine qan júgirip birtúrli ózgerip júre beredi.

— Sen bilmeısiń ǵoı berisi Qyzyljar, Omby, árisi Petrembor (Peterbýrg), Tashkent, Buhar degen shaharlarda meni bilmeıtin, maǵan ıilip sálem bermeıtin pende bar ma! Mensiz saýda qyzbaıdy, meniń atym atalmaǵan jerde is ońbaıdy. Menimen talasar, meniń aldyma shyǵar qudiret joq. Jeti atamnan beri arylmaı kele jatqan baılyq ataq, ázir shaıqalǵan emes. Atam Qanaı tikken aq ordanyń bir ýyǵy synyp, bir keregesiniń kózi shytynaǵan joq. Alty arysqa ketken atam aty, arýaǵy burynǵydan da beter kóterilmese, tómen túsken joq. Bizdiń úıde altyn men gaýhar degenińiz jetkilikti, eregessem er turmanymdy sap altynnan quıdyramyn. Erdiń aldyńǵy qasyna gaýhar japtyramyn. Shyraǵym zerger! Bizdiń úıge soǵar zatyńnan altyn, kúmisti aıama, ónerin jetkenshe qoldan.

Keı kúnderi sózin osylaı bastap, osylaı aıaqtaıdy da, men ne der eken degendeı biraz únsiz otyrady. Men aıtarǵa sóz taba almaı qysylamyn, mundaıda óz kózinshe kisi maqtap úırenbegen de qıyn eken.

Biraq baı menen maqtaý sóz estimedim-aý dep qynjylmaıdy, aıtaıyn degenin tegis aıtyp bolady da ornynan turady. Soǵan qaraǵanda bul sózderi dál maǵan arnalmaǵan tárizdi, ózi úshin, óz júreginiń mansap shólin qandyrý úshin aıtylatyn sekildi. Meńdibaıǵa óz ataǵyn, óz baılyǵyn óleńdeı jyrlap otyrý kún saıyn úsh merzim isher asy, alar qýaty, onsyz baıekeń otyra almaıdy, ómir súre almaıdy, kóńili tynyshtyq taýyp, rahatqa batpaıdy. Múmkin bul minez baı bitkenniń bárine ortaq, bárine tán minez bolar, sonda da bizdiń Meńdibaıda tym basym sıaqty. Baılyq mastyǵynyń ýy Meńdibaıdyń qan tamyrlaryn tegis jaılaǵan, tal boıyn kernegen, bılep-tóstep alǵan.

Ol uzaq sóıleıdi, men tyńdaı beremin, tyńdaı beremin.

Óziniń saýda-sattyq isin qan bazardyń ortasynda turǵandaı qyzyna, ekilene baıandaıdy:— Saýda degen óner, aqyl men aılanyń talasy ǵoı,— deıdi ol, sodan keıin kórip otyrǵan syrǵany áldenendeı tákapparlyqpen meniń aldyma tastaı beredi. Bul kezde onyń júzinde maǵan arnalǵan mysqyl, ájýa qabyndap syrtqa shyǵa bastaıdy, «meniń qasymda sen de kisimisiń, seniń óner degeniń qaıyrshynyń árkimge telmirip qaıyr tilegenimen teń ǵoı, qaı myrza is soqtyrar eken dep eki kóziń tórt bolyp otyratyn sorly seniń kúıiń maǵan aıan, mensiz sende kún bar ma»,— degen sıaqty.

Onyń kenet ózgergen qatal úninen aıaýshylyq pen mysqyl aralas sózderdi túıdek-túıdegimen estigende meniń tulaboıym shymyrlap, qanym qaınaıdy, biraq ishteı tynyp otyra beremin! «Zerger shyraǵym! (Ol meniń atymdy ataýǵa arlanady, óz úıindegi jalshylaryn da isteıtin isine jalǵastyryp birin qoıbaǵar, birin qozybaǵar, endi birin túıeshi dep ataý buǵan maqtan sekildi). Meniń aıtqandarymdy qulaq túrip tyńdap otyrsyń ba? Tyńdaǵanyń jón, kim biledi, árkimge bilezik, syrǵa soǵyp júrip baıyp ta ketersiń, sol kezde meniń aıtqandarym saǵan ushan teńiz paıda keltiredi, baıydym dep asyp-tasyp ketpe! Myna Meńdibaıdy esine ala júr»,— dep qarqyldap kúledi de, ornynan turyp asyqpaı jáıimen aıańdap úıden shyǵady. Baı bolǵansyń onyń ústine Meńdibaı bolǵansyn, jalǵyz júre me, qasynda bir-eki jandaıshaptary bolady ǵoı, olardyń mindeti baı kúlse birge kúlip, baı qabaǵyn shytsa birge shytý emes pe! Mine, sol ıtarshylar Meńdibaıdyń maǵan aıtqan sońǵy sózine máz bolǵansyp, mańaıdy jańǵyryqtyra kúlip bara jatady. Men qarasha úıdiń kıiz esigin jartylaı ashamyn da ıt minezdi eki aıaqty aıýandarǵa qarap uzaq turamyn. Kóz aldyma men týǵan, ósken osynaý baıtaq óz elimniń taǵdyry, aýyr haly, nadandyq pen qorlyq tuzaǵynda keshken beıneti elesteıdi. Oqyǵandyǵym ba, bolmasa jas júregimniń tym náziktigi me, áldenendeı boıymdy aýyr kúı basady, kókiregim qysylǵandaı bolady da júregim shanshyp aýyrady...

***

Meńdibaı aýylyndaǵy meniń ómirim osylaısha ótip jatty. Jan aýrýynan adam ólgen be, qur súlderin súıretip, yzaǵa býlyǵyp júre beresiń. Bul kúı kimniń basynda joq, anasynan týysymen joqshylyq kórip baı bitkennen jábir tartqan dalanyń jarly, jaqybaılary óz júrekterinde qaınaǵan kek jalynyn óz ómiri úzilgenshe syrtqa bip shyǵara almaı ketip bara jatqan joq pa!

Sol bir kóp armandy sherli jandardy qushaǵyna alǵan myna qıyrsyz dalaǵa — qazaq dalasyna til bitse, zar men muńnan, qasiret pen qaıǵydan basqa sen ne ister ediń.

Baýyrym, Toqsan! Meniń bul sózim jasyna jetpeı qartaıǵan, talyp, sharshaǵan adamnyń sózi.

Bala kúnimnen qıssalar oqyp, dýan aralaǵan meniń sanamda áldeqaıda bir erekshe sezim paıda bolǵandaı, ol sezimniń tamyryn áli kúnge ózim de dál basa almaımyn, biraq qazaq ómiri ári aıanyshty, ári maǵnasyz buldyr tumanǵa uqsaıdy da turady. Men basqa dúnıeniń adamy tárizdimin, adamy tursyn bul dalanyń toǵaı men shópteri de — sen bótensiń biz saǵan jatpyz degendeı. Al, sol maǵan kerek dúnıe, maǵan kerek dala qaıda! Ony kim beredi, qaıdan tabam! Mine, bul men úshin sheshilmesteı tas túıin jumbaq. Qasyńda kele jatqan Sadýaqas dıýana ma, jyn ba? Álde esinen adasqan delquly ma ony óziń sheshe ber!

TOI

Sádibek degen orta aýqatty adam, jigit-qyzdardy shildehanaǵa shaqyrdy. Arnap shaqyrǵansyn men de bardym.. İsteıtin isterim áli de kóp edi, áıtse de oıyn-saýyq keýdesinde jany bar adamdy qyzyqtyrmaı óziniń ystyq lebimen tartpaı qoıǵan ba! Aýyl, aımaqtyń qyz-qyrqyndary, jigit-jeleńderi tegis-aq jınalǵan eken. Qos aǵash úı lyq toly. Meni tórgi bólmege shaqyrdy, bul aýqatty adamdarǵa arnalǵan bólme bolsa kerek, otyrǵan jastar tegisimen sándi kıingen. Toı bastap júrgen jigit:—zerger keledi, myna jerden syrylyp oryn berińder degen ámirli únmen meni bir barqyt qamzol kıgen, tańqy muryn, jýan qara qyzdyń janyna otyrǵyzdy. Men otyrysymen oıyn lezde bastalyp júre berdi. «Oramal tastamaq», «han jaqsy ma», degen sıaqty oıyndardan keıin án, kúı bastaldy. El ishinde neshe túrli sańlaqtar joq deısiń! Birinen biri ótken talaı ánshiler qubyltyp shyrqaǵanda basqa dúnıe baryn umytyp ketesiń. Oıqastap kókke kóterilgen jyrdyń muńdy sazy shym-shymdap boıdy eritedi, úı tóbesinde qalyqtaǵan án áýesin jastar jerge túsirmeı birinen-biri qaǵyp áketip jatqandaı. Bir júrekten zar tógilse, bir júrekten yzaly ý quıylady. Bireý súıgenin joqtasa, bireý malǵa satylyp bara jatqan qaıǵy-sherin aıtady. Endi bireýler kezdese almaı, tilegiń, jastyq armanyn aıta almaq júrgen súıikti ǵashyǵyna arnap til bezeıdi, súısem eken, seniń súıiktiń bolsam eken deıdi, basy baılaýda turǵan sorly qyz súıdim degen qurbysyna jaýap retinde óz halin baıandaıdy, keshir meni, umyt, men saǵan jar bola almaımyn dep jalynady, ótinip suraıdy. Osy kúıdi, osy bir aýyr aıanyshty jan syrlaryn jastar bir-birine aqyn tilimen, án sazymen jetkizedi.

Oıyn qyzýy Zulqıa mańynda, óz kezekteri kelgende jyǵylǵan-súringenderge «jaza» berý, keıbir toǵyshar myrzalardy aq jaýlyqtar talaýyna aıdap salý sıaqty neshe túrli oıyn kádesine laıyqty is te Zulqıa aldynan óris alyp, basqarýshy jigittiń tegeýirini arqyly oryndalyp jatyr. Osy tóńirekterdiń Meńdibaıdan keıingi ataqty baıy Begimniń esersoq balasy Hamıt án aıtýdan bas tartyp, janjal shyǵaraıyn dep edi: «Saýdalasyp keregi ne, óleń bilmesi bar, oıynǵa nesine keledi! Aqjaýlyqtar talaýyna berińder!»—degen Zulqıanyń ámiri boıynsha eki jigit súırep aparyp qatyndar arasyna súńgitti de jiberdi.

— Túıebas qylyńdar! Kel jabylaıyq, jan kerek bolsa aıybyn tartyp óz basyn satyp alsyn! Áıtpese basyna jaýlyq kıgizemiz!— degen bir qatynnyń óktem daýsy bólme ishin jańǵyryqtyrdy.— Oıbaı óldim, óldim,— degen myrzanyń daýsy shyǵady. Onyń daýsyn estigende qyz, jigitter toby qyran kúlki.

***

Men aýyz úıge shyqtym da shette otyrǵan bireýdiń qasynan oryn aldym. Bir áıel án salyp otyr, onyń daýsy kúshti emes, qońyr ǵana, degenmen qulaqqa jaǵymdy, súıkimdi. Qasymda otyrǵan jigitten bul kim dep surap edim:

— Kámshat emes pe, sony bilmeı tursyń ba?— dedi.

— Kámshatyń kim? Men ony qaıdan bileıin.

Ol betime tesireıe qarady da: «Báse Kámshatty bilmeı turǵan kim desem, siz ekensiz ǵoı. Bul Kámshat osy aýylǵa belgili aqyn áıel»,— deı saldy. Men Kámshat ánine burynǵydan góri basqa bir qumarlyqpen qulaq túrdim. Kámshat óziniń ádemi qońyr daýsyn úzildirip án shyrqaıdy, anda-sanda dombyra sazyna qosyp án aıaǵyn qaıyrady. Jurt uıyp tyńdap otyr. Men de tyńdap otyrmyn. Qyzyq! Án de, sóz de ári salmaqty, ári muńdy. Osy ándi aıtyp otyrǵan jan meniń kózime buryn-sońdy kórinbegen, qulaǵyma shalynbaǵan el syrynyń taǵy bir qyryn aldyma tartqandaı. Qazaq áıeliniń aqyl, oıy netken ushqyr, netken baı! Álde bul men sekildi jasynan oqyp, qıssalar jattap, áldekimniń oıyn óz oıyndaı, áldekimniń jyryn óz jyryndaı soǵatyn sorly ma! Ondaı adamdar el ishinde az bolmas. Bireýdiń syrtynan pálen eken deý qate bolar, ózin de kórip sóılesermiz, áıtkenmen bul áıeldiń salǵan áni óz saryny, óz kúıimen tym ózgeshe, tym salmaqty, tym aýyr. Án aıtyp otyrǵan kúıler, án tolǵap otyrǵan jaılar qazaq arasynda kún sanap ótip jatqan, bolyp jatqan kúıler ǵoı. Biraq sol ár jerde, ár aýylda óz sarynymen, óz qaıǵysymen ketip bara jatqan indet, kinárattar, qaıǵy men qasiretter, qataldyq pen zulymdyqtar dál osy áıel áninde bastaryn qosyp búkil halyq muńyna, el qaıǵysyna aınalǵandaı. Myna án jalǵyz áıel júregi emes, barlyq aýyl júreginen shyqqan zarǵa uqsas. Meni jaılaǵan oılar, meni basqan aýyrlyqtar kilti osynda jatqandaı, maǵan tanys, meniń júregime jyly saryn. Múmkin ómirge kelgen bar tirshiliktiń egiz bolatyny tárizdi maǵan uqsaǵan qıal ıeleri de egiz bolatyn shyǵar, bul áıel meniń syńarym shyǵar, men sekildi ne keregin, ne tabaryn bilmeı júrgen qaryndasym bolar! Basqalar sezdi me joq pa, al, men osy ánnen kóp maǵyna, kóp ulaǵat alǵandaımyn.

Men jyljyp jańaǵy ánshi áıeldiń qasyna bardym, jıyrma bes, otyzdarǵa taıanǵan, betinde biliner-bilinbes sheshek daǵy bar, qarshyǵa kóz, ádemi jibek sháli salynǵan Kámshat meniń sálemime ernin jybyr etkizip qoıa saldy.

— Ánińiz netken jaqsy edi.— Ol jymyń etip kúlgendeı boldy. — Sózderińiz oqyǵan adamnyń sózine uqsaıdy, qaıda oqydyńyz, kimnen oqydyńyz?

— Eshqaıda, eshkimnen de oqyǵanym joq. Oqymasaq ta estir qulaǵymyz, baıyptar sanamyz bar, biz de jan emespiz be!

Meniń sózime shamdandy ma nemene, onyń eki kózi jaınap, shuǵyl ózgerdi. Bet álpetinde ashý men kúshtiń izi turǵandaı.

Aýyl ómirinde oıyn, toı eń qymbat, eń bıik nárse ǵoı. Oıyn, toıy ketse bul eldiń nesi qalady, qazaq aýylyna bitken óleń-jyr, sheshendik dástúri aqyn oıynyń júırik lebi osy oıyn, toıdan ósip, qanattanǵan shyǵar, bizdiń el turmysyndaǵy kóptegen ádemi qaǵıdalar, qazaq boıyndaǵy óner, án men kúı, oıyn-saýyqtyń besiginde terbelip ósken perzentterge uqsaıdy. Meniń baıqaýymsha solaı, al ózin oılap qarashy, Toqsan! Oıyn bolyp jatqan úıde bastary qosylǵan jastardyń arasynda ne aıtylmaıdy, neler sherli júrekter óz kúıigin syrtqa shyǵarmaıdy. Qatar otyrǵan qyz ben jigit óz muńdaryn sózben de, bolmasa ah urǵan júrek únimen de syrtqa shyǵarady ǵoı. Óz basynyń halin torǵa túsken totyǵa teńep, án shyrqaǵan qazaq qyzynyń muńdy daýsy, bostandyq suraǵan uly júrektiń qaıǵyly zary emeı nemene! Ónerpaz kedeı jigit kemdik, teńsizdigin osy arada jyr etedi. Aqyn zamannyń azǵanyn baıandaıdy, kúıshi janyńa batyra, tulaboıyńdy shymyrlatyp áldenendeı bir sazben alysqa, qıyrǵa shaqyrǵandaı bolady. Oıyn-toı qazaq eliniń muń men zary, arman men ókinishi bir sát qana birigetin júrek sazynyń oı-óristeriniń quıylysar, qanattalar jeri sekildi. Men oıyn men toıdy janymdaı súıemin. Maǵan bul jer erikken kóp tobyrdyń bas qosqan jeri emes, ár alýan ómir kúıiniń toptasqan toǵysy, el júreginiń dúrsili bolyp elesteıdi. Sherter syry, jan aıanyshy, bozdaǵan kóz jasy aralas áldekimge jalbarynǵan, bas armandaryn óleń, jyrǵa bóleı aǵytatyn jastar saýyǵynyn uǵa bilgen janǵa bereri kóp, salar salmaǵy da aýyr ǵoı.

Ońasha bolǵasyn, ári eshkimge aıta almaı qusa bolyp bara jatqansyn boıymda júrgenniń bárin qaldyrmaı aqtaryp jatqanym ǵoı, múmkin meniń bul oılarym saǵan qyzyq ta bolmas, renjı kórme! Bóten el, bóten jerde týsań da baýyrymsyń, kim biledi, óz basyńnan keshirgenderiń de az emes shyǵar, seniń de júregińde tolyp jatqan armanyń bar, ókinishiń men qýanyshyń bar jan shyǵarsyń! Adam basynan ne keshirmedi, neler etip, ne ketpeıdi. Sonyń bári tek syrlasqanda, ishtegińdi túgel shertkende ǵana aıan bolmaı ma!

Osydan keıin Sádýaqas kilt toqtap, atynyń jalyn on qolymen sıpady, aqyryn ǵana kúrsindi. Shynymdy aıtsam, dál osy sátte oǵan jaýap qatar mende hal joq edi. Onyń muńdy daýsy baladaı taza aq júregin jaryp shyqqan qasiret kúıleri meni múlde baýrap, tal boıymdy bılegen. Mende oı da, tirlik te joq, tek qana tyńdaý, onyń aýzynan shyqqan sózderdi simire berý, juta berý qalǵan. Dál búgin sol qalpymdy eske alsam, ózimdi ómir boıy sý kórmegen shólge, Sádýaqasty shól ústine aqyryn ǵana búrkip turǵan jaýynǵa uqsatar edim. Sý tımeı semip, qýraýǵa aınalǵan meniń janym: «sebele, jaýa tús, mende de albyrap óser gúlder men jaıqalyp terbeler kógal bar»,— degendeı edi. Oǵan kóp jyl ótti, bul kóńil túkpirinde óshýge, sónýge aınalǵan eski bilte shamdaı álsiz sáýleni tutatýǵa sen sebepker boldyń-aý!

Toqsan osy sózdi aıtyp maǵan qarady. Men áńgime úzilip ketpesin dep: «Aıta berińiz, Toqa, ómir ár adamnyń basyna óz salmaǵyn salmaı ótpeıdi, tirshilik sonysymen de qyzyq qoı»,— dedim.

Men odan kózimdi aýdarmaı qaraı berdim.

— Zerger osynda ma? Shaqyryp jatyr,— degen áldekimniń daýsymen jalt burylsam oıyn taraǵan, jurt oryndarynan turyp jatyr eken. Kámshatpen qoshtasyp men de kıinip dalaǵa shyqtym. Dala túnere qalypty, teginde jel turyp, boran bolýy da múmkin-aý...

* * *

Dalada turmyn. Bireýler par, bireýler syńar jekken, endi bireýler salt mingen, dúrlige jónelisip jatyr. Jastar emes pe, shanalysy da attaryna qamshy basyp birden-aq jorta jóneledi, aýyldan uzap shyqpaı-aq jarys bastaldy, sóıtip úılerine jetkenshe qyzyq dýman úzilmeıdi.

Meńdibaı aýylynyń jigit, qyzdary áli attanǵan joq. Men ilesip kelgen joldastarymdy izdedim, olar shanaǵa attaryn jańa jegip jatyr eken. «Kún boratyp ketpeı aýylǵa jetip alsaq jaqsy-aq bolar edi, jeldiń teristen shyǵýyn kórmeısiń be, bir soqsa ońdyrmaı soǵady»,— dedi maǵan joldasymnyń biri. Men de kún júreginiń soǵýyna qulaq salǵandaı jan-jaǵyma kóz qadap únsiz turmyn, teristen soqqan jel keıde tyna qalyp, keıde jalt burylyp ońǵa shyqqandaı minez kórsetip, qubylyp tur. Árıne jeldiń bul oınaqshýy tegin emes...

Meni bir bala kelip shaqyryp ketti. Zulqıa shaqyrtypty. Ne aıtpaǵy bar, qasyna kelsem ádemi syrly qashaýanyń qasynda tur eken. «Sizdi birge qaıtsyn dep shaqyrtyp edim, bizde oryn bar ǵoı, júrińiz»,— dep maǵan qarady.

— Jaqsy, bolsa bolsyn.

Biz júrip te kettik. Aýyzdyǵymen alysyp turǵan qos aqboz oınaqtap ala jóneldi. Bir qashaýada ekeýden ekeý-aqpyz, onyń ústine qashaýa ústin kıizben qorshaǵandyqtan ba, qyzben ekeýmiz tym syǵylyp, tyǵyz otyrmyz, biraq meniń basyma esh nárse kirip shyqpaıdy. Dál qazir ári saqaý, ári sańyraý adamdaımyn. Jortyp kele jatqan eki at anda-sanda pysqyrynady, men jan-jaqqa kóz jiberemin, jer ústi appaq qar, ulpa qar emes, sirese bitken tyǵyz, shymyr qar, jer betin aıqara qushaqtap qatyp qalǵan. Úıirile soqqan qatty jel siresken qar kórpesin jelpildete qaǵyp silkedi, qar túıirtpekterin qýalap oınaıdy. Keıde saqyldap kúledi, keıde azynap aıǵaı salady. Jeldiń osy bir minezi memim, kóz aldyma kók doly qatynnyń ári jylap, ári aıǵaılap aýyldy basyna kóteretin soraqy minezin kóldeneń tarta qoıdy, men myrs etip kúlip jiberdim.

— Nege kúldińiz?

— Jáı.

— Aıtýǵa bolmaıtyn jáıt pe?

— Nege bolmasyn, biraq siz úshin onyń eshbir maǵynasy bolmas.

— Nege?

— Óli dalanyń bir minezine kúldim.

— Dalanyń minezi bolǵany qalaı? Ol adam emes qoı.

— Ras, minez degen sóz aýzyma qaıdan tústi (meniń ózimniń oqyǵanymdy jasyrǵym keldi) eken?— Iá, Qazannan kelgen Ibrahım degen ǵulama kisi solaı sóıleýshi edi, sonan estigenim esimde qalǵan bolar.

— Aıta ber! Dalanyń nesine kúldiń, álde jel bop kelip qulaǵyńa perinin qyzy birdeńe sybyrlady ma? Dál osyndaı tań aldynda peri qyzdary qydyrady desedi.

— Sybyrlady.

— Ne dedi?

— Sorly zerger-aý, baı qyzynyń qasyna otyrdym dep nesine máz bolasyń, bul saǵan qazir-aq kórgen tústeı bolmaı ma?—dedi.

— Shyn solaı dedi me?

— Solaı dedi.

— Onyń aıtqany kelmese qaıtesiz?

Zulqıa meni qushaqtaı aldy, oıynnan shyqqan jeliktiń áseri me, men de qysyp qushtym da betine erinimdi taqadym, qyz aqyryn súı degendeı kózderin juma berdi, aınalany qorshaǵan ómirdi lezde umytyp ketkenim sonsha, tek qana hosh ıisti juparmen aralasyp ketken qyz deminiń ári ystyq, ári súıkimdi lebinen basqa esh nárseni sezbeımin. Qos aqboz jorta berse eken, jol sozyla berse eken, men osylaı, tek Zulqıa qushaǵynda uıqyly-oıaý otyra bersem eken. Osy bir sáttegi tilegim de, armanym da sol ǵana.

Aýyl shetine kire bergenimizde jel ábden qataıyp jaıaý burqasyn boranǵa aınaldy, osy jerden qal degendeı Zulqıa meniń qolymdy qattyraq qysyp, betime betin taqady. Men aıqara qushaqtap eki betinen kezek-kezek súıdim. Bul kezde tań da bozalań tartyp qalǵan bolatyn. Mine, boran túteı bastady, qashaýadan qarǵyp túsip úıge qaraı aıańdadym. Qutyrǵan jel óneboıymdy qarmen atqylap, qysyp ala jóneldi. Shapshań basyp men kelemin, ústim boran, aıaq astym shaqyrlaǵan qar, kókiregimde janar, janbas bir ushqyn, kóz aldymda Zulqıa. Óńim be, túsim be?!.

KÚDİK

Zulqıa ekeýimizdiń aramyz órmekshiniń toryndaı shyrmaýyq izdermen qaptaı berdi. Bul izdiń bas-aıaǵyn tabý endi meniń ózime de ońaı emes. Qashan toqtalar, nemen, qaıda baryp úziler, ol jaǵyn oılaǵan men joq. Sol bir keler kún jaıyn oılaıyqshy, myna shımaı shytyryq izderdi óshireıikshi degen Zulqıa da joq. Jalǵyz ǵana bilerim kókiregim bos, jan júregimde Zulqıa salǵan ot joq. Kún uzyn jumys istep otyryp Zulqıa jaıyn bir de bir oılap, ony bir de bir joqtaǵan emespin. Osylaı bola tursa da keıde esikten Zulqıa kirip kelgende óneboıymda birdeme lyp etip tutanyp, tamyr-tamyrlaryma óziniń ýyn lezde jaıa qoıady, qolymdaǵy istep otyrǵan isim túsip kete jazdaıdy. Bul haldyń bara-bara órtke aınalyp keteri de, bolmasa osylaı anda-sanda burq etip baryp sýly shaladaı byqsyp sóneri de ázir belgisiz.

Alaıda men qaýipsiz emespin. Aldym tuıyq, ári tastaı qarańǵy. Ýaqyt ótken saıyn óz erkimnen ózim aırylyp bara jatqandaımyn, taǵdyrym bireýdiń qolynda turǵan sekildi. Ol qaıda aparady, nemen tynady? Bul suraýǵa ázir jaýap joq. Men qorqamyn, túpsiz tereń tuńǵıyqqa ketkeli turǵandaı keıde meni úreı qaptaıdy, qutylar jol taba almaı sasamyn. Dál osy bir sátterde Zulqıa maǵan qyz sıpatyndaǵy jyrtqysh tárizdi bolyp elesteıdi, meni jutqaly turǵandaı qorqynysh ákeledi. Budan keıin jaıma-shýaq oı, ádemi, tátti kezeńder kóz aldyma sap etip, meni qyzyqtyrady, ózine tartady. Endi Zulqıany kórgim keledi, qushqym keledi. Ne ǵajap!

Zulqıa minezi de meniń oılaryma uqsas. Tolǵan jumbaq. Keıde ol jalyn bolyp, ystyq jan júregimen súıgendeı, keıde tákappar, salqyn, qansha elpildese de, kúıip-jansa da áli kúnge ishki syryn bildirgen emes. Bul ne? Oıyn ba, álde toıymsyz saıqal baı qyzynyń ermegi me? Men kim? Zulqıa kim? Bul suraýǵa jaýap tappaı toqtaman. Endi burynǵydaı úndemeske shydam joq, kúp sanap dert kúsheıip bara jatqandaı. Tez em tappasań mert bolasyń! Ne esiń barda etegińdi jap. Ne Zulqıany jar et, ekiniń biri!

JÁBİR

Endi Zulqıadan ózimdi aýlaq ustaıyn dedim. Moınyma alǵan zergerlik jumystaryn tez bitirýge bar kúshimdi jumsaımyn. Keıde kúndizdi bylaı qoıyp, túnimen tań aǵarǵansha otyramyn, osy jumys azabynan bolar, kózimniń túbi shanshyp aýyratyn boldy. Oǵan qaraǵan men joq, biletinim tek is, basqa dúnıe kúıip ketse de moıyn burmaımyn. Zulqıa anda-sanda tún qarańǵysyn jamylyp keledi, men til qatpaı altyn, kúmisterdi birese balqytyp, birese qaıta sýytyp otyra beremin, aıtqan sózderin estimeımin. Men sańyraý. Endi meni qozǵar kúsh joq. Meniń bul minezimdi alǵash kórgende Zulqıa qatty ashýlanyp, óktem-óktem sózder aıtty, namysyma tıe sókti. Men qara tastaı qattym da qaldym. Ol esikti tars etkizip japty da shyǵa jóneldi. Odan keıingi kelisterinde de meniń betim ózgergen joq. Áıel ǵoı, qajydy bilem, bir kúni men úıde joqta apama kelip jylapty. «Men sizdiń balańyzdy súıemin, onsyz jer basyp adam bolyp júre almaımyn!»—depti. Shyny ma eken! Álde aıla-tásili me eken? Apam baıǵus bir túrli aıanyshty túspen maǵan aıtyp otyr. «Sóıles, ózińniń teń emes ekenińdi aıtyp túsindir, dáýleti asyp turǵan mundaı baı qyzy kelin bolardaı bizde ne qudiret bar, aıtsań, jalynsań ózi de uǵar, ózi de túsiner»,— deıdi. Sorly ana jalǵyz balasynyń tym alysqa ketip qalǵanyn bile me eken! Zulqıa, Sádýaqas jaıy óte tereń ketkenin, endi aırylmas qular jar taıaý turǵanyn seze me eken. Jarǵa qular, daýyl soǵar kezde Zulqıa qol úshin bere me, Sádýaqas degendi bile me! Zulqıa meniń kóleńkem, túsimde kóretin qıalym emes pe! Baıǵus ana, sen ony uǵamysyń!

— Jaraıdy, apa, sóıleseıin, aıtyp uǵyndyraıyn, baryp tósegińe jat ta dem al, uıyqta, sharshadyń ǵoı! Men de jatyp dem alaıyn. Apam tósegine jatty, aýyz bólmede sham sándi. Men de jetilik shamdy basyńqyrap qoıyp, qara kóleńke tartqan úı ishinde sheshindim de shalqamnan jata kettim. Kózime áldeneler elesteıdi, basyma tolyp jatqan oılar tyǵylady, men qaptaǵan oı, japyrylǵan elester ortasynda tym-tyrys jata berdim. «Myń bir tún» hıkaıalarynan bastap, haıar áıelder jaıyn baıandaıtyn tolyp jatqan ertegilerge deıin kóz aldymnan ótip jatyr, ótip jatyr. Eles bulttary taýsylar emes, tirkes-tirkes bolyp qaptaı órleıdi, men sharshaıyn dedim. Eń aqyrynda ózimniń aýyr halime oı jiberdim, teńiz ishinde qaıyqsyz júzgen jandaı tula boıym muzdap júre berdi. Dál qasymda Zulqıa, ol maǵan taıana, jaqyndaı túsedi. Ol meni jutqaly kele jatqan jolbarys sekildi, onyń túsi adamǵa uqsamaıdy, saýsaqtarynda tyrnaqtary salaqtaıdy, men jan yshqyna áldekimge tyǵyla beremin. Bul ne ǵajap! Shamadan tys sharshaǵandyq, talyqqandyq zardaby bolar. Bir mezgilde uıyqtap ketsem kerek, «Sádijan, Sádijan!» degen daýystan oıana kelsem, Zulqıa. (Ol da meni Sádijan dep ataıtyn bolǵan).

Men kózimdi ashysymen qushaqtaı aldy. Ystyq betin betime basyp uzaq súıdi. Men aqyryn ǵana onyń qushaǵyn bosattym da, basymdy jastyqtan kóterip aldym. Ol da qarsylyq etken joq, onyń ústine meniń júregimde tuman aralas kishkene sáýle jyltyraıdy, múmkin ǵashyqtyq degen ómirde dál osylaı aqyryn tutanatyn bolar, qıssalarda aıtqandaı birden qaýlap janyp ketpeıtin shyǵar. Alǵashqy sózdi maǵan aıtý kerek, qaıtse de búgin aramyzda turǵan mahabbat jibin ne múlde úzý kerek te, ne basty baılap maıdanǵa túsý kerek! Ekiniń biri, basqa jol joq. Men osy jaıdy oılap bógelip otyrǵanda Zulqıa:

— Nege súımeısiń, Sádijan, ne jazdym saǵan?

— Nesine súıemin?

— Buryn nege súıip eń?

— Aqyryn oılamaı aqymaq bolyppyn.

— Aqyry degen ne?

— Ne ekenin óziń aıt!

— Men túsinbeımin.

— Nege túsinbeısiń, bala emessiń ǵoı.

— Bala bolsamshy?

— Ol qaljyń ǵoı.

— Qaljyń emes.

— Endeshe jónińe kósh!

— Jóni degen ne?

— Ádeıi túsinbegen bolasyń-aý, saǵan ermek kerek bolar!

— Maǵan ne aıtaryń bar, aıtshy jumbaqtamaı?

— Aıtsam aıtaıyn, munyń aıaǵy nemen tynbaq?

— Nemen tynýshy edi, meni uzatady, barar ornym da asqan baı, shesheńmen sonda kóship kelesiń, ekeýmiz osylaı taǵy da tatý-tátti ómir súremiz.

— Bar bolǵany sol ma?

— Basqa meniń qolymnan keler ne bar?

— Ózim de solaı ǵoı dep oılap edim, joq, men buǵan kóne almaımyn, meniń arym, meniń namysym buǵan jibermeıdi. Ne múlde menikisiń, ne búgin at quıryǵy kesiledi, qazir tabanda, jaýabyn ber!

— Sen týlama, aıaz álin, qumyrsqa jolyn bilgeni jaqsy. Seni mundaı dúleı, óz shamasyn bilmes adam dep oılaǵan joq edim. Maǵan kúıeý bolarlyq sende qaı baılyq, qaı baqyt tur! Zergerdiń qatyny bolyp minse atqa, kıse kıimge, ishse asqa jarymaı otyrar jaıym joq.

Men ushyp túregeldim, óneboıymdy ashý kernep, kózime qan tolyp ketti. Aldymda turǵan baı qyzyn qos burymynan ustap alyp sileıtip soıǵym keldi, judyryǵymdy túıip, on qolymdy kóterip-aq aldym, daýsym da qatty shyǵyp ketse kerek, anam sorly júgirip kelip qolymdy ustaı aldy. Júregim aýzyma tyǵylyp, eki kózim qaraýytyp ketti. Bir kezde esimdi jıǵandaı boldym, jan-jaǵyma qarap Zulqıany izdedim. Ol qazdań basyp esikten shyǵyp barady eken.

— Ne istediń, kúnim, nege jábirlediń ol sorlyny,— dep apam eńirep jylap jiberdi. Kimdi kim jábirlegenin ana baıǵus bilmeıdi ǵoı.

AQQÝ KÓLİ

Zulqıa ýaqıǵasy meniń deneme daq, júregime qaıaý salmaı ketken joq. Dert jaılaǵan jandaı janym aýyryp, júregime áldene qadalǵandaı boldy, eseńgirep kóp júrdim. Túngi janjaldan keıin ol da kózime kórinýdi qoıdy. Jan aýrýynyń ústine Zulqıa jaıyndaǵy buryn estigen aýyl-úıdiń tolyp jatqan ósekteri endi meniń kóz aldymnan qaıtadan ótip, jaýyzdyq pen mahabbaty, qataldyq pen kóz jasy qatar júretin bir jannyń asa jumbaq, asa qaýipti kelbetin kórsetkendeı. Bári de shyn bolmaǵanmen el sózi de bir negizge, bir dálelge súıenip aıtylatyny anyq. Sózdi tyńdaýshy kóp te, mán berýshi az ǵoı. Men de kezinde aqylǵa salyp mán bere almadym, ushyrar dertke ózim keldim. Osy kúıge tústim. Kesh oılanyp, kesh aqylǵa kelý ómirden únemi opyq jep júretin adamdardyń ádeti sekildi.

Tirshilikte umyt bolmaıtyn ne bar, meniń júregimnen Zulqıa oty óship, Zulqıa salǵan jara jazylaıyn dedi. Meńdibaıǵa ister isimniń aýyrlary bitip, saqına, syrǵa degendeı usaq-túıekteri ǵana qaldy. Qys ótip jaz da keldi.

Jaz dalasy qandaı! Jazben birge aýyl ómirine symbat, kórik paıda bolady, júdeý, kóńilsiz qazaq dalasy lezde túleı qoıady, qyzyq dýmandar kóbeıedi. Aýyl kórkiniń bul shaǵyn tek qana aqyndar jyrlamasa men jetkizip aıta almaımyn.

Aýyl qoradan kóship, qyrǵa qondy. Ádemi kógal mańaıymyzda bir shań joq, tek samal jel jelpı esedi. Jelmen birge kók masaty shóp shaıqalady. Búgingi uıqy qystyń alty aıyna bergisiz, ári tátti, ári qatty. Tan atqansha qybyr. etpeı uıyqtadym. Erte turyp dalaǵa shyqsam, kóz toıar emes, dúnıe qulpyryp, jaınap ketipti, úıge kirip myltyǵymdy aldym da jaıaý júre berdim. Qus degeniń osy mańdaǵy kishkene kólderde kóp desedi. Aýyl qonǵany keshe ǵoı, úrke qoıǵan joq shyǵar. Aýyl syrtyndaǵy bir qoıtasqa shyǵa kelsem sonadaı kóz ushynda, dóńgelek toǵaı kórinedi, bul jaqta toǵaı mańy kólsiz, tomarsyz bolmaıdy, endeshe qustar da sonda. Men júrip kelemin. Jan-jaǵym jaz, jaz bolǵanda kádimgi tanǵy samal. Arqada tań samaly ala jazdaı úzilgen emes, bul jerdiń qazaqtary jolǵa shyqsa tań samalymen shyǵady. Samal soǵarda kıiz úıleriniń irgelerin túrip tastap kókirekterin kere jutady. Samal jelin dertke shıpa, boıyna qýat sanaıdy, keıde bir kún shyǵarmaq, ystyq qapyryq bolsa: .«shirkin, samal soǵar ma edi»,—dep arman etedi. Mine, men sol erke samaldyń, tamasha samaldyń ortasynda kelemin. Qazir burynǵy zerger, molda Sádýaqastyń ústine mergen Sádýaqas, ánshi Sádýaqas qosylǵan. Ári jaz, ári kórikti tańsárisi, onyń ústine betińnen sıpap, óneboıyńdy aralaǵan syrly samal, erke samal kimniń kóńiline jel berip, kimge án saldyrmas. Men án salamyn, óz daýysyma ózim ǵashyq jandaı qumarta, údete shyrqaımyn. Meniń daýsym jeter bul mańda aýyl bolmas, ózim shyqqan baı aýyly tym alys, endi meni kim tyńdamaq, kimnen qorǵanyp, kimnen seskenem. Bul da bolsa adamǵa bir erkindik qoı. Aıtqasyn, saǵan bárin qaldyrmaı aıtaıynshy, meniń eptep óleń shyǵaratyn da ádetim bar. Biraq bul aqyndyq emes. Qunanbaıdyń Ibrahımi, Aqan seri, Birjan sal qatarly aqyn bolmaǵansyn óleń shyǵaryp áýre bolýdyń jóni joq. Al meniki ánsheıin ermek, kóńil jubatý. Mine men keń dalaǵa, ádemi jaz dalasyna shyqqan soń taǵy da aqyndyǵym ustap, óleńdi soǵyp kelemin. Meniń sondaǵy shyǵarǵan óleńim áli esimde. Eger tyńdaǵyń kelse saǵan aıtyp ta bereıin dep ol azyraq bógelińkiredi de, joq, bul án salatyn mezgil emes, jan-jaǵymyz andaǵan jaý, kún saıyn kisi ólimi, tirshilik bolsa kórisermiz, sonda ózińe aıtyp berermin. Osyny aıtyp ol úzilgen sóz jelisin qaıta jalǵap ketti.

Men aǵash baýyryndaǵy kólge jaqyndaı bergenimde kún de jamyrap shyǵyp kele jatty. Aspan taza, kún nurynyń ótkir sáýlesi móldir, kókpeńbek aspandy túrli túspen qubyltady. Ersili-qarsyly úırekter ushyp, áldeqaıda bıikte tyrnalar qıqýlaıdy, bir jaqtan kisinegen jylqynyń, taǵy bir tustan móńiregen sıyr daýsy keledi. Áne oń jaqta, alysta bir aýyl otyr, kimniń aýyly boldy eken?

Jol-jónekeı bir de bir adam kezdesken joq, teginde menen basqa dala kezip, qus izdegen adam bolmaǵany-aý! Kól jaǵasyndaǵy sırekteý qamys arasyna kirdim, teginde bul jaǵada buryn aǵash ósken bolar, erterekte kesilgen aǵashtyń jýan túbiri tur. Bir sheti azdap shirıin depti, sol túbirge otyryp, kól betine kóz jiberdim. Kól jıegi shoq-shoq qamystar, arasy ájepteýir ashyq alań, ortasy móldir aıdyn. Sý tynysh, dál osy sátte aıdyn kól dáý sharaǵa quıyp qoıǵan tunyq sýǵa uqsaıdy. Aıdyn betinde ázir bir de qus kózge túspeıdi. Qońyr samal aqyryn úrlen tur. Men myltyǵymdy qasyma súıep qoıdym da, kól betine qarap otyra berdim. Kól tynyshtyǵyn anda-sanda buzyp turǵan balyqtar oıyny. Aq shabaqtar ár jerden jarq etip kórinedi de joq bolady. Bir sát sý beti diril qaǵyp, dóńgelek dana ájim paıda bolǵandaı. Taǵy tynyshtyq, taǵy únsizdik. Osylaısha kól beti dúrkin-dúrkin dybys berip, qubylyp nazdanady, men otyra berdim. Qustar qaıda ketken, jan-jaqta qonyp jatqan aýyldardan úrkip ketken be? Áıtpese osynaý kól nelikten qussyz qalǵan? Osyndaı tań-tamasha oıda otyrǵanymda aspanda ádemi ún estildi, ún án sazyndaı rahat, janǵa jaıly. Men jalt qaradym, kók móldir ashyq aspanda qos aqqý kórinedi. Men qamys arasyna tyǵyla qoıdym. Eki aqqý mezgil-mezgil án salady, bul án buryn-sońdy men tyńdaǵan ánderden basqa, bul daýys adam balasyna bitpegen bólek, ózgeshe. Qus bitkenniń saqtyq dástúri boıynsha kóldi aınala ushpaı-aq, aqqýlar dál aıdyn ortasyna kelip qondy. Taza sýǵa qaıta-qaıta shomyldy, sodan keıin qanattaryn jaıyp birer silkindi de, kól betinde júze jóneldi. Teginde bul kel aqqý keli eken ǵoı, men aqqý kóliniń jaǵasynda otyr ekenmin, budan artyq maǵan ne kerek! Tili shyǵa bastaǵan kezden-aq aqqý qus týraly tolyp jatqan ańyzdar, ǵajaıyp áńgimeler tyńdap ósken jas qazaqqa kól betinde júze jónelgen qos aqqý perishteden bir keıin be! Qus tóresi aqqý, kıeli, qasıetti qus aqqý, bala kúnimde túsime talaı kirgen, meniń besik jyrym, meniń bala ǵashyǵym, ákem marqumnyń aqqýdaı taza, qasıetti bol deıtin qus táńirisi mine aldymda, qamysty kóldiń aıdynynda júzip barady. Meni bılegen yntyzar qumarlyq endi ot túsken qaýdaı lap ete qaldy, shoq qamysty etpetteı qulaǵan kúıimde typyr etpeı jata berdim. Eki kózim aıdyn betinde.

Joq, meniń aldymda qus emes, saǵynyp kórisken qos arý. Men kórmegen óte bıik, óte názik jan syry, tazalyq, dostyq, sulýlyq qasıetiniń asa bir abzal, jarqyn kelbeti tur. Osynaý kirshiksiz taza jandar (jandar degenim úshin keshire kórińder) qonysymen kól sýy da burynǵysynan beter móldir, tunyq bola qalǵandaı, kól jaǵalaı ósken quraqtar da boı túzep, sylanǵandaı. Kún kózi óziniń ádemi nuryn aıdyn kólge, aqqý kóline tókkendeı, jer de, kók te masaırap qýanǵandaı, meniń de kókiregim kúı sandyǵyndaı saıraıdy. Amal ne, til baılaýly! Meniń qumarym, meniń qýanyshym kóz aldymda, júrek lúpili, jan sezimi, kóz qyzyǵy bári de sol ekeýinde. Tek qos sulý meni sezbese eken, kól betinen ketpese eken! Mine mendegi qazirgi tilek, qazirgi arman osy. Aqyryn ǵana qatar júzgen qos aqqýdyń keıbir minezderi saǵynysh, erkelik nazdaryna toly, men aıttym ǵoı aqqý emes, qarsy aldymda eki jas, eki yntyq tur. Olar andý, ósek, ozbyrlyq degendi bilmeıdi, óshpendilik, zulymdyq olarǵa jat. Tek qana súıý, tek qana dostyq, taza, móldir, dál ózderi jaılaǵan kól sýyndaı.

Qataryn jazbaı qos aqqý kól ortasyndaǵy bir top qamysqa kirdi, áne jas quraqtar olardy jasyra qoıdy, múmkin eki jas endi jasyrynbaq oınar, ádemi quraq, arasyn kezip saıram salar...

Men ornymnan turdym da, myltyǵymdy ıyǵyma asynyp júrip kettim. Aqqý kóli artymda qala berdi. Aldaǵy bir qyrdan asa berip aqqý kóline aqyrǵy ret kóz tastadym. Meniń kóz aldymda áli de jas quraqtar sýdyr qaǵyp jaıqalǵandaı, eki aqqý birine biri erkelep nazdanǵandaı, qýyp oınaǵandaı...

ÚMİT

Aýyl bul jerde kóp otyrǵan joq, kóshpeli qazaqtardyń ádeti emes pe, kóktem týysymen kóshe qoıyp jaz basynda jaılaýda bolatyn.

Bul el de sol ádetine baǵyp talaı kóship, talaı qondy. Men aýyl orny jańarǵan saıyn, ártúrli jer sıpattaryn kórdim. Ne degen baı, ne degen qyzyq jerler. Birde kún uzaq júrip qum men shólden basqa túk kere almaısyń, óldim-taldym degende tańdaı jibiter sýdy áreń taýyp jan shaqyrasyń. Bir kez aldyńnan kók maısalar jaıqalyp, kúmis kólder jarq ete qalady. Bul ádemi tabıǵat baýyrynda el biraz aıaldap tynyǵady, malyna qoń, adamyna qýat jınaıdy. Sóıtedi de taǵy ilgeri attaıdy, jaılaýǵa jetýge asyǵady.

Jaz jaılaýyna jetý qazaq bitkenniń bárine saıran emes, kóliksiz, kúısiz jandar jol-jónekeı shashyrap qala beredi, olardyń kóbi sol qalǵan jerde jazdaı otyrady. Keıbir eti tiri pysyqtary árkimnen kólik surap alyp jaılaý keledi. Toqsan, ýǵa bilgen kisige jaılaý ómiriniń toı dýmanymen birge qasiret, qaıǵysy da mol. Tek adam óz basyna quryq túskenshe basqa"adamnyń qaıǵy-zaryn elemeýge úırengen ǵoı,— áıtpese zeıin qoıyp tyńdaǵanǵa, tesile qarap kókirekke toqyǵanǵa qan jaılaýdan ne kórip, ne bilem dese de bolǵandaı. Jaılaý qandaı kúıdiń qulaǵyn buramaıdy? Qandaı kepter shertkizbeıdi? Qystaı tynysh jatqan qazaq dalasy teńizdeı shaıqalyp, terbelip jatpaı ma...

Meniń júregime sońǵy dert osy jaılaýǵa kelip qonysymen paıda boldy. Bir kúni keshke jaqyn qyzyl aǵash baýyrynda, dalada turǵanymda sol bir keshte bizdiń úı jaqqa kele jatqan salt attylar men bilezik soqtyra kelgen belgisiz qyz jaıyn ózińe budan buryn aıttym ǵoı...

Mine, osy bir keshte kenetten kóz aldymda jarq etip joq bolǵan abzal qyzdy men kúnde izdeımin, taǵy bir kórgim keledi. Men asyǵamyn, biraq qyz asyqpaıdy. Onyń maǵan kelmeı ketpeıtini anyq, ol qolyma óz bilegin ustatyp, óz júregin qaldyryp ketkendeı, onyń qaıta oralmaı tynbasy maǵan málim. Onyń soqtyrar bilezigine taǵy bir oralary aqıqat. Biraq, qashan oralar, nege ǵana erteń kelińiz demedim! Nege ǵana qolymdaǵy barlyq, isti tastaı berip, tek sol qyzdyń ótinishin oryndamadym! Endi mine, zar bolyp kúnde keshke qyzyl aǵash basyna qaraımyn. Salt attylar kórinse júregim dúrsil qaǵady, sol bir jumbaq jan maǵan qymbatty, maǵan súıikti jan kele jatqandaı kórinedi, tez-tez dep asyqtyramyn, ne kerek, attylar burylyp bóten jaqqa, bir qıyrǵa ketip bara jatady. Meniń aıǵaılap bar daýsymmen olardy shaqyrǵym keledi, baıǵus qyz meni kórmeı adasyp bara jatqan tárizdi, men ózime ózim senbeımin, biraq daýsym da shyqpaıdy...

Al keı kúnderi meniń halym odan da nashar bolady, qyzyl aǵash baýrynda eshbir attylar kórinbeıdi, qybyr etken birnárse bilinbeıdi, dóń ústinde aı týǵansha otyryp, ábden sharshap úıge kiremin de, sheshinbesten tósegime qulaı ketemin. Meniń bul halymdy sezgen anam sorly da júdep barady. Ony jubatar mende dármen joq.

Osylaı júrip eki jumadan astam ýaqyt ótti. Kóńilim alań, janym aýrý. Úmit pen qorqynysh qatar basady, qatar janshady. Úmit shirkin:«Seniń qymbattyń, jan serigiń, qudaıdyń saǵan arnaǵan aıaýly jany sol qyz, ol da seni súıedi, kóp keshikpeı tez jolyǵasyńdar, shyda kút!» degendeı. Al onyń artynan túsi sýyq, ámirli, yzǵarly qorqynysh kelip: «Joq, Sádýaqas, seni úmit aldaıdy, oǵan nanba, Zulqıany súıip ne taptyń basyń aman, deniń saý turǵanda bul jerden, bul elden tez ket, óziń úırengen qalańa bar! Meńdibaı jumystaryn tez bitir de attan, joǵal!»—dep ámir etedi. Men ekeýin de tyńdap, ekeýiniń de aıtqanyna kónemin. Ekeýiniń de ámirin buljytpaı oryndaımyn. Túbinde qalaı aýarym belgisiz, ázir halym jel úrlegen qańbaqtaı, basym dal, júregim jara.

Búgin basym aýyryńqyraǵansyn keshke qaraı dalaǵa shyqpadym. Tórde jastyq ústinde shalqamnan jatyrmyn, basym meń-zeń, eki qolym tóbemde. Bul osy «dertke» ushyraǵaly birinshi ret batar keshti kózben uzatpaı úıde jatqanym bolar, qashanǵy qur úmit sońynda júre beresiń, kórinip turǵan bir qara bolmaǵansyn adam múlde qajıdy eken, úmit te úzilerge taıanady eken! Men endi sary ýaıym qushaǵyna kirdim, bul da adam mineziniń shytyrman, shyrmaýyǵy qalyń jaǵy ǵoı, qolyna bir tússeń qysyp alady da bosatpaıdy.

— Qaraǵym Sádijan! Kisi kelip otyr, basyńdy kótermeısiń be? — dedi anam óziniń aqyryn sóıleıtin salmaqty qalpymen. Men jata berdim, qazir maǵan kisi qajet pe! Dál osy sátte maǵan ońasha, tas qarańǵy tún, tynyshtyq kerek!

— Zerger naýqas bolar, apaı, biz keteıik, taǵy birde kelermiz,— degen áıel daýsy qulaǵyma kele qaldy. Ne ǵajap, mynaý tanys daýys qoı, meniń kópten zaryǵa kútken daýsym ǵoı, ıa táńiri bere gór! Jalma-jan ornymnan ushyp turdym. Qyz da bógeldi, sol eken, meniń yntyzarym eken.

— Esensiz be, qaryndas!—daýsym qaltyrap, býyndarym dirildep ketti.

— Shúkir!—Úni talyqsyp qulaǵyma áreń jetti.

— Sizdi kópten kútip júr edim, kelgenińiz qandaı jaqsy boldy.

— Jaısha kútip pe edińiz?

— Nege jaısha bolsyn, bilegińizdiń ólsheýin joǵaltyp alǵanym, kisi jibereıin desem ne aty-jónińizdi, ne qaı aýyldiki ekenińizdi suramappyn, sonsyn ózi de bir keler dep asyǵa kútken edim. (Qazaq arasynda bir-birine sený sezimi óte kúshti bolady).

— Meniń atym Ǵaını, bizdiń aýyldy Barjaqsy aýyly deıdi. Qyz kidirip turyp qaldy da, birtúrli jyly únmen: — Joǵaltyp alǵanyńyz qıyn bolǵan eken,— dedi.

— Asa qıyn boldy, sizge uıatty boldym, aıyp ete kórmeńiz!

— Aıyp etkendeı ne bar! Kimnen qate ótpeıdi, tek istiń keshikkeni bolmasa, basqasynyń oqasy bolmas.

Alǵashqy kelgendegideı emes, qyzdyń barqyttaı jumsaq daýysynda diril bar, áldeneden qoryqqandaı eki kózin tómen túsirip alǵan.

Meniń kózim qyzda, úı ishinde álsiz janǵan shamnyń sáýlesi qyz nurynan uıalǵandaı óz tabaǵyna qorǵalaıdy, kórgim kelip aıaýly yntyzarymnyń júzine bir qaraǵym kelip tyqyrshýdamyn, osy sát, osy saparda bir qaramasam ómirde kóre almaı armanda ketetin, ókinishte ótetin jandaımyn. Sham jaryǵyna qyryn qarap, bosaǵaǵa taıaýlaý otyrǵan. Ǵaını ornynan qozǵalar, maǵan jaqyn keler emes. Esimniń ketkeni sondaı, beri jaqyndańyz, bilegińizdiń ólsheýin alaıyn dep qyzǵa sham jaryǵyn nusqadym, Ǵaını salmaqpen ornynan turyp maǵan tym jaqyndamaı anadaıdan oń bilegin usyndy da: «Endi joǵalta kórmeńiz, qaıta-qaıta bilek ólsheı bergenniń qyzyǵy da bolmas»,— dep kúlimsiredi. Kúlimsiregeni qandaı edi, aq betinde nur sáýlesi qylań berip joq boldy, úı ishinde tań shapaǵy jarq etip sóne qalǵandaı. Meniń tal boıymdy áldenendeı nur japty, júregim jyp-jyly, janym rahatta. Biraq osy sát nege qysqa, nege tar! Nege tańdar atyp, kúnder batqansha sozylmaıdy, nege osylaısha sáýlem aldynda tura bermeımin! Ómir ne degen tar, ne degen qyzǵanshaq!

— Jaqsy, men júreıin, qashan biterin aıtsańyz kisi jiberip aldyrarmyz.

Meniń aýzyma jópeldemede sózi qurǵyr túse qoımady, ne derimdi bilmeı bógelip qaldym, ana balanyń qorǵany emes pe! Osy bir qıyndyqtan kári ana qutqardy.

— Qaraǵym, bizdiń úıge osymen eki keldiń, ana joly da qur aýyz shyǵyp ediń, endi bul joly sháı ishpeı attanǵanyń jón bolmas, samaýyr qaınatyp otyrmyn, shaı iship ket!

— Rahmet, apa, asyǵys edik, qyz balaǵa tún ortasyna qalý laıyq ta emes qoı, ruqsat etseńiz biz attanar edik.

— Joq, qaraǵym, seniń men sıaqty anań bar shyǵar, ana syılap ósken balaǵa uqsaısyń ókpeletem deseń óziń bil, maǵan salsań shaı ishpeı ketpeısiń!

— Jaqsy, apataı, otyraıyq!

Qyzdyń sońǵy sózin estigende qýanyp kettim, jas baladaı eki sanymdy shapalaqtap úı ishinde júgirgim keldi.

Apam shaı jabdyqtaryn qamdap júrgen kezde men Ǵaınıdan aýyldyń jaıyn surap bildim, áńgime arasynda qyz ózi týraly da baıandady; onyń sózderinen ákesi orta jastan asqan momyn adam ekenin, myna qasyndaǵy bala jigit — Sháken men ekeýinen basqa aǵa, inisi joq ekenin ańǵardym. Suraǵan sózderge qyz óte qysqa jaýap qaıyrady, men de kóringendi syltaý etip mazalaı beremin. Meniń bir bógelińkirep qalǵan kezimde qyz da birer sózben meniń aty-jónimdi surady. Men aıtyp berdim, mine, dastarqan tóselip, byjyldap samaýyr da keldi. Ǵaını tórge shyqty basyndaǵy jeńil taqıasyn sandyqqa qoıyp jatyp, bógele qaldy, sandyq ústinde jatqan kitaptardy tez-tez qarap shyǵyp, bir kitapty bólegirek qoıdy da ornyna otyrdy. Aldyna qoıǵan shynyaıaqty óte názik, sheber ustap tabaqshaǵa sháı quıdy. «Kitaptaryńyz kóp eken, qaıdan alǵansyz, aýyl arasynda kitap degen múlde joq, moldadan oqyp júrgende azdap kitap oqyp edim, endi qaraıyp ta bara jatqan sekildimin».

Osy sarynda óziniń muńyn aıtty da, kimnen oqydyńyz dep menen surady.

Men bala kúnimnen qys qalada turyp, jaz el aralap zergerlik istegen áke kásibinen bastap ózimniń qalaı oqyǵanyma deıin qyzǵa tegis aıtyp berdim. Tyńdap otyrǵan Ǵaını molda bolmaı, zerger bolǵanyma ári tańyrqap ári shoshynǵandaı boldy. Óz oıynan ózi uıaldy bilem, aq betine qan júgirdi, qyz dereý qyryn qarap, júzin menen jasyra qoıdy. Men de qyz júregine ornaǵan kúdikti seze qaldym. Joq, men moldalyqtan bezgen joqpyn. Kózimdi ashqannan ári qanyq, ári týǵanymdaı jyly áke kásibi meni óziniń zor qudiretimen kún sanap tarta berdi, baýraı berdi, bala júregime órmekshideı uıa salyp, óziniń ádemi torlaryn qurdy, asqan sheber áke qolynan shyqqan árbir zat ertegide kezdeser sıqyr qolynan shyqqan keremetteı, meniń kóz aldymda qulpyryp, ózine ǵashyq etti. Men náreste shaǵymda olarmen oınadym, meniń oıynshyǵym bara-bara kókiregimdegi armanǵa aınaldy, osylardy ózim bilsem, ózim soqsam eken dep jantalastym. Jalǵyz balasynyń tilegin qazaq qolynan kelse eki etpeıdi ǵoı, ákem marqum jeńil-jelpi isterdiń soǵýyn úırete bastady, men asqan yntamen iske jumyldym, mine sonyń aqyry osyǵan ákeldi, zerger bolǵanyma ózim qatty razymyn, el ishi tolǵan molda ǵoı, aýyl men sıaqty zergerdi de jatsynbas.

Ǵaını qatty kúrsindi... til qatqan joq. Shaı ishilip boldy, olar attanǵaly syrtqa shyqty, men de ere shyǵyp Ǵaınıdyń atyn kermeden sheship, aldyna tarttym, teńbil kók at jetegimde kele jatyp aqyryn ǵana silkindi, sýdyraǵan ádemi jaly, minsiz sulý denesi, móldiregen ótkir kózi bul atqa erekshe symbat berip tur. Qyz aldyna ákelip toqtatqan kezimde at birtúrli adam minezine uqsas erkelikpen ıegin meniń ıyǵyma arta qoıdy. Ǵaınıdyń qoltyǵynan súıep erge otyrǵyzdym. At tizginin qolymnan alyp jatyp, qyz maǵan qoıý uzyn kirpikterin ashyp, qara kózderimen qadala qarady, kóz qarasy ári muńdy, ári jumsaq. Áli syr ashpaǵan qumar kózder bir-birine telmirip, júrek syryn, jastyq muńyn shaǵyp tur, qos kókirekke ystyq ot qoıyp damylsyz jaǵyp tur. Mine, Ǵaını da osy kúı, osy tilsiz shaq buzylmasa eken, sozyla tússe eken degendeı qımylsyz qaldyq. Bir kezde Ǵaını móldiregen qara kózderin qalyń kirpikterimen jaba qoıdy, maǵan qymbat, maǵan qasıetti eki jalyn kenet úzildi, biraq kóp syrlar, kóp jaılar aıtty maǵan ol.

Atynyń tizginin qolyna jıyp ustap, júrýge yńǵaılanǵan qyz maǵan qosh dedi. Onyń daýsy meniń qulaǵyma: «Qurbym, meniń muńdy júregimde ne baryn bilesiń be? Aıa!.. Beker mazalama, úmit aldamshy, baqyt joly tym tar, asa qıyn» degendeı...

ZULYMDYQ

Jaılaýǵa qonǵaly biraz ýaqyt ótti, el qonysyn jańartyp qonamyz desip qamdanyp jatyr, baıaǵy qystaýdaǵy áıgili túnnen keıin Zulqıany kórgen emespin. Baıǵa soǵar zattarymnan qalǵany bir kezdik edi. Sol kezdikti bitirýge asyǵyp jatqan kezimde aýyldas bir úıge ketken sheshem maǵan bir sýyq sózdiń ushyǵyn jetkizdi.

Óz ómirinde áke qasynda júrip kópti kórgen sheshem bul sózdi aıtqanda óte úreıli, qorqynyshpen baıandady. Men bul habardy tyńdap otyryp tań qaldym, shyn ba, álde ósek pe! Eger shyn bolsa soqqan zerimniń unamaǵanyn meniń ózime nege aıtpaıdy, nege elge taratady?

* * *

Erteńine Meńdibaıdikine taǵy bardym. Baı úıde ońasha eken, esik aldynda turǵan báıbishe baryp sóılesti de, «kirsin deıdi!» degen buıryqpen meni alyp kirdi. Sálem berdim, burynǵydaı jaýap qatqan joq, qulaǵy tas kereń bolǵan jandaı tyrp etpesten túnerip otyra berdi. Bosaǵaǵa taman men de otyrdym. Alystan oraǵytyp jatpaı-aq, men birden baıǵa istemekshi bolǵan zattarymnyń túgel bitkenin aıtyp, endi ulyqsat bolsa aqymdy alyp jónime ketsem jaqsy bolar edi degen tilegimdi bildirdim.

— Onyń durys. Biraq aqy degen burynǵydan ózgerer, keıingi soqqan syrǵa, júzikterińmen kúıeýdiń aǵasyna arnap istelgen altyndaǵan kezdigiń Zulqıa janǵa da, myna maǵan da unamaı tur, teginde qoldan kelmeıtin iske umtylmaǵan jón ǵoı, seniń soqqan kezdigińdi Omby, Qyzyljar saýdagerlerinen arzanǵa satyp alady kisi.

— Beker aıtasyz, meniń istegen isimdi Omby, Qyzyljar bylaı tursyn, bul patshalyqtan taba almaısyz, aqysyn bermeı ketseń de istegen isimdi jamandaı kórmeńiz!

— Qoı, shyraǵym, olaı dep shatpa! Meńdibaı kórmegen dúnıede eshbir zat joq. Soqqan zattaryńdy kerek deseń óziń al, maǵan altyn, kúmis, gaýhar degenderimdi qaıyryp berseń bolady, basqa esh zat suramaımyn.

— Iapyraı, munyńyz qıanat emes pe, ádiletke kóship ýádeli eńbegimdi tóleńiz.

— Ádilet degen ne? Ádilet myna men, basqa ádilet joq, bergenimdi al da júre ber!

Men sóz talastyra bastap edim: «Tókeń myna zergerdi úıine ertip aparyp salshy, tıisti aqysyn sońyra aparyp berersiń, erteń tańnan qalmaı kóshir! Baratyn jerine Jaqypbaıdyń (kedeı aǵaıyny) qara ógizimen aparyp salarsyńdar!

Tóken degen jylmańdaǵan pysyq, Meńdibaıdyń qasynda júretin atqosshy jigiti bosaǵada otyrǵan maǵan jetip kelip, tur dep buıyrdy. Men turmadym, tap berip qolyma jarmasty, men qaǵyp jiberdim. Qaıta kelip jarmasaıyn dep edi, men sol qolynan ustap turyp ózime tartyp aldym da, oń qolymmen óńmeninen ıterip qalǵanymda bosaǵaǵa baryp sart ete qaldy. «Mynaý ıt óltirdi, oıbaı óldim!» dep Tóken úıdi basyna kóterdi. Bir úlken janjaldyń bolaryn bildim de, men ún-tún joq shyǵyp júre berdim. Al, ekinshi bir úıdiń jabyǵynan syǵalap meniń unjyrǵamnyń túskenine, moınyma sý ketip úıge qaıtqanyma máz bolǵan, kúlkige batqan Zulqıa tur. Teginde jaýyzdyqtyń da aram júrekke ózinshe quıar nári, berer lázzaty bar ma dep oılaımyn.

JALǴYZDYQ

Erteńine qara ógizge jekken jaıyn aýyz arbamen biz Meńdibaı aýylynan shyqtyq.Baı bizdi qýdy. Meńdibaı aýylynan ketkenmen bul elden múlde ketip qalar mende kúsh joq, taý etegin jaılaǵan shilik, tobylǵy, shyrshalardyń qasyna toqtap, arbadaǵy ákem marqumnan mura bop qalǵan shatyrdy ornatyp, kórpe-jastyq pen qobdı sandyqty lezde-aq jınap úlgirdik. Shiliktiń aıaq jaǵyn ala bir jar kóringen, men baryp qarap keldim, quryp bara jatqan ózen eken, ózen tabanynda áli de sý jylap aǵyp tur. İsherlik kúndelik sýdy osydan alýǵa bolar. Apam shaı qoıdy, biz shaı iship bolyp, dastarhanymyzdy jańa jıa bergenimizde:

— Assalaýmaǵalaıkým, — dep eki adam shatyrǵa kirip keldi. Biz sypaıy amandastyq. Men aty-jónimdi aıtyp túsindirdim. Kelgenderdiń bireýi:

— Ia, Meńdibaı aýylynda asqan sheber zerger jatyr dep estigi edik, sol jigit sen ekensiń ǵoı, al bul aýylda uzaq bolasyń ba?—dep surady. Men: «Qansha bolarymdy aıta qoıý qıyn, eger is tabylsa biraz ýaqyt zergerlik istesem be degen oıym bar»,— dedim.

— İs tabylady ǵoı, el bolǵansyn ne bolmaıdy, bul mańaı zerger degendi ómir boıy kórgen emes, soǵan qaraǵanda tez qaıtýyń qıyn bolar.

— Sheber qoly isten jerimes degen bar ǵoı, qansha bolsa da úlgirýge ynta salarmyz.

Aýyl adamdary úılerine qaıtyp ketti, men olardy sálemdesip shyǵaryp saldym, bul kezde kún de batqan, aspan ashyq, jańa qonys mańyn qydyryp men júrmin.

Ár jerde bytyrap ósken kóp tastar men shoq-shoq aǵashtar kóz ushynda buldyraıdy. Aspanda juldyz jıi, mundaı túnderdi bizdiń qazaq kúndizgideı eken desedi. Baýyryna qos tikken shiligimiz kishkene taýdy etektep, saıdy erleı bitipti. Men sýala bastaǵan ózen jaǵasyn azyraq qydyrdym da, bir bıikteý jardyń qabaǵynda biraz otyrdym. Ózen sýy ıirim-ıirim bolyp, qurýǵa aınalǵan eken. Jaǵanyń adyraıyp turǵan bıik jarlaryna qaraǵanda buryp ájepteýir tereń ózen bolǵan sıaqty. Arǵy bette jalǵyz aǵash kórinedi, tún qarańǵysynan qaıyń ba, ıa bolmasa terek pe, onysyn aıyrý qıyn. Osy bir qońyr salqyn túnde aıdalada jalǵyz aǵash, jar basynda men, aǵash tilsiz, men únsiz.

Arab hıkaıalaryn estigeniń bar ma? Onda jalǵyz aǵash týraly, onyń túbin mekendegen peri týraly tolyp jatqan keremetter baıandalady. Al men bar ǵoı, dál osy túnde peri, perinin sıqyry emes, jalǵyzdyq jaıyn, basyma túsken aýyrlyq jaıyn oıladym, qarsy aldymda ósken jalǵyz aǵash meniń ómirimniń ózimnen-ózim jasyryp kelgen, júrek túbine tyǵyp ustaǵan zarly sherin kóz aldyma tarta qoıdy. Men jalǵyz ekenmin, men álsiz ekenmin, kúshti jel tursa domalaı beretin ebelek ekenmin. Meńdibaı zorlyǵy, Meńdibaı kúshi maǵan osylaı degen joq pa? Meni quıyndaı úıtqytyp qýǵan joq pa? Endeshe jalǵyzdyq degen, dármensiz, káriptik degen osy da!

ARMANDA

Erteńine aýyl aqsaqalyna baryp sálem berdim. Men kelgen kezde úı ishi tolǵan adam eken. Tańsáriden turyp alyp qydyrysyp qymyz ishetin el ádeti emes pe, sol eski súrleý, kári jónmen búgin de bas qosqan jurt aldaryna qymyzdy móldirete qoıyp, áńgime soǵady, birinen biri qaqpaqyldaı qaǵyp alady da kezek tastasyp, kezek ańdysyp otyrady. Mundaı jerde kóbinese sheshendik jaıy ańyz. Ózderinen buryn ótken Tolybaı, Kókbaılar sózi qaıta jańǵyryp, qaıta tolǵanady. Tańdaıy taqyldap biri aıtsa, ózgesi tyńdap: «Páli, shirkin, sabazym-aı! Qaradan han, kúńnen sheshen týady degen osy emes pe! Taǵy aıta tús, bilgenińdi tegis aqtar!» — desip, dýlap jóneledi. Sózge toqtaý, sóz salmaǵyn seze bilý óneri bir kezde bizdiń qazaq arasynda asa bıik, asa qadirli bolǵan-aý! Myna jurttyń aıtyp otyrǵany da, bastaryna kótere madaq etip otyrǵany da sol bir sóz óneri, tapqyr sheshendik.

Men kirip sálem berdim. Óz úıiniń on jaq bosaǵasyn ala tórge taman astyna kópshik salyp, aq jastyqqa shyntaqtaı otyrǵan qoıý qara saqaldy kisi, osy aýyldyń qurmetti aqsaqaly bolar, men kirip kelgende otyrǵandar menen kózderin aýdaryp, sol adamǵa qaraı qaldy. Bul qarasta:«Bul kelgen kimiń edi, qalaı qarsy alsaq eken? Ia, elemeı otyra beremiz be,» — degen suraqtar tur edi.

Men týra sol kisige qaraı aıańdadym, joldaǵylar syrylyp jol berdi, dál qasyna kelgenimde aqsaqal umtylyńqyrap meniń qolymdy qos qoldap ýystady da, jibermeı biraz turdy.

— E, balam, estigi jatyrmyn. Qonysyń qutty bolsyn! — dep óz janynan oryn nusqady. Bul ısharat meni otyrǵandarmen jaǵalaı qol alysyp amandasý boryshynan qutqardy, men otyra kettim.

Qyzyp otyrǵan áńgime doǵaryldy, endi jurt aldaryndaǵy qymyzdaryn tezirek iship taraýǵa bet qoıǵandaı. Bir jaqtan bóten adam kelgende aýyl aqsaqalyn ońasha ózi qalaǵan adamdarymen ǵana qaldyrý bul eldiń ádeti me, álde meniń qala oqyǵandarynsha kıingen kıimim áser etti me, onshasyn bilmeımin, áıteýir jurtqa abyrjý kirgeni anyq. Mańaıyn qorshaǵan adamdardyń qımyl, qozǵalystaryn tapjyltpaı baǵyp qalǵan qarıa bul kúıdi seze qaldy.

— Otyra berińder, asyǵys eshteńe joq bolar, meniń baıqaýymsha bul jigit keshe el shetine shatyr tikken zerger bolar, sózdi ózine berelik, aty-jónin sonsyn baıandar,— dedi.

Men óz jaıymdy túsindirip, ádeıi aqsaqalǵa sálem bere kelgenimdi aıttym. Bireýler qulaǵyn túrip tyńdady da: «E, sony qoıshy, bir dýannan shyqqan tóre me dep qalsaq, zerger eken ǵoı, óziniń tyrashyn qaraı gór, kıimdi kóntshe kıipti, mundaılardyń eserleý bolatyn ádeti ǵoı»,— dep kúlisti. Bul sózderdi qulaǵy shalǵan qarıa otyrǵandarǵa zekip, ursyp tastady. Aıbyndy qarttyń zildi sózin estigender tabanda jym boldy, birazy úıden sytylyp shyǵyp ta ketti, birazdary qalyp, meniń ne isteıtinimdi, olardyń baǵasyn surastyra bastady. Men jaýap berdim. Aýyl aqsaqalynyń aty Nurahmet eken.

Nurekeń kóp sóılemeıtin, ári sabyrly, ári aqyldy keńpeıil adam kerindi. Ol maǵan óz aqyldaryn qysqa sózdermen aıtty da, osy mańaıdaǵy aýyldar jaıyn baıandap shyqty. Sonan keıin maǵan. «Shamań kelgenshe is alarsyń, el kóp qoı, jumys tabylar, saǵan óz tarapymnan tapsyrarym da, aqyl ǵyp aıtarym da, áýeli osy óziń túsken aýyldyń muqtajyn ótegenińshe basqa aýyldardan is almaǵanyń jaqsy bolar. Bul tóńirek ulan-baıtaq keń dala, osy dalaǵa jamyraı qonǵan el áli de eki-úsh aı jaılaýda bolmaq»,— dedi.

Men ýáde berdim. Sóz bitti, Nurekeńnen ruqsat alyp dalaǵa shyqsam, kún tóbeden aýyp barady eken. Qasymda turyp aýyl adamdarymen qoshtasyp, qosqa qaraı jol tarttym. Kishkene qoıtastar, ana jer, myna jerde saı-salalar, tobylǵy, shilik, aıaq astym maıda kógal, boz dala.

Mal jaıylsa da, áli taqyrlanyp eskire qoımaǵan aýyl syrty áli de kórikti, basqan saıyn tabanym jumsaq kók shópterge tolady, tap-taza kókpeńbek jer ústi, bıyl jańbyr mezgilimen jaýyp tur, dala kórki sándi, jer ári jas, ári hosh ıiske toly, aldy-artymdy orap ushqan kóbelekter meniń júregime balalyq jeligin beredi. Sol sot bassalyp kóbelek qýa jónelgim keledi, aýyl ómirinde úlken kisiniń sońynan júgirýi baryp turǵan ábes nárse. Ondaı adamǵa senim, qurmet degen lezde joıyla qalady, meni eki aıaǵymnan tas qyp ustap kele jatqan osy qaǵıda.

Átteń qaǵıda, sen bolmasań myna shubar ala kóbelektiń sońynan jónelmes pe edim, sonymen birge qyr kezip, ókpem óshkende toqtamas pa edim! Shóp ústinde qumarym tarqaǵansha aýnap, tyraıyp jatpas pa edim!

Qosqa kelgenimde apam birtúrli qýanyshty keıippen qarsy aldy, meni kópten beri kórmeı saǵynyp kórisken adamnyń turpaty, júzinde yrzalyq, qýanysh nury.

— Sádijan, munsha nege keshiktiń qonaqtaryn, seni kóp kútti, aqyry sen kelmegensin ketip qaldy.

— Qonaq degeniń kimder, apa?

— Ǵaınılar ǵoı, janym.

Ǵaını! Atyn estigende tula boıym shymyr etip, eki ókpem aýzyma tyǵyldy, sasqanymnan «qaıda, qaıda?» — deı berippin.

— Ketip qaldy dedim ǵoı, otyrshy, janym, sonsyn bastan-aıaq aıtaıyn,— dedi, sasqalaqtaǵan anam. Men býynymdy zorǵa bekitip birer attadym da qos aldyndaǵy tomarǵa otyra kettim.

— Sen ketisimen kóp keshikpeı-aq sheshesimen Ǵaını keldi, bizdiń, osy jerge qos tikkenimizdi keshe bilse kerek. Ádeıi búgin: «Qonys qutty bolsyn!» aıtyp, erýlik ákelipti. Sheshesi bir aqkóńil, kisige baýyrmal adam eken, bir kórgennen-aq ekeýmiz syrlas bolǵandaı sóılestik, tili qandaı, kórki qandaı! Ǵaınıdyń seni kútkisi keldi bilem, sheshesin kóp bógedi, shaı ishtik, uzaq áńgime sherttik, bul jerde qos ishinde jalǵyz otyrýyńyzdyń jóni bolmas, bizdiń úıdiń qasyna kóshińizder, dúken quryp, is tyndyrarǵa jararlyq bizde qońyr úı bar. Sonda otyrsańyzdar ol myna qostan keń ǵoı dep, shaqyryp ketti. Ózderiniń attanǵandaryna da kóp bolǵan joq,— dedi apam.

Bul sózder meniń oıymdy sergitip, kóńilimdi aýlaǵan joq, qaıta ýaıymdy kúsheıtip, kókiregimde janǵan otty lapyldaǵan jalynǵa aınaldyrdy. Adam aıtqysyz shóldegenimdi, saǵynǵanymdy, bir kórýge zar bolǵanymdy endi, osy sátte bilip, osy bir sátte sezgendeımin. Qulaǵyma Ǵaını úni kelip, aqyryn ǵana alǵan demi estilgendeı. Aıaq sybdyry, aq jibek kóıleginiń kóleńdegen elesi kóz aldymnan ketpeıdi. Taǵy bir kórip maýqymdy basa almadym-aý degen arman, ókinish ústinde mańdaıymdy eki qolymmen ustap, úndemesten otyra berdim.

ZARYǴÝ

Ǵaını úıiniń qasyna keship keldik. Aýyldan alystaý óz qosymyzda otyra bersek te bolatyn edi. Saǵynysh pen arman shirkin jetektep qoımady, sol úıdiń qasynda otyrsam kúnde kerip, kúnde sóılesip júretindeı boldym da turdym. Men qumar bolǵanmen ol maǵan qumar ma, joq pa degen oı basyma kelseıshi. Adam degen ózimshil, óz tilegi, óz armany bolmasa basqany kerek te etpeıdi ǵoı. Keldim, jaqyn qondym, sonda ne taptym? Ǵaını men izdegen, men saǵynǵan jalǵyz jan, burynǵydan da alystap ketken joq pa! Aradaǵy úsh aı meni qorshaǵan temir qaqpadaı, Ǵaını aıaǵyn bulaı qaraı baspaıdy. Ǵaını izi bul jerge túspeıdi. Anda-sanda úıinen shyǵyp bara jatqanyn syrtynan kórip, is sońynda men otyramyn. Kóńil alany, júrek derti kún sanap kúsheıe túsedi. Ne isteý kerek, qandaı amal bar bul derttiń sónerine?!

* * *

Monshaq taǵý salt bolyp ketken qazaq eliniń qyz, kelinshekteri zerger dese ólip-óship turmaı ma. Biz úı tigisimen qumyrsqadaı qaptap, ispen kemdi de tastady. Men basymdy kótermeı tyndyra berdim. Jumys kóp, oǵan alar aqy az, nege dep sen surama. Aýylda aýqatty, áldi adamdardan kári kedeı-kepshikter kóp qoı, ony ózin de bilesiń. Qaptaǵan kóptiń deni solar, bári de bir-bir kúmis saqına, ne bolmasa kúmis bilezik soqtyrǵysy keledi, almaı qaıyryp jiberýge meniń dátim shydar emes, ala beremin, ala beremin.

Jumystyń asa kóbeıip bara jatqanynan shoshynǵan anam keıde:

— Sádijan-aý, endi jumys alǵandy toqtatsaıshy, qys qaıda qystarymyz áli belgisiz ǵoı, zaman bolsa mynaý, birde olaı, birde bylaı .bolyp turǵan shaq... Alasapyran aýdarylyp, tóńkerilip jatqan kezde zergerlikpen otyra berýge murshańdy keltire me, joq pa? Kim biledi alda ne turǵanyn, usharymyzdy jel, qonarymyzdy saı bilgen janbyz ǵoı,— dep qatty muńaıady. Men ol kezde istep otyrǵan isimdi tastaı berip:

— Apa, muńaımashy, bári de oryndalady, qalaǵa bara almasaq osy aýylda qystap shyǵarmyz, bizdi qýyp jatqan kim bar, alasapyran basylǵan soń qaıtarmyz,— dep kóńilin jubatamyn. Jalǵyzdyq pen jesir ómiri qajytqan ba, álde ómirden erte ketken qımas serigi, abzal dosy, adal jary esine túse me, áıteýir anam baıǵus sońǵy ázirde joq nárseni syltaý etip jabyrqap, jylaıtyn boldy. Bul kúı — ana zary meniń shymbaıyma qatty batady, onsyz da qur súlderim júrgen tiri arýaqtaı meni jegideı jeıdi. Bir deneni eki birdeı qurt jaılap, bir júrekke eki birdeı daq túskennen aýyr ne bar? Menen basqa súıeneri, menen basqa qýanysh pen shattyǵy joq ana, balasynyń dármensizdigine, qıyn haline qınalatyn bolar, syr bermeıtin aılaker, aqyldy qyz qaıda aparar, qaı jarǵa jyǵar dep te qorqatyn shyǵar. Ras, dál búginge deıin meniń basyma túsken kúıdi jalǵyz anam ǵana biledi, meniń syryma sol ǵana ortaq.

Zyrlap kúnder, zymyrap túnder ótip jatty. Biraq kóńil alań, keýdem bos. Shyn súıý, jan-tánińmen ańsaý degen óte qıyn eken. Bul kúıdi óz basynan ótkermegen adamnyń uǵýy da ońaı bolmas. Men osy jaıdyń aýyr salmaǵyn endi ǵana Ǵaınıdy kórip, Ǵaınıdy súıgen shaǵymnan bastap qana sezigi, bildim. Zulqıa ekeýmizdiń aramyzda bolyp ótken jaqyndyq munyń qasynda kórgen tús tárizdi. Ǵaınıdy men qaltqysyz súıemin. Biraq oǵan jolyǵýym qıyn. Ǵaını da meniń mańyma jolamaıdy. Qyz ben jigit haly qazaq arasynda asa qıyn ekenin ózin de bilesiń.

İnisi arqyly, inisi deımin-aý, erkekshora sińlisi, Sháken arqyly (Sháken degende meniń qulaǵym eleń ete qaldy) Ǵaını oqýǵa kitap alyp turýshy edi, keıingi kez¬de ony da qoıyp ketti. Soǵyp berýge ýádelesken zattaryn áldeqashan tapsyrǵam. Endi mine eki aradaǵy dáneker úzilip, jalǵyz aıaq súrleý kesilgendeı kún týdy.

Hat jazyp kitap arasyna salyp jibereıinshi dep talaı oqtaldym, biraq oǵan batylym jetpedi. Bosqa jeńildik kórsetip úrkitip alarmyn, múlde teris qarap sýynyp keter degen qaýip qarsy aldymdy kes-kesteı berdi. «Ózi bir keler, sol kezde retin taýyp til qatarmyn. Kóńildegi oıymdy, yntyzar halymdy ózine baıandarmyn», — dep kútken Sádýaqas búginge deıin qyz qarasym kórip, úmit sońynan ergennen basqa eshteńe tapqan joq. Endigi kún, endigi tilek ne ákeler, oǵan kimniń kózi jetpek, ne de bolsa kútemin, sarǵaıa otyryp sabyr tileımin. Úmitim taýsylyp shydamym ketip bara jatsa áldekim qulaǵyma sybyrlap: «Kút, keledi, úmitińdi úzbe! Shyda, taǵy da shyda, endi az qaldy, kishkene ǵana shydasań muratyńa jetesiń! — dep kóńilime jel, deneme qaırat beredi. Men kúte beremin, úmit úzilmeıdi, keıde adam ómirde bir ǵana úmitpen turady, ash adamnyń ár nárseni qorek etip jan saqtaǵany sekildi, ózegiń talsa, basyńa qara túndeı aýyrtpalyq ornasa úmit tatar nárińdeı, jaǵar shamshyraǵyńdaı kórinedi, úmitsiz adam bul dúnıeden múlde keter adammen teń ǵoı!

Ǵaını kelmeıdi, shydaı-shydaı meniń de dińkem qurydy. Endi nege de bolsa bekiner shaq jetkendeı, kóleńke qýǵan esýastarsha áldekimdi syrtynan ıemdenip, basqa ańsaý endi toqtar, ne alǵan nysanaǵa jetermin, ne órmelegen jip úzilip, quzdan tómen qularmyn, basqa shara joq. Ne isteý kerek, qalaı sóılesý kerek degen suraý baıaǵy: «hat jazý kerek»,— degen oıǵa ákep bekitti. Túnde sham jaryǵymen Ǵaınıǵa hat jazdym.

Jazylǵan hat ketti.

Hatty berip jiberý onsha qıyn bolǵan joq, biraq hat artynan meniń kúdikterim kúsheıip, qorqynysh, úreıge aınaldy. Qyzdan keletin jaýap meni jutar ajdaha sekildi ári yzǵarly, ári qaýipti kórinedi de turady. «Joq, siz adasqan jansyz, meniń jónim basqa!»-—degen sózdi qyz hatynan oqý, qyz aýzynan estý maǵan ajalmen teń. Bireý esik ashsa selk ete qalamyn, tula boıym qaltyrap ketedi, kelgen-ketken adamnyń bári maǵan Ǵaını jazar, Ǵaını aıtar qatal, sýyq sózdi ákele jatqandaı. Osylaı tar qyspaqta uıqysyz, kúlkisiz birneshe kúnder etti, men múlde álsirep sharshadym, jumys qaldy, keı kúnderi kún uzyn jatyp ta qalamyn. Anam sorly eki kózi bulaýdaı, kúndiz-túni qasymnan ketpeıdi. Soǵýǵa bergen zattaryn ala kelgen adamdar keıde «zerger naýqas» degen jaýapty alyp qaıtyp jatyr.

Meniń dál osy kúnderi basymnan etken aýyrlyq pen ishimde janǵan qumarlyq, yntyǵý otyn saǵan túsindirýge mende dármen joq. Al óz basyńnan keshpeseń, men sekildi tún uıqyńdy tórt bólip, jar tilegin tilemeseń seniń de uǵa qoıýyń qıyn.

Bir kúni tań sáriden dala kezip ketip qaldym, osy jerde asa jıi kezdesetin qoıtastardyń birine shyǵyp aýyl jaqqa qarap turmyn. Nege qarap turmyn, kimdi kútemin, ol da ózime málim emes, áıteýir qaraý, áıteýir áldekimdi kútý! Áne, ana bir bette qaptap óriske shubyrǵan qoı, onyń sońynda taıaqtaryn kóldenen ustaǵan qoıshylar. Odan ormen qyrdan aýylǵa qulap kele jatqan úıir-úıir jylqylar, jylqy sońynda tún kúzetinen qaıtyp kele jatqan jylqyshylar, olar án salmaıdy, tek qana jylqy sońynan ere beredi. Aýylǵa jetip, jatyp tynyqsam eken, uıyqtasam eken deıdi. Budan kózińdi alsań, jer betin qaptaǵan masa, sona degenińiz maza berer emes. Qulaǵyńa qobyz oınatyp yzyń qaǵady. Bet-aýzyńa álsin-álsin jarmasyp, shaǵyp ketkisi keledi. Degenmen tań sáridegi dala júreginde adam aıtqysyz syrly kúı bar, men bala kúnimde erte turyp kús aýlaǵan áke qasynda erip júrip osy bir jataǵan dala sarynyn talaı sezem, dala óz-ózinen jamyrasa til qatyp, birese kúımen, birese ańyzben terbelip qozǵalatyn syqyldy, keıde meni shaqyryp: «Beri kel, saǵan ońasha aıtar qyzyq syrlarym bar», degendeı. Men bul kúıdiń sońynda júrip talaı ret ákemnen qalyp qoıar edim. Ańshylyq qumarlyǵy bılep alysqa ketip qalǵan ákem, bir kezde meni izdep áreń taýyp alar edi. Mine, sol ózim ósken, ózim týǵan dalada turmyn. Bala kúndegideı búgin shat minezim joq, oıym altaý, sheshýi qıyn bir jumbaqtyń sońynda basym qatýly.

Áne, aýyl jaqtaǵy saıdy órlep osy qoıtasqa qaraı salt atty keledi, bul kim boldy eken? Mal izdep júrgen bireý deıin deseń bultaqtap eshqaıda soqpaı tup-týra jortyp keledi. Soǵan qaraǵanda jolaýshylap bara jatqan bireý shyǵar, jaz kúnderinde bizdiń qazaq, el qydyrýǵa qumar-aq qoı. Uzatqan qyz, quda-qudaǵı, ne bir naǵashy, qaryndastary tabylmasa, «ákesiniń jıeni eken» dep súıek qýyp júre beredi. Bul ádettiń óte bir baýyrmaldyqtan týǵanyn, ıa bolmasa qoly bos, jumysy joq erigýdiń saldary ekenin áli kúnge aıyryp bile almaımyn. Ne desek te jaz boıyna jekjat izdegen qazaqtardan aryla almaısyń. Mine solardyń bireýi saıdy órlep, ańyratyp keledi, teginde kún shyǵyp, ystyq túskenshe biraz jerdi qarbytyp tastaıyn degen bolar. Kózben aıyrǵandaı jaqyn kelip te qaldy, áýeli astyndaǵy atyn tanydym, mynaý Ǵaını ǵoı, ıapyraı qaıda bara jatyr. Jalǵyz shyǵýyna qaraǵanda áldekimmen ýádesi bar jan tárizdi. Eki yntyq osy qoıtastar arasynda jolyǵar. Biri aldymda, endi biri kim eken? Kópten beri júregimdi jaılaǵan órt endi seni daýyl úrlegeli tur, kúıdir, jandyr, meni aıama! Úsh aı boıy sheshilmegen jumbaq bir sátte sheshilgeli, úsh aı boıy aldymda turǵan úmit bir sátte joq bolǵaly tur. Áýeli bir jyly sózge kelispeı turyp qyzdyń meni izdep shyǵýy múmkin emes, tań sáriden qazaq qyzynyń jalǵyz jolǵa shyǵýy da qaǵıdaǵa jat nárse. Endeshe osy mańaıda tolyp jatqan shoqylar arasynda áldekimmen ýáde baılasqany anyq. Taǵdyr búgin meni soǵan kýá bolýǵa shaqyrǵan bolar. Ne de bolsa kóndim. Qazaqta qyz minetip tól atyn esh pendege bermek emes. Olaı bolsa, Sádýaqas, seniń kóreriń alda. Sol kórerińdi kór de táýbeńe kel, óz shamańnan asamyn dep budan bulaı alasurma. Jas júregińde qaýlaǵan jalyn men birge salmaqty minez, salqyn oıyn da bar. Basar qadamyńdy ólshep, umtylar bıigińdi abaıla! — Basyma osy qalyptas tolyp jatqan oılar qaptap, bir kezde yza men namys býa bastady. Qolym kisendegi kezdigime (qazaqta pyshaq, kezdik, báki taǵyp júrý ol kezde ádet bolatyn) qalaı baryp qalǵanyn ózim de bilmeımin. Kezdik sabynan qysyp ustaǵan kúıi bir tastyń tasasyna jalt berdim de, qyzdy ańdydym. Endi júregimde súıispendik jalyny lan etip sóne qaldy, onyń ornyn kek pen yza basty. Eki kózim qantalap, óneboıym qaltyraıdy, kim eken deımin ishimnen, kim de bolsa aman jibermespin, kegimdi alyp, namysymdy qorǵarmyn. Mende jaltarys joq, osy sertim sert, sorly anam, jalǵyz anam qosh bol!

Atty adam jaqyndaı tústi, ne ǵajap! Eki kózim kór bolǵan ba! Álde esimnen tandym ba? Shyn-aq bul Ǵaını bolǵany ma, qalaı? Kózimdi oramalmen súrtip qaıta qaradym, Ǵaını emes, anyq ol emes, mynaý Sháken ǵoı. Teginde habarshyǵa jibergen-aý. Ańdı turaıynshy, kimmen kezdeser eken? Nendeı jáıdi kórer ekem? Qorǵan tasty aınalyp ekinshi jaǵynan baspalap qarap turdym. Sháken maǵan, men turǵan jerge keldi de, atynyń basyn tejep, jan-jaqqa kóz jiberdi. Sonan keıin toqtap turyp, taǵy da mańaıyn shola bastady. Bir mezgilde: «Zerger, á, zerger»,— dep aqyryn dybystap meni shaqyrǵandaı boldy. Jańylys estip turmyn ba degendeı men dybys bermeı taǵy da ańdydym. Qulaǵymdy tosyp tyńdap turmyn. Anyq meni shaqyrady, meni izdeıdi.

Tas artynan kenet shyǵa kelgen meni kórgende Sháken qýanyp ketti. Attan sekirip túsip, maǵan qarap júrdi, amandastyq.

— Iapyraı, kóz aldymda qaıda ketip qaldyńyz! Taba almaı áýre bolyp qaıtamyn-aý! Ǵaınıǵa ne der ekenmin dep qorqyp ketkenimshi,- dep Sháken sózben bastyrmalatyp áketti.

— Meni qaıdan kórdińiz?

— Oıbaı-aý, aýyldan beri shyǵysymen Sherýbaı qyrqasynan sizdi kózim shalǵan, tek osy mańǵa jaqyndaı bere joǵaltyp alǵam joq pa!

— Men seni neǵyp baıqamadym eken, — dep ótirik tańyrqadym.

Ol «qaıdan bileıin» deı saldy.

Endi ne aıtar eken, meni nege izdedi eken dep yntyǵyp turǵan maǵan Sháken qaltasynan alyp, búkteýli qaǵazdy usynyp jatyp: «Mynany Ǵaını sizge ber dep edi,» — dedi. Júregim oınaqshyp aýzyma tyǵyldy, qoldarym qaltyrap qaǵazdy jerge túsirip ala jazdadym. Meniń betime tańyrqaǵan pishinmen bajyraıa qarap turǵan Shákenge:

— Basqa eshteńe aıtqan joq pa? — deýge shamam ázer keldi.

— Joq,— dedi de ol atyna sekirip mindi. Men tilsiz mylqaýdaı sileıip turǵan kúıde qala berdim.

JAN SYRY

Erteń!..

Sarǵaıa kútken kún erteń týmaq. Erteń Ǵaınımen kezdespekpin, Sháken ákelgen bir japyraq qaǵaz sony aıtady. Hat sózi az bolǵanmen qýaty qandaı kúshti. Talaıdan boıymdy basyp jatqan qasiret, aýyr oı nyshandary quıyn kóterip áketkendeı lezde joq boldy. Kóńilim tasyp aıdalada án shyrqadym. Ǵaını atyn júz qubyldyra aıtyp, aınalyp-tolǵandym. Ǵaını jazǵan bir japyraq qaǵazdy birese qaltama salamyn, birese qaıta alyp oqımyn. Kóńilim toıar emes, yndynym keýip qalǵan tárizdi, simire bergim keledi. Oqyǵan saıyn júregim eljirep, tula boıyma áldenendeı rahat sezimi quıylǵandaı. Erteń el jatysymen Dalabaı shoqysyna Ǵaını kelmek. Ia sát! Jolymdy ońǵara kór! Úıge keldim, apam kútip otyr eken. «Nege munsha keshiktiń? Kóńilin kóterińki ǵoı, ne estip, ne bildiń? Áldebir qýanyshyń bar ma, Sádijan?» — dedi. Menimen Ǵaını arasyndaǵy jáıdi jaqsy biletin apam, qatty qaıǵyratyn.

— Qýanysh, apa, mánisin erteń birjola aıtaıyn, shaıyń bolsa jaqsy bolar edi, ári shóldedim, ári qarnym ashqan sekildi.

— Jaqsy, erteń-aq aıtarsyń, men shaı jasaıyn. Apam shaı jasaýǵa ketti. Men tór aldynda yńyrsyp óleń aıtyp jata berdim, kózimdi jumsam-aq kóz aldymda kúlimdegen Ǵaını turǵandaı.

* * *

Bul tóńirektiń qazaǵy ózderin Arqa eliniń qazaǵymyz desedi. Óz jerlerin arqa jeri dep ataǵandy súıedi. Sol Arqanyń ádemi qońyr túni men Dalabaı shoqysynda otyrmyn. Bul shoqy kúndiz talaı aralaǵan jerim. Sondyqtan bolar, qaı tusta ne bary kóńilimde saırap tur. Dalabaı shoqysy sulý jerdiń biri, shamasy buryn qalyń aǵash ósken bolar, shoqy mańynda jýan túbirleri kóp-aq. Onyń ústine ár jerde teńkıip-teńkıip jatqan sandyq tastar, shoqy mańyn basqan taldar men tobylǵy, moıyldar. Birese anda, birese munda kezdesip qalatyn biren-saran jas qaıyńdar osy shoqynyń shejiresi emeı nemene! Men aýyl jaq bekterdegi eki-úsh sandyq tastyń ortasynda otyrmyn, eki kózim aýyl jaqta, kóńilim sýdaı tasqan, dúnıede menen baqytty jan týmaǵan sıaqty. Tún qandaı jaqsy! Joq, mundaı tún eshbir jerde, eshýaqytta bolǵan emes. Maǵan nanbasańyz ózińiz myna aspanǵa qarańyzshy! Aıtyp bererge jaı bir qarapaıym adam bylaı tursyn, aqyn tili jeter me!

Talaı-aq bultsyz jaz kúnderi bolǵan shyǵar, biraq dál osy túndeı eljirep turǵan, uly qýanyshyńdaı shat, armanyńdaı bıik, júregindeı taza túndi kim kergen. Joq, bul tún meniń túnim, bul tún Ǵaını túni.

Ǵaını kele jatyr, men ony kózben emes, kóńilmen sezip otyrmyn. Úıinen shyǵa ári tez, ári saq basqan qyz kebisiniń súp-súıir taqasy dalany emes, meniń júregimdi basqandaı. Qyz ókshesiniń tyqyly meniń júregimmen birge soǵyp turǵandaı. Óz júregimniń tynysyn sanaǵan esepshideı onyń basqan qadamyn sanap otyrmyn. Onyń júrek lúpilin sezip, onyń jan kúıin uǵyp otyrmyn. Asyǵyp keledi, saǵynyp keledi, men de yntyǵa, saǵyna túsemin!

Mine qarsy aldymnan sybdyr estiledi, men bir basyp, eki basyp sol sybdyrǵa qaraı júremin, qumarymdy, aq sáýlemdi tezirek qushsam eken, sarǵaıa kútken aýyr kúnder syryn aqtarsam eken deımin. Áne o da kórindi, quıyn kóterip áketkendeı men dedek qaǵyn aldynan júgirdim, eki qushaq qalaı aıqasty, eki júrek qalaı soqty, eki til ne aıtysty — onyń bári esimde joq. Tek, Ǵaını ekeýmiz qushaq jaza almaı uzaq turǵanymyz, qushyrlana súıisken qos erinniń ári ystyq, ári tátti shaǵy, jabysa qalǵan qos júrektiń tepsine urǵan dúrsili: «Janym baýyrym, tynysym, baq juldyzym!» desken jyly, názik, qymbat sózder dál kázir basymnan ótkendeı kóz aldymda.

...Saǵan taǵy ne aıtsam eken? Bul sát janmen, sezimmen uǵar óte bir bıik, óte bir názik, jan kúıiniń ystyq, rahat shaǵy emes pe! Pıda bola sarǵaıa, saǵyna qýǵan armanyma jetken meniń júregimdi maqtanysh, shattyq kerneıdi, eki betim dýyldap jalyn atady. Óz qýanyshymdy ózimnen qyzǵanamyn, ras pa, osy baqytqa shyn jettim be degen kúdik te bir mezgil tynyshymdy alǵandaı bolady. Bul ne ǵajap!..

Aıdalada, tún qarańǵysynda moınyma oralǵan erke qyz abzaly, meniń jan pıdam, óz tynysymnyń úzilmes lebi, júregimniń tamshy qany beıneles. Men otyrǵan ornymda tas bop qatyp qalǵan jandaımyn. Mende qımyl joq, qozǵalaıyn desem, tynysym úzilip keterdeı, júregim toqtap qalardaı. Qushaǵymda qyz emes, álde nendeı keremet, asa qadirli, asa qasıetti, názik, sulý jan ıesi, maǵan ári jumbaq, ári qymbat!.. Ómir boıy kezdeme kórmegen taǵy adamnyń aldyna sen kenet úlbiregen appaq jibekti tastaı bershi, ol úlpildegen jibekti kórgende ári qýanyp, ári shoshıdy, úgilip keter me eken, álde bir daq, álde bir syzat túser me eken dep qorqady, júreksinedi, birden bas salmaı aqyryn ǵana sıpap kóredi... Meniń halym de dál osyndaı, men de ári qýanyp, ári qorqamyn, jan sáýlemdi aqyryn ǵana qysyp, aqyryn ǵana úlbiregen aq betinen súıemin, aqyryn ǵana qozǵalyp, aqyryn ǵana dem alamyn. Ol da óziniń ystyq, juqa ernin meniń erinime taıap uzaq súıedi. Osylaısha biz júrek kúıinin tátti qushaǵynda, tirshiliktiń aıǵaı, shýynan, ósek aıańynan, qorqynysh pen qaýpinen aýlaq, basqa bir dúnıede, lázzat pen qýanysh dúnıesinde, áldeqandaı jumbaq rahat ómirde otyra beremiz... Tartyp almasań, eshnárse usyna qoımaıtyn saran, ómirdiń adamǵa bergen baǵa jetpes eń qymbaty ekeý bolsa biri, bireý bolsa — dál ózi osy bir shaq pa deımin. Men oqyǵan arab, parsy aqyndary (kázir ózderin zıalymyz deıtinder «aqyn» degen sózdi «shahir» dep atasady, bul minez meni óte qorlandyrady, ózine tartpaıdy) sharap jyrlaryn kóp jazady, dúnıedegi lázzatty, qıaldaǵy ádemi rahat jaılardy sharaptan taýyp, sharaptan alǵandaı kótere, kelistire sıpattaıdy, soǵan qarap men de solaı shyǵar deýshi edim, joq, olaı emes eken! Ol jalǵan, aqyn qıalynan týǵan shala perzent, aýrý perzent, qıal naýqasy, jan aýrý naýqasy eken, oǵan endi kózim jetti. Shyn lázzatty men jańa aldym, shyn baqytty men endi taptym.

Sen baqytty kórdiń be, baqytpen sóılesip, syrlastyń ba? Dos boldyń ba baqytpen?..

Joq! Sen baqytty kórgen joqsyń, onymen syrlasqan joqsyń seniń júregińde baqytqa degen mahabbat oty áli janǵan joq, senin tamyryńda baqyt quıǵan qan tamshylary oınamaıdy, senin júregiń baqyt atyn estigende lúpil qaqpaıdy! Sen baqytty bilmeısiń! «Mahabbat», «Baqyt» degen eki sóz saǵan jat qoı, bul sózderdi estigeniń bolmasa, jan júregińmen qyzǵana qabyldaısyń ba? Joq. Buǵan sen kináli emessiń, ekeýmiz týǵan el de kináli emes. Biraq áldekim, biz bilmeıtin, biz kórmegen bireý kináli shyǵar, ony tabý ekeýmizdiń qolymyzdan keler me?

Meniń qushaǵymda otyrǵan Ǵaını sol sátte qol jetpeıtin baqytym, túngi jaryq juldyzym, uly armanym sekildi edi. Mende kenet qoly jetken baqyt pen armanyna yrzalyq, maqtanysh, táýbeden góri qorqynysh, úreı basym edi.. Áldekim tap osy arada, dál osy qýanysh ústinde menen tartyp áketerdeı, janyp turǵan ot júregime muz tastardaı edi. Nege, kim, ne úshin meniń baqytymdy almaq? Ot júregime nege muz tastamaq? Buǵan jaýapty ómirden, men kórgen, men keshken az ǵana da bolsa — ashshy, qysqa da bolsa — zarly, qıanatshyl, ozbyr dúnıeden izdeımin... Aýzym kúıgen sıaqty, tabanymdy tas tilgen tárizdi...

Manadan belgisiz bir jerde jasyrynyp turyp shyǵa kelgendeı aspanda jarq etip aı týdy. Barqyttaı jumsaq aı nury jyljyp kelip Ǵaını betine tógildi. Men bul júzdiń kórkin, kelbet músinin, shyraı, óńin aı jaryǵynsyz, óz júregimniń sáýlesimen-aq kitap oqyǵan shákirtteı jatqa bilemin, oqyp otyrǵan joldardyń árbir árip músinderi tynys belgileri shákirtke qandaı aıan bolsa, Ǵaını júziniń bar qubylysy, bar máneri, óń-shyraıy maǵan sondaı tegis málim, meniń júregimde, meniń kóz janarymda saırap tur. Tipti oń kóziniń astyn ala bitken kishkentaı qara meńge deıin esimnen keter emes.

Aı jaryǵymen qosylǵan Ǵaını nury tóńirekti kúndizgideı jarqyratyp jiberdi, men tańyrqap jan sáýlemniń betine tesile qaldym, onyń qara kózderinen monshaq jastar tamshylap tur eken, bul nelikten? Erneýinen asyp tógilgen qýanysh tolqyny ma, álde jas júregin jaılaǵan dert zapyrany, qasiret zary ma?! Muny maǵan kim aıtar, kim baıandar!

Denemdi sýyq kerneıdi, júregim qaltyraıdy, ne sóz, ne syr estımin? Dál qazir me?! Ǵaınıymnyń, — baqyt nurymnyń óz aýzynan ba?! Nege qorqam! Múmkin tek uly qýanyshtyń óz keremeti, óz tolqyny shyǵar. Adamǵa qýanǵan da, qaıǵyrǵan da bir emes pe! Ekeýi de ystyq júrekti terbetip, ot kózińnen jas tamshylaryn keltirmeıtin be edi?

Ǵaını bir kezde aqyryn ǵana kúrsindi, bul kúrsiný kóz jasynyń tamshylaryn azaıtqan joq, qaıta adam aıtqysyz kúshpen darıa tolqynyn jıekke atqandaı, jas tolqyndaryn tasqyndap aǵyzdy. Omyraýǵa tógilgen ystyq jasqa qarap men de aýyr kúrsindim, maǵan, meniń basyma ornap kele jatqan qoıý qara bulttyń shaqyrar daýyly, yzǵyryq yzǵary álden-aq sezilgendeı, shymyrlap tal boıymdy jaılaǵandaı boldy.

— Sizdi kim dep atasam eken? Er adamnyń atyn birden ataı qoıý, ári qıyn, ári ǵurypta joq. «Aǵa» der edim onyń da reti kelmeıdi ǵoı.

— Nege reti bolmasyn. «Aǵa» dep ataı berińiz!

— Joq. Aǵalyq joly úlken áli, al, bizdiń bul otyrysymyz aǵa men qaryndas jolynan bólegirek emes pe?!

Men sóz taba almaı, jaýap bere almaı qysylaıyn dedim. Sasqalaqtap aýzyma túsken bir sózdi aıta bastap edim:

— Siz qysylmaı-aq qoıyńyz, kelýdiń, tildesýdiń jolyn tapqanda, qalaı ataýdyń da jónin tabarmyz, Ázirshe «Zerger» dep atasam siz renjimessiz, — dedi Ǵaını. Daýsy ári zarly, ári tátti.

— Ataı berińiz! «Zerger» degen atqa qulaǵym úırengen, ol meniń azan shaqyrylmaı qoıǵan, qudaıdan ózim tilep alǵan atym ǵoı,— dedim men de onyń sózine ile jaýap berip.

Ǵaını muńdy kózimen maǵan tesile qarady da, kenet kirpikterin jaba qoıdy, osy qarastan tym tereńde, kóz qarashyǵynyń túbinde jatqan zarly kúıdiń, aýyr hasirettiń belgisin baıqaǵandaı boldym.

— Zerger! Sen;.menimen birge, meniń qýanyshty júregimmen birge ýdaı ashshy qaıǵymdy da qushyp otyrsyń. Qasiret pen muń júrekke syıǵanmen, qushaqqa sıa ma? Ol jáıli ózin, oıla! Áıteýir, men talyǵa kútken qumarlyq, zaryn basqaly kelgen ǵashyqtan góri qazir jalbaryna, zar shaǵa kelgen sorly, baqytsyz janǵa uqsaımyn. Óz saparyna attanbaı jatyp, aldy kesilgen jolaýshydaı, ıa bir, ushaıyn dep talpyna bastaǵanda, uıasyn jyrtqysh ańdyǵan balapandaı ajal men úmit talasynda turǵan janmyn. Ajal tyrnaǵy buryn iler me, álde úmit sáýlesi buryn túser me dep, eki tilektiń júzinde eki aıyrym joldyń torabynda turǵanymda qudaı seni kez keltirdi.

Ol til qatpaı, belgisiz bir oı kóshiniń sońynda ózimen ózi bolyp otyryp qaldy, kóz jasy tıylǵan, biraq júzinde aýyr qaıǵynyń belgisi bar. Kókiregin kernegen derttiń zardaby syrtqa teýip turǵandaı, alqyna dem alady. Men aıap kettim. Boıymda bar qaırat pen namys oty órt túsken qaýdaı burq ete qaldy. Ǵaını úshin, Ǵaınıdyń tilek, armany úshin dal osy sát ólimge barý kerek bolsa, men basymdy baılar edim, biraq kórinip turǵan jaý, tónip turǵan ajal qaıda. Ol kimder? Ǵaınıda ne kegi, ne almaǵy bar?

Bir kezde Ǵaını tunjyraǵan qalpyn ózgertip, basyn kóterdi de, úzilip qalǵan sóz aıaǵyn qaıta jalǵap áketti.

— Ia, oıda joq jerden siz kezdestińiz, (Ǵaını únemi birde «siz», birde «sen» dep sóıleıdi) kezdestińiz de meniń júregimde sheshýi qıyn jumbaqtaı ornadyńyz, men ári taba almaı, ári umyta almaı kópke deıin áýre boldym. Umytqym keldi, kórmegendeı, senin únińdi estimegendeı qalyp bildirdim. Jastyq kúshi, júrek ámiri adam erkinen basym ba deımin, qaıda tyǵylsam da qoımaı, qalaı bulqynsam da jibermeı, meni saǵan qaıta alyp keldi. Ótken jyl bir zıaly aǵamyz menimen sóılesip otyryp: «Qazaq qyzdarynda da jastyq, mahabbat, ómir týraly oılar bar eken-aý!» dep tańyrqap edi, onyń oıynsha bizder mal sıaqty, oıdan aýlaq, tilge topas jandar sekildimiz. Siz de oqyǵan jigitsiz ǵoı, aýyl qyzdary jáıli qandaı oıyńyz bar ekenin kim bilsin! Báıbishe ámirinde sabylǵan kúńniń, súıgenine qosyla almaı sharıǵat buıryǵyna bas ıgen qyzdyń júreginde nendeı zar, nendeı sherler joq. Qaıǵy men qasiret adamdy ári sheshen, ári batyl etpeı me? Men de aýyldaǵy sharıǵat quly, qudalyq qurbandarynyń birimin. Baýyryn kótermeı moınyna «qarǵysyn baılap meniki dep ıe bolatyn ıt balasyndaı, qyz bola bastaǵanda-aq áldekim bizge qarǵy baılaıtynyn óziń de jaqsy bilesiń ǵoı!

Sherli adam ne oılamaıdy, oı qaıda jetektep, qaıda aparmaıdy! Bala kúnimde «Júsip pen Zylıha» qıssasyn oqyp otyryp talaı jylaǵanym bar. Biraq Zylıha maǵan bóten, alystaǵy bireý, onyń zary, onyń armany aıanysh bolǵanymen, aýlaqtaǵy áldekimniń basynan ótken bir eldiń, bóten bireýdiń sheri tárizdi edi. Endi dál kázir sol bir ertede ótken qyz haly meniń óz basymda, sol Zylıha men, onyń armany meniń armanym, onyń zary meniń zarym boldy. Sony kórip júregime álde ne ornaǵaly men sol qıssany túnde qoınyma qysyp jatamyn da, kóz jasymdy kóldeı ótip tóge beremin, qoınyma qysqanym tiri adam, aıaýly, asyl adam, — ózimniń egizim, muńy bir, zary bir týǵanym sekildi. Meniń saǵan aıtar aryzym da, saǵan shaǵar syrym da osy. Meniń moınyma túsken tuzaq arqan emes, shynjyr. Ony úzer mende kúsh joq. Endigi jáıdi óziń oıla, óziń bolja, basar qadamdy óziń ólshep, óziń shesh! Qorǵalar buta, arqa súıer tirek taba almaı jan-jaǵyma jaýtań qaǵyp turǵan kezimde qudaı seni jiberdi. Men jaý oǵynan qashyp senin qoltyǵyńa tyǵyldym.

Ǵaını sózin toqtatty da, qaltasynan aq jibek oramalyn alyp kóz jasyn súrtkendeı boldy. Men uıqyly-oıaý jandaı otyryp qaldym, qaıǵy men qasiret otynda kúıgen qyz júregi ári tátti, ári ashshy ýlaryn shym-shymdap meniń qanyma quıǵandaı, men talyp bara jatqan jandaımyn. Bir sát eki qulaǵym bitip qalǵandaı jańaǵy qyz únin, qaıǵyly júrektiń muńdy sazyn, keremet kúshin, qyz júreginiń móldir, taza tolqynyn izdeımin. Sol bir álsiz názik ún meni alysqa, uly daýyldar qushaǵyna shaqyrǵandaı bolady. Nege toqtap qaldy? Nege úzilip ketti? Bul zar ǵana emes, tańǵajaıyp jan syry, men oılamaǵan, men bilmegen ómir jumbaqtarynyń sheshýi ǵoı! Taǵy aıtshy, aıta tússhi! Oıy men qyry, tartys pen zary, zorlyq pen sotqarlyǵy kóp aýyl ómiriniń tereń darıasyna qaraı meni súıreshi!

Biraq, úzilgen ún qaıta jalǵanbady, qyz syry, jalyndy qyz júregi qaıta ashylmady, qaıta tutanbady.

Men sharıǵattan, mollalyqtan osy arada bezdim. Taǵdyr meni zergerlik jolyna ıtergenine dál osy arada qýana razy boldym.

Óziń oılashy, Toqsan! Eger men ákem usynǵan qaǵıdaǵa bas ıip, molla bolsam, Ǵaını symbatty zar jylaǵan talaı abzal jandardyń obalyna qalmas pe edim? Talaı kóz jas meniń moınymda ketpes pe edi? Talaı súımegen júrekter meni qarǵamas pa edi? Meniń atym adam emes, neke qıar, qara júrek molla atanbas pa edi!

Solaı, molla joly — sharıǵat joly sol eken! Ony budan buryn kim oılap, kim boljaǵan!..

* * *

Ǵaınımen kezdesken túnnen bastap meniń ómirim burynǵydan bóten bir kezeńge bet alyp, bir jolsyz súrleýsiz qıaǵa aýysqandaı boldy. Bul qyz meniń baqyt qıam ba, álde taıyp jyǵylar shatqalym, ajal tabar shyńyraýym ba? Ony aldaǵy ómir kórseter. Endi beldi tas býynyp kúreske, tartysqa túspesem baqyt taba almaımyn. Meniń baqytym — mańdaıyma jazǵan jaryq juldyzym sol bir qıanyń ústinde, shynjyr arqanǵa baılaýly, ol arqannyń bir ushy mende, bir ushy meniń qas jaýymnyń qolynda. Solaı, teń tartysta Ǵaını tur. Kim jeńer eken! Kim jyǵar eken? Bul da jumbaq, qarańǵy. Ázir órmek júzi maǵan aýǵan, Ǵaını júregi mende. Biraq, mal bergen quda arystandaı azýly, jolbarystaı túsi sýyq, shynjyr balaq shubar tós. Onyń kúshi baılyqta, onyń qaltasy jýan. Ashyq tartys, ashyq kúres maǵan qaýyp, ondaı jaýdy tek qana aılamen, aqylmen jeńý kerek. Mine, búginnen bastap Sádýaqas oıy osynda. Sádýaqas tilegi qaıtse de armanyna jetý — Ǵaınıjandy súımesinen, jaý qolynan qutqarý. Kórip otyrsyń ǵoı, óziń aıtshy, mende bóten tańdaý bar ma? Sheginsem-aq ólgeli turmyn, odan keıin meni adam deý, jigitke sanaý qıyn. Ólim joly da, baqyt joly da men úshin bireý-aq, ol — qan maıdan, uly tartys!.. Meniń solaı umtylmasqa, odan ótpeske shamam joq! Jar súıgen jalyndy júregim, jastyq shaǵym solaı qaraı súıreıdi, júr degendeı bolady, bir jaǵynan Ǵaını da qolyn bulǵap shaqyryp turǵandaı, ózim de janymmen, bar tilegimmen solaı qaraı umtylamyn, qor tirlikten qan maıdandaǵy ólim artyq! Men ólimge qarsy shapsam ǵana baqytqa jetemin, onsyz maǵan tirlik joq!

Sonshama nege qınalasyń, óz basyńa qara túndi nege úıip tógesiń? Dál kázir saǵan tónip turǵan ajal, seni qorshaǵan jaý kórinbeıdi ǵoı dersiń! Onyń ras, dál osy sátte maǵan qanjaryn jalaqtatyp aldymda turǵan eshkim joq biraq, erteńgi kún, Ǵaını ekeýmizdiń qosylar kúnimiz aspanda daýyl bultyn shaqyrary, qandy kúres týdyrary kimge kúmán, kimge jumbaq! Artyńa burylyp qarashy, sen ne kórer ekensiń! Qulaǵyńdy túrip tyń tyńdashy, nendeı áýez, nendeı saryn qulaǵyńa keler eken? Anaý jatqan qandy jol «Sulýshash», «Eńlik — Kebekter» etken jol, ana qaraly qabir sol bir abzal jandardyń qabiri ǵoı, áne, qulaǵyna shalynǵan mynaý muńdy zar solardyń sherli júreginen shyqqan qasiret zary emeı nemene? Bul zardy, bul qaıǵyly jyrdy el ishinde kim bilmeıdi? Kim jyrlamaıdy, jyrlaı otyryp kim kóz jasyn bulamaıdy?! El syry, qazaq syry seni men maǵan aıan emes me! Erteńgi Ǵaını ekeýmiz júrer jol osy qandy jol, osy zarly jol ǵoı, odan burylyp keter qaı jol bar? Biz panalar qandaı tasa, qandaı bekinis bar? Joq! Aýyl ishinde, el ishinde bizge pana joq bizge súıenish az, biz arqa tireıtin tireý álsiz. Sondyqtan alystan, biz bilmeıtin jat elden, jat jerden qorǵap taýyp, pana izdeý kerek. Ony qaıdan, kimnen tabamyz? Sádýaqas basyn meń-zeń ǵyp, Sádýaqas júregine as batyrmaı júrgen endigi jáıt osy kúı.

— Qyzyq-aı! Mundaı qyzyq bolmas, soıymen men Zýhrahaným bolamyn, káne sen tatarsha sóılep qarashy,— deıdi qýanǵan, shattanǵan Ǵaını.

Men tatarsha áldenelerdi aıta bastaımyn. Ol qushaǵyna qysyp uzaq súıedi.

ÚREI

Maǵan bir kúnnen ekinshi kún asa qadirli, asa qymbat bola bastady, óıtkeni ár kúnderdiń maǵan ákeler baqyt, qýanyshy árqıly, ózderinshe zor, baǵa jetpes qymbat. Meniń mańaıym qyzyqqa, júregim qýanyshqa toly. Men armansyz janmyn. Munyn, bárin maǵan Ǵaını ákeldi. Mende Ǵaınıdan bólek tirshilik joq, ómirge sol úshin týyp, sol úshin óskendeımin. Baıaǵydan beri qala men dalany, aýyldan-aýyldy zergerlikpen emes, Ǵaınıdy ǵana izdep kezgendeımin, biz ekeýmizdiń eki jaqta týyp-ósýimiz áldekimderdiń istegen qatesi tárizdi. «Jan-tánimen súıý» degen qazaq sózinde uly maǵyna bar, aýyr salmaq bar. Bul maǵynany, bul salmaqty shyn súıe biletin, jalyndy júregi eljireı biletin abzal adam ǵana túsinbek. Jan-tánimen súıý qandaı ǵajap, onyń berer lázzaty nendeı tamasha! Eger bilgiń kelse, sen de súı, sen de tat!

Biraq jar súıý bul zamanda ońaıǵa túspeıdi, ómirde súıispenshilik, ǵashyqtyq dúnıesinen tar dúnıe joq, qol-aıaǵyńdy kisendep qapasqa salǵannan góri bos júrip, úıińde otyryp tartqan azap qandaı aýyr!

Bul qapastyń tarlyǵyn, bul qasirettiń aýyrlyǵyn basyma túsken men ǵana bilermin, menen basqa jan biler me, túsiner me! Árbir ótken kúniń qandaı tamasha, qyzyq bolsa aldaǵy kúnderiń sonshalyq aýyr, sonshalyq qaýyp pen qaterge toly. Aq júregiń, taza janyń bola turyp ózińdi aýyr qylmysty bireýdeı, qatal, qanypezer han aldynda ólim kútkendeı seziný, árbir atar tańnan qorqynysh, qaýip habaryn kútý qandaı azap! Shirkin, qazaq seniń ata dástúriń, sharıǵat, bata joldaryń qandaı mehnat zyndany edi, seniń qyzyń men ulyńa berer baqytyń, usynar júregiń ne degen qara tastan qatty edi! Náreste shaǵymyzda tókken mahabbatyńdy, ystyq júregińdi endi nege aıaısyń, nege jasyrasyń bizden!

Meniń jáıimdi qarashy! Meniń júregimdi qaq jaryp kórshi! Qaýlap turǵan jalyndy ot pen ý emes pe! Men de seniń balańmyn ǵoı, nege aıamaısyń nege esirkemeısiń! Tańnyń atysynan kún batqansha jan sáýlemdi bir kórmeımin, maǵan qymbat, maǵan qasıetti, boıyma qýat, kóńilime kún shýaǵyndaı erke, nazdy únin bir estimeımin. Ne jazdym men saǵan! Meniń jas ómirimniń, jas tilegimniń ne kúnási bar seniń aldyńda!

El kózine túsemin, ósek-aıańǵa ushyraımyn dep Ǵaınıdyń ózi de kelmeıdi, al, maǵan ol úıge barý bylaı tursyn, mańyna jaqyndaýǵa tıym salǵan. Qazaq arasyna ósek tarady degenshe, bizdiń jolymyz kesildi, moınymyzǵa quryq tústi deı ber, Ǵaını da, men de istiń osy jaǵyn oılaımyz. El ósegine jol bergimiz kelmeıdi. Sondyqtan azap tartamyz, zaryǵamyz. Mundaıda qumartqan jas jandardyń maýqyn basar shaǵy tún ǵoı. Ǵaını ekeýmizge sol túnder de tym sırek tıedi, zaryqtyryp, ábden boldyrtyp baryp qolymyzǵa áreń túsedi. Buryn da ańdýdan qur bolmaýshy edi, sońǵy kezde sheshesi áldeneden seziktengen be, kóńiline kúdik kirgendeı tún balasy únemi qasyna alyp jatyp, tań atqansha ańdıtyn bolypty. Munyń arty nege soǵar, ony bir qudaı bilsin!

Ǵaınıdy kórý, oǵan kezdesý kilti de qyzdyń óz qolynda, buryn-sońdy jaman aty shyqpaǵan, óz aýylyna qadirli qyz abroı, ataǵyn óte saq, óte myqty ustaıdy, ózinen habar bolmaı, mańyna jolatqysy kelmeıdi. Áldeqandaı sebeptermen úı-ishinde ańdý bosańsyǵan kezde bizdiń úıge sireńke suratyp, Shákendi jiberedi. Eger birer shyrpy suratsa, búgin túnde el uıyqtaǵan kezde aýyl qasyndaǵy bir shoq talǵa kelip jolyq, saǵan aıtar asyǵys sezim bar degeni. Bolmasa bir qorap sireńke suratady, onda búgin tún qaýipsiz, Dalabaı shoqysynda tabysaıyq degen ısharaty. Mine, men sorly kún saıyn osy eki ısharattyń qaısysy keler eken dep asyǵa kútýmen otyramyn. Keıde óte uzaq ýaqyt esh habarsyz sarylamyn. Saǵynysh taqsireti bar denemdi jaılap, eki kózim esikke qaraýmen, kirip shyqqan adamdardy ańdýmen tórt bolady. Daladan estilgen adam sybdyry jan júregimdi jeıdi, álim quryp, boıym del-sal bolady.

Búgin meni Ǵaını shoqtalǵa shaqyrypty. Bul jaqsy yrym emes! Qandaı habar estımin! Qandaı jamandyq qarsy alar, qandaı sýyq sóz kez keler? Bul ısharat asyǵys, qater jáıin habarlaý ısharaty. Saq edik, eshkim sezgen joq sekildi edi, ne boldy eken? Nendeı jamandyq estidi eken? Sorly Sádýaqas, belińdi bekem bý!

Aýyl uıqyǵa ketisimen ýádeli jerge keldim. Ǵaını áli joq. Aı týmaǵan, aspanda birde-bir juldyz joq, arqanyń tastaı qarańǵy túni. Bir top shoqtaldyń arasynda men otyrmyn... Jan-jaǵym jym-jyrt. Óli dúnıe, mylqaý tirshilik. Men de mylqaý, men de únsiz, tek eki qulaǵym túrýli, jan sáýlemdi kútemin! Onyń asyǵa basqan aıaq dybysyn estigim keledi, «tez, tez!» deımin ishimnen. Biraq meńireý tún til qatpaıdy, eshbir dybys bilinbeıdi, qybyr etken tirshilik sezilmeıdi. Jer dúnıeni qaptaǵan qoıý tún ǵana óziniń qorqynyshty qushaǵyn jaıyp maǵan tóne túskendeı. Men adam aıtqysyz bir qap-qara alyptyń keń qoınyna kirip bara jatqandaımyn.

Adam bitken shyrt uıqyda, búkil tirlik ıesi rahatqa bólengen, jer, dúnıe ári tynysh, ári tuıyq. Bul túnde dál osylaı men qusap tal arasynda aýylǵa qarap telmirip otyrǵan taǵy bireý kóz aldyma kelgendeı. Ol ury. Ury kásibi tún jortý ǵoı, búgingideı qop-qoıý qarańǵy túnder ury sorlyǵa sırek kezdeser baqyt emes pe! Áne, bir aýyldyń jelkesindegi shoqy túbinde ol da buǵyp, jasyrynady. Sybdyr etken shópten, qybyrlaǵan tirshilikten shoshıdy, selk etkendeı tulaboıy shymyr etip, jan-jaǵyna urlana, úreılene qaraıdy. Sonda da keńili aýylda, nazary qotandaǵy qoılarda. Qoı kúzeti qashan uıyqtar, kúzetshi daýsy qashan tynar! Onyń yndyny soǵan qurıdy, onyń eki kózi sony ańdıdy. Ol da kózge túspesem eken, iz-túzimdi qybyr etken jan ıesi sezbese eken dep tileıdi. Onyń da ón boıyn qorqynysh, qaýip-qaterler qaptaǵan. Onyń tilegi: óz qolyna urlar zaty túskenshe tún qarańǵysy ashylmasa eken, aı týmasa eken, artymnan qýǵyn ermese eken!

Men sol urynyń syńary sekildimin. Meniń otyrysymda odan aıyrma joq. Men de sybdyr shyqsa selk ete qalamyn, qarańdaǵan zat kórinse meniń de júregim sý ete túsedi, kisi kózine túsý maǵan da qaýip, maǵan da zor qater. Endeshe urydan meniń nem artyq? Jalǵyz ǵana adal nıetimnen basqa osy otyrysymda urydan qandaı aıyrmam bar? Qandaı artyqshylyǵym bar? Óziń oılashy, Toqsan, meniń jazyǵym ne? Jazyǵym súıgendigim be, jar tandap, ózime jubaı, jan serik tapqanym ba? Munda ne kiná, ne jazyq bar? Óz súıgenin el kózinshe kóre almaý, óz jarymen el aldynda tildese almaý, aıtar sózin, súıer júregin jasyryp, tyǵyp ustaý bizdiń qazaqtan basqa elde de bar ma eken? Eger bar bolsa mundaı qatal, mundaı meıirimsiz qaǵıda adam úshin, urpaq úshin óte aýyr qıanat emes pe! Balapan shaqtarynda ul men qyzyna óz júregin jaryp berer ata-analar bul sumdyqty nege tyımaıdy, óz urpaǵyn erjetken kezinde nege esirkemeıdi? Munda ne syr, munda ne gáp bar!

Osyndaı torlaǵan oılar shyrmaýynda otyrǵanymda Ǵaını keldi. Meniń kóp kútkenime ózi kináli adamdaı jalbarynyp, esirkeıdi. Túsinbeıdi, men sezbeıdi deı me eken?

Meniń de júregim eljirep ketti, sol sátte ony jas nárestedeı aldyma alyp qushaǵyma qystym da, aq betinen súıe berdim, Ǵaını da óte bir názik, óte bir jan júıesin balqytar saǵynysh, erkelik nazymen qarsy aldy. Toqsan! Men bul túnderdi, osynaý Ǵaınımen ońasha ótkizgen shaqtardy kóz jumyp, kór jamylǵansha umytpan. Múmkin budan bylaı da jar qusharmyn, ómir óz degenin istetpeı qoımas, biraq Ǵaını aty qulaǵymnan ketpes, Ǵaını úni kóńil kúıim bolar, Ǵaını syry júrek túbinde jatatyn eń qymbat qazynam bolar!..

Ia, sózdi bólmeıikshi, endi ne boldy, Ǵaını ne aıtty eken dep sen do tyqyrshyp kele jatqan shyǵarsyn. Aıtaıyn!

— Men tań atqaly oı shyrmaýynan shyǵa almadym,— dedi Ǵaını biraz ýaqyt ótkensin. — Óz basynyń qaıǵysy adamdy qaıda bolsa sonda súırep, talaı kúıge salady eken, talaı nárseni oılatady eken. Ana jyldary meni oqytqan molda bir kúni meniń kókeme (bul jaqta ákesin kóke dep qurmetteıdi) «Láıli — Májnún» qıssasyn oqydy, qıssa oqylyp bitkenshe kókem de, tátem de (sheshesin Ǵaını solaı ataıdy) kózinen aqqan jastaryn tyıa almady, qastarynda tyńdap otyrǵan men de anda-sanda kózime jas aldym. Ásirese Májnún ǵashyq dertine shydaı almaı jyndanyp Láılini izdeıtin tustaryn estigende, kókem qyz ákesin yzaly sózdermen sógip, óz balasyna jany ashyǵandaı qynjylǵany áli kóz aldymda. Dál sol sátte men kókemdi burynǵydan da qatty jaqsy kórdim, júreginde aıaýshylyǵy, kóńilinde adamshylyǵy úlken ákesi bar maǵan qaı qyz, qaı bala teń keler dep oıladym.

Al, búgin she? Búgin sol jaqsy áke, asyl áke, aıaýshylyǵy zor áke qaıda? Óz balasyn nege aıamaıdy, súıgenine nege qospaıdy? Sonaý Láıli men Májnún jáıi óz basyna kelgende nege jibimeıdi, nege eskermeıdi? Keshegi qıssa tyńdaǵandaǵy ana men ákeniń kóz jasy ótirik pe edi? Álde aıaýshylyq degeniń ótkinshi jaýyndaı bir mezgil óte shyǵatyn maǵynasyz birdeńe me? Muny maǵan kim túsindirer, kim uǵyndyrar? Meni bul oılarǵa yzǵyryqtaı ákep tyqqan keshe bizdiń úıde bolǵan ýaqıǵa. Saǵan aıtaıyn degenim de sol edi. Al, tyńdaı ber, meniń senen basqa tóreshim de, súıenerim de joq!.. Ǵaını daýsy dirildep, kózine jas alǵandaı boldy, meniń de júregime áldekim biz suǵyp alǵandaı shanshyp-shanshyp ketti...

— Keshe kókem myna aýylǵa baryp qaıtty. Kókem kelgende men keste tigip otyr edim. Jaılanyp otyrǵansyn bir aıaq qymyz ishti de táteme qarap: «Álgi zergerimiz baryp turǵan elden shyqqan alaıaq deıdi ǵoı, jap-jas basymen halyqtyń tyrnaqtap jınaǵan altyn-kúmisin urlaǵansha múrdem nege ketpeıdi eken. Qarshadaı kúninen neǵyp qana sondaı iske qoly baryp, júregi daýalaıdy!» dedi. Bul sózdi estigende meniń qolymnan kestem jerge túsip ketti, óńim de qýaryp ketse kerek. Aıtqan sózden shoshyǵanym sonsha, kópke deıin esimdi jıa almadym, tilim baılanyp qalǵandaı boldy.

Tátem: «Qoı, beker shyǵar, ondaı jaman sózdi kimnen estidiń», — dep edi. Meńdibaıdyń joǵalǵan jylqysyn izdep júrgen Kármish degen jigiti myna aýylǵa túsken eken, sol aıtyp ketipti jáne Meńdibaı osy zerger jáıin habarlaý úshin bıge ádeıi arnaýly kisi jiberemin dep otyrǵan depti. Teginde bul habar anyqtalsa, zergermen el arasy jaqsy bolmas, dedi. Osy sózdi estigennen keıin men shydaı almaı shyǵyp kettim. Men ketkensin ne aıtqandaryn bilmeımin, Álde úreıli qalpymnan seziktengen be? Álde kestemniń qolymnan túsip ketkenin kózi shalyp qalǵan ba? Bolmasa kókem birdeme aıtqan ba? Áıteýir, tátem maǵan qatty ashýlandy. Zergermen aralaryńda bir pále bar, seniń syńaıyń sony ańǵartady, jasyrmaı aıt dep meni qatty qysty. Ábden bolmaǵansyn aýzyna túsken jaman sózderdi aıtyp balaǵattap sókti. Budan bylaı meni kózinen tasa qylar emes, ańdýmen ustaıtyn túri bar.

Seniń kúniń ne bolar? Aıtqan sózdiń rastyǵyna men senbeımin. Biraq el ne der? Aqylǵa keler me? Ne ósekke erip, boı bermeı týlar ma? Osydan qorqamyn. Qudaıdyń ózi saqtamasa, bizge qolyn kim bermek! Ǵaını sózin toqtatyp, meni óte bir ystyq sezimmen ottaı qyzý demi betimdi sharpyp, jup-juqa erinderin erinime taıady, men bir sát búkil dúnıeni umyttym...

— Ákelgen habaryń óte aýyr, bul men estimegen jáne ómir boıynsha estirmin dep oılamaǵan sumdyq eken. Aqpyn dep ant ishkenmen el beti jamandyqqa aýsa, ony toqtatar kim bar? Oǵan qarsy turar qandaı kúsh bar? Qudaıdan tilek tilep zar jylaǵanmen de tabar baqyt az ǵoı. Zar eńiregen, alla atymen muń tókken talaı jazyqsyz jandar jábir tartyp, japa shegip jatqan joq pa.

Basqa túser aýyrtpalyqty er jigitteı qarsy alarmyn. Aq adamnyń joly ashyq, ary taza ǵoı, sózge kelse, dálelge toqtasa meniń adal jan ekenime halyq kózin jetkizý qıyn da bolmas, tek qana el ishindegi bir qanypezer tentek ózi janǵaly turǵan qamysqa órt salyp jibermese boldy da. Osynsha elden bir ádilet ıesi tabylar. Jylama sáýlem, aqyryn kútelik. Alla atymen aıtaıyn, eshnárse etpes, aqqa qudaı jaq emes pe!

— Ylaıym aıtqanyń kelsin! Baǵyńdy ashsyn bir alla. Meniń tilegenim seniń amandyǵyń ǵoı, bizdiń el tentek el edi, qaıdan bileıin? Jalǵyz sener jan bı aǵań, sol kisiniń ashýyna táńirim toqtaý sala gór!

Budan keıin sóz toqtaldy, biz jym-jyrt bolǵan túngi aspan shymyldyǵyn jamylyp otyra berdik. Súıgen ǵashyq jaryńdy qushaǵyńa qysyp túnde aýyl syrtynda ekeýden-ekeý otyrǵan qandaı qyzyq! Qandaı qymbat! Jap-jańa Ǵaını ákelgen sýyq, habar lezde esten shyǵyp ketti. Biz adam tili jetkize almas bir jáıtti sezim kúıiniń ishinde otyrmyz. Bul kúıdi sen surama, men aıtpaıyn. Men oqyǵan kitaptarda bul shaqty bireýler uıqyly-oıaý shaq, bireýler ǵashyq otyna kúıgen shaq, al, endi bireýler ǵashyqtyq ýyna mas bolǵan shaq desedi. Menińshe, bulardyń bári de — jalǵan, bári de— jeńil.

Osy bir sátte júrekter ǵana qabysyp, qos kózder óz ushqyndaryn almasady, qadala qalǵan ár kózden ete bir ystyq, ystyqtyǵyna qaramastan jyly, ári qymbat sezim ushqyndary sekirip júrek túbine boılaıdy, qan tamyrlaryńdy shymyr etkizip esińdi bıleıdi, tula boıyńdy rahat dúnıesine malyp bir-birińe qumarlyq, dostyq sharapatyn mazdatady, yntyzar etedi. Osylaısha damylsyz aýysqan keremet ushqyndar kúshin ne dep aıtsa bolar, ony men bilmeımin, men saǵan baıandaı almaımyn. Til súıýden, qushaqtar aıalaýdan bosamaıtyn adam ómiriniń bul kezenin teńerlik dúnıede eshbir qudiret joq sekildi. Ómirdiń osy sátimen salystyrǵanda jańaǵy men aıtqan sózderdiń bári de — bos, bári de — maǵnasyz.

Bir-birimizdi qıyspaǵanmen aıyrylysýǵa týra keldi, qansha tátti, qansha qymbat bolǵanymen áke men sheshe yzǵar, «sezip qoıar» degen qorqynysh bizdi óz ámirine baǵyndyrdy, jetektep alyp ketti. Qorqynysh degen netken sýyq, netken qatal!

Meni qatty bir qysyp, qushaqtap uzaq súıdi de, Ǵaını kete bardy; ol ózi keteıin degen joq, ony úreı daýyly erkine qoımaı kóterip ala jóneldi. Ol ámirge qarsy tura almaǵan dármensiz men, otyrǵan jerimde qala berdim.

Jap-jańa dúnıe jap-jaryq, mańaıym nurǵa, jyly shyraıǵa toly edi, mine Ǵaını ketisimen qarańǵylyq qaıta basa qaldy, aıdala túnerip, aýyr, jumbaq kúı tóndi. Ǵaını ózi ákelgen sáýlet kúmbezin ózimen birge áketip, meni bir qarańǵy kórge qamap ketkendeı, barlyq tiri, qyzyq ómirdi ertip áketip, meni kór ishine jalǵyz tastaǵandaı. Mine, kóńilden shattyq, kózden nur ketip endi jan-jaqtan sursyz, sıyqsyz kúńgirt oılar qaptady. Ǵaını ákelgen sýyq habar qaıta baýrap, óziniń ári yzǵarly, ári qatal júzin maǵan kórsete bastady. Men aýyr kúrsindim. Lezde kóz aldyma bala kúnimde el ishinde kórgen qaıǵyly bir ýaqıǵa elesteı qoıdy.

...Jaz, kádimgi tógilgen jumsaq, maýjyraǵan balǵyn, kóz toımas kórkem, súıikti jaz. Bul jazda dala qandaı! Júz túrli shópter birimen-biri qushaqtasyp, ózderinshe kúlisip, án salǵandaı. Dala únge, ádemi kúıler sazyna toly. Maǵan nanbasań dál osy men aıtqan jaz aıynda orman-taýly, balaýsa shópti Arqanyń bir kórkem belesine shyǵyp tyń tyńdashy! Án men kúı, myń túrli dybys, myń túrli ún sezimmen, júrekpen seziner óte názik, óte qymbat dala tili, ósimdik shýy, tiri jándikter saryny birimen biri jalǵasyp, búkil dúnıeni terbep, kúıler sazyna bólep turǵandaı.

Dala sóılemeıdi dep, orman, toǵaı, jer men sý án salmaıdy dep kim aıtar! Joq, oǵan men nanbaımyn. Alysta, quba jonda, aıly túnde men dala júreginiń dúrsilin óz júregimdeı sezip, dala ústiniń án men jyryn talaı tyńdaǵan janmyn. Dala tili, tátti, erke dala jyry ǵajap qoı!

Dál osyndaı jazǵy dalada, aıly túnde án shyrqatyp bir salt keledi. Qýanyshy tasyǵan kóńilde shek bar ma? Jalǵyz ózi dýman, jalǵyz ózi toı. Búgin oǵan jer men kók, dala, shepter bir túrli meırimdi, bir túrli aq kóńil, erke. Jer ústi tańǵajaıyp hosh ıisterge toly, osynsha darıa tasqynyndaı jupar bir keýdege sıar emes. Jel minezi de búgin asa qyzyq. Burynǵydaı bet-júzińdi sıpaı soǵyp erkelemeıdi, tym-tyrys, asa bir qylyqty nazben seni kóterip alyp júrip ketkendeı, sen jelge minip aspan astynda júzip kele jatqandaısyń. Mine, osyndaı qyzyqtar ortasynda óziniń súıgenine kele jatqan jigitte ne arman bar! Ol nege jer-dúnıeni basyna kóterip aıǵaı salmasyn? Jigit án shyrqaıdy, bar daýsymen aıǵaı salady. Men kele jatyrmyn, men kázir jetemin! Menen baqytty jan joq bul jalǵanda! —Jigit oıy, jigit sózi osy. Bul — jylqyshy Torǵaýyt.

Aýylǵa jaqyndaǵan saıyn saıabyr tartqan jigit daýsy dál myna jartas mańyna kelgende múlde tyna qaldy. Jas jigit sekirip attan tústi. At tizginin er qasyna qańtara tastap jartas mańaıyn bir sydyryp shyqty. Joq, jan qalqasy, súıgen jary áli kelmegen. Kelmese keler, bul otyra turady, kúte turady, bulaı keshigý qyz ádetinde bar. Tolyp jatqan ańdýshy kózderge shaldyrmaı kete qoıý ońaı sharýa deımisiń! Nanbasań osy qyzdyń haline óziń bir sát túsip qarashy. Ne kórer ekensiń, basyńnan nendeı kúıler keshirer ekensiń? Qazaq arasynda boıjetken qyz áke-sheshe qaraýylynan bastap búkil bir aýyldyń qatań baqylaýynda, qyraǵy kózderinde bolmaı ma? «Qyzǵa qyryq úıden tyıý» dep qazekeń beker aıtpaǵan bolar!

Jigit bir tasty qalqalaı otyryp yntyzaryn kútip otyr, kelerine senip otyr. Sondyqtan bolar, sýdaı tasyǵan keńili áli lepirip shalqıdy, oqtyn-oqtyn aıǵaılap jibergisi keledi, án salǵysy keledi. Tipti ánshi qustarsha saıraǵysy keledi, biraq aýyl jaqyn bolǵanǵa júreksinedi, álde kimniń qulaǵyna shalynar dep qorqady. Sóıtedi de jerge jata qalyp tyń tyńdaıdy, aýyl jaqtan asyǵyp kele jatqan qyz dybysyn, óziniń jan sáýlesiniń dybysyn estigisi keledi, sol dybysty estip qýanǵysy keledi.

Mine, mine kele jatyr, o da asyǵyp, o da qýanyp keledi, qazir ekeýi birin-biri qushaq jaıa qarsy alady. Jigit ornynan turyp qyzǵa qaraı attaıdy, qyz da qarsy aldynda, endi bir sát eki jas saǵynysh maýqyn uzaq súıispen baspaq, birine-biri erke, ystyq sózder aıtpaq. Kenet mańyn qorshaǵan qara tastarǵa jan bitkendeı, jan-jaǵynan erbıgen adamdar shyǵyp jigitke tap beredi. Qyz júregi bir sumdyqty sezgendeı ári jalynyshty, ári qorqynyshty daýys jartasty jańǵyrtady «óziń qutyl, qash, bular seni aıamaıdy, maǵan qarama!» dep jalynady qyz jigitke. Biraq qaptaǵan ańdýshy qurbandyǵyn shalmaı toqtar ma! Oıda joqta paıda bolǵan zalymdardan bir mezet sasyp qalǵan jylqyshy Torǵaýyt jalbarynǵan qyz daýsyn estigende, boıyn jınap-aq aldy. Qarsy aldyna jetip kelgen bireýdi judyryǵymen qulaq shekeden tartyp jiberip, omaqata sileıtti, ekinshi bireýmen alysa túskende, qyl moınynan tuzaqtyń qalaı iligip qalǵanyn sezbeı de qaldy. Sol sol-aq eken, lezde muny súırete jóneldi, bir sát óziniń at baýyrynda ketip bara jatqanyn baıqady. Sodan keıin esin jıǵan joq, bul dúnıege hosh aıtysa almaı kóz jumdy. Súıgeniniń aýyr, aıanyshty ólimin kórip talyp qalǵan qyz Gúlzıany jendetter atqa óńgerip ákep, sheshesiniń qolyna berdi. Jylqyshy Torǵaýyt attan qulapty, úrkek at súıretip óltiripti degen habar tan, ata búkil el ishine tarap ta úlgirdi.

Osy habarmen jarysa Qasen qajynyń qyzy Gúlzıa jyndanypty degen laqap ta aýyl arasyna jaıyla qaldy. Biraq bul laqapty aıtýshylar áýeli jan-jaqtaryna qarap, ózderinen basqa mańaıda bóten adam joqtyǵyna kózderi jetkende ǵana birine-biri sybyrlap aıtady. «Men aıtty dep eshkimge sezdire kórme?» dep jalynyp, jalbarynady. Búkil bir bolys elge óz yrqyn júrgizip qalǵan Qajekeńniń qulaǵyna shalynar ma qaıter dep qorqady, onyń aq borandaı aıbynynan yǵysady. Biz, balalar, bul áńgimeni talaı adamnyń aýzynan estigemiz, jyndanǵan qyzdy kórýge qyzyǵamyz. Jyndaný degen bizge áldenendeı qyzyq kórinedi. Bul sózdiń bizge dene túrshiktirer qorqynyshymen qatar qyzyq, tamashasy da bar sıaqty. Jyndanǵan adam boıynda bir uly syr, keremet qubylys, tańǵajaıyp bir jumbaq jatqandaı... Biz sol bir sıqyr, qorqynysh keremetiniń ózin kórerdeı bolamyz. Men tańnyń atysy Qasen qajynyń aýylyn jaǵalaıtyn boldym. Qyz jatqan úıge kópke deıin bóten adam jibermeıtin boldy. Degenmen kún asqan saıyn Gúlzıa naýqasy óte meńdep ketti. Qyz alǵashqy dertke dýshar bolǵan mezetten beri birde-bir esin jınaǵan joq kórinedi. Bergen tamaqty laqtyryp tastap: «Torǵaýyt! Torǵaýyt!» dep esikke qaraı júgiredi eken, bolmasa: «Oıbaı óltirdi, ustańdar! Áne Torǵaýytty qylqyndyryp jatyr ǵoı, at baýyryna saldy-aý! Aıyrsańdarshy! Kim bar munda, tiri jan bar ma jany ashyr»! dep talyp qulaıdy eken degen sekildi alýan-alýan habar el ishine taraıdy. Osyndaı sýyq sózderdi estigen aýyl úıdiń erleri bastaryn shaıqasyp, aıaýshylyq sózder aıtady, al keıbir qyz, qatyndar kózderine jas alyp, muńyn shaıǵandaı bolady, Torǵaýytty óltirtken qajyǵa laǵnet aıtyp qarǵaıdy, budan bóten ol sorlylardyń qolynan keler ne bar!

Bir aıdaı azap pen qorlyqta jatyp qyz óldi. Qyz ólgenmen qyz artynda ertegideı saırap eki jastyń armanda ketken kúıi, qaraly taǵdyry qaldy... Kórgen de, kermegen de bul jáıdi ańyz etti. Qyz ólimi aýyl adamdaryna til bitirdi. Torǵaýyt qabirine kún shuǵylasyn túsirip, Torǵaýyt jáıin qaıta tiriltti. Armandaryna jete almaı ketken eki ǵashyq, eki pák jan týraly án shyrqaldy, talaı kózderden jas darıasyn saýlatqan bul jyrdy men san mártebe egile tyńdadym, bul meniń kózimnen alǵashqy ret shyqqan aıaýshylyq jasy bolar, bul meniń keýdemnen úzilgen birinshi jalyn, birinshi ókinish bolar. Ánshi tilin sezimmen qabyldaý talaılarǵa ortaq jáı ǵoı, men dál sol kezde Torǵaýyt pen Gúlzıa taǵdyryn tereń uqpasam da, júregimde áldene paıda bolǵandaı edi, mine búgip sol «birdeńe» qaıta oıanyp, bas kótergendeı... Meni qol bylǵap shaqyrǵandaı. Kel beri, keli Men seniń óz taǵdyryńmyn, óz kúıińmin, menen buryla qashar jol joq. Menen bóten jaltarys tabýyń qıyn degendeı. Torǵaýyttyń moınyna túsken arqan saǵan da taıaý, saǵan da jaqyn dep ym qaqqandaı. Men óz-ózimnen selk ete qaldym, jan-jaǵym qap-qarańǵy tún. Mylqaý dala aýyr eńsesimen birte-birte meni basyp tunshyqtyryp barady.

ZULYMDYQ TYRNAǴYNDA

Bul ósekti taratqan Zulqıa eken. Shamasy meniń kózimdi joımaı tynbaıyn degen-aý! Bul eldiń bıine Meńdibaıdyń arnaýly kisi jiberýin kútpeı-aq aýyl ishinde maǵan senbestik kúsheıip, maǵan qarsy qastyq oty tutana bastady. Ósek óz degenin istedi. Zulqıa oılaǵan zulymdyq oı ózine jol tapty. Aldymen maǵan kóz alartqan jaqyn aýyldyń bir-eki baıy, olar ózderiniń soǵýǵa ákep tastaǵan zattaryn qaıtaryp alýǵa kelipti. Bular aldaǵy soqqaly turǵan qara daýyldyń habarshylary. Endi daýyldyń soǵar kúni de alys emes shyǵar.

Jazda kún túnerip, daýyl aspandy torlaı bastasa, qazaqtar dereý qazyq qaǵyp, kıiz úılerin arqanmen bastyra qoıady, áıtpegende qatty soqqan daýyl úıdi kóterip áketip talqanyn shyǵarmaq. Kúni buryn qam jasamaǵan adam apatqa ózi sebepshi, ózi kináli. Endeshe meniń ústimdi qorshap kele jatqan bulttyń birte-birte qoıýlanyp baryp daýyl shaqyrýy ǵajap emes qoı! Aldyn ala qam jasap, qarsy shyqpasam bolmas! Ólseń de, tiri qalsań da qan maıdan ústinde jaǵalasyp ketkennen artyq ne bar!

Abyroı bolǵanda, kezegi jetpegendikten bul ekeýiniń de isterin áli qolǵa alǵan joq edim. Ákelgen zattaryn ózderi túıgen túıinshekterimen qaıyryp bergenimde ekeýi bir nársege tań bolǵandaı birine biri qarap otyrdy da, tez-tez túıinshekterin sheshe bastady. Qoldaryna alyp óz monshaqtaryn ózderi kórgende bastaryn shaıqasty. Súıtti de maǵan eshteńe demesten úıden shyǵyp bara jatty, bireýi daýsyn sozyńqyrap: «Shamasy, beker sóz eken-aý», dedi. Men úndemesten qala berdim. Ne de bolsa beldi bekem býyp, iske tyǵyz kirispese bolmas, bul ekeýinen keıin de kelýshiler toqtar deımisiń. Kelgen kisiler ketisimen men aýyl aqsaqalyna qaraı bet qoıdym.

Sálem berip kirip kelgenimde, Nurekeń úıinde eki-úsh adam otyr eken. Aqsaqal burynǵysyndaı jyly amandasyp, qasyna otyrǵyzdy. Amandyq surasqannan keıin qymyz da keldi. Qymyz ishilip bolǵansyn men Nurekeńe sóıleser sharýam bar ekenin aıtyp, ońasha tyńdaýyn ótindim. Ol kisi meniń tilegimdi qabyldady, úı ishinen basqa adamdar shyqty da, biz ońasha qaldyq.

Maǵan Meńdibaı aýylynda bolǵan jáıdiń bárin jasyrmaı tegis aıtyp shyǵýǵa týra keldi, men Zulqıa ekeýmizdiń aramyzdaǵy jaqyndyqty búrkep qaldym da, áńgimeniń qalǵanyn, ásirese qyzdyń óz erkine meni zorlap kóndirmekshi bolǵanyn, ózimniń oǵan kónbeı úıden qýyp shyqqanymdy basyńqyrap, kótere baıandap berdim.

Aqsaqal (óz eli Bı-eke deıdi) sózimdi bólmesten tyńdap shyqty.

— Báse, osyndaı sebebi bar eken ǵoı. Men alǵash estigenimde bul habarǵa qaıran bolyp edim. Seni bireýge qıanat eter dep sený qıyn tárizdi, birinshi kórgenimde-aq tárbıeli adam eken dep ishimnen súısinip edim, onyń ber jaǵynda aýyl adamdary da qatty maqtaıdy, istegen isterińe de orasan razy. Júrgen jerińe, dámdes bolǵan aýylyńa jamandyq (Zulqıanyń yrqyna kónbegenime razy boldy ǵoı deımin) istemeı, adal bolǵanyń maqtarlyq jáıt, seniń osyndaı taza, keremet minezińdi Meńdibaı qaıdan bilsin, qatyn-balasynyń tiline erip, sózine senip otyr ǵoı. Jaqsy, ózim birdeńe etip Meńdibaı qulaǵyna shyndyqty jetkizermin. Mezgilimen kelip aıtqanyń durys boldy, ózim de seni keler dep tosýda edim. Jalpy aýyl halqy adal, momyn bolǵanymen, el bolǵansyn tenteksiz de bolmaıdy ǵoı. Janjal, daý izdep júretinder bizdiń ishimizde de qur emes, olardy ózim tizgindermin. Basqalar seniń basyńa óz betterimen zıan keltire qoımas. Habarlasyp tur, balam, ózim de hal-jaıyńdy bilip turarmyn. Sóz bitti. Men ornymnan turdym da qoshtasyp shyǵyp kettim. Kóńilim az da bolsa ornyqqandaı boldy, biraq áli qorshaǵan bult jadyraı qoıǵan joq. Aspanda kún shyǵyp, kóktiń júzi jadyrar nyshan baıqalar emes, sergek uıyqtap, saq turǵan jón bolar.

Aýyl arasy biraz jer bolǵanmen úıge kelip te qalyppyn. Qansha júrgenimdi oı ústinde kele jatyp baıqamaı qalsam kerek. Ǵaını úıiniń mańynda bir bóten at tur, bul kim boldy eken? Mendegi monshaqtaryn qaıyryp ala kelgen bireý bolar, osylaısha bar el habarlanyp bolady deseńshi. Tek daý-janjalsyz tynsa eken! Eger bir tentek kóńiline kúdik alyp, daý shyǵarsa, quıyn kóterilip, daýyl soqty deı ber, onda meni bul jerden qýmaq, qýyn qana qoısa jarar, yzaly, kekti jurttyń jazym etýi de múmkin-aý. Arqa súıerim, kóńilge demeý qylarym ózimniń adaldyǵym men Nurekeńniń ádil, adamshylyq júregi. Odan basqa nem bar! Úıge taıaý kelgenimde baılaýly atqa taman bireý jaqyndaı berdi, men nazar aýdaryp qaraı bastadym. Oıpyr-aı, mynaý Tóken zalym ǵoı! Zulqıa aldymnan taǵy shyqty ma! Bul maǵan atylǵan oqtyń eń sońǵysy bolmas, áıel kegi ýdaı ashshy, qun jolyndaı aýyr bolady deýshi edi, ras eken ǵoı!

* * *

Meńdibaı atymen ósek taratyp ketken Kármish joǵalǵan jylqyny izdep júrgen adam bolmady, jylqy joǵaldyny syltaý etip meni izdep, meni qýyp júrgen jamandyq uryǵyn sebý maqsatymen osy aýylǵa ádeıi jiberilgen Zulqıa, Meńdibaılardyń jansyzy eken. Ol ári men týraly jamandyq qaýesetin taratyp, ári meniń jáıimdi anyqtaý úshin kelgen eken. Búgingi Tóken habary sonyń aıǵaǵy, sonyń nátıjesi ǵoı. Zulqıa maǵan ne qylar deısiń, onyń óresi óz úıiniń tórinen, óz qorasynyń qaqpasynan ári asa qoımas deýshi edim, onym qate eken. Zulqıa óte aılaker, óte qaýipti jaý eken. Búgin ol men súıenip turǵan jalǵyz qabyrǵany qulatyp, men ustap turǵan jalǵyz taldy maǵan bildire qıyp jibergen joq pa? Budan keıin meniń sý túbine ketkennen basqa nem qaldy?! Netken qanypezer jandar! Zulqıa jóni bir basqa, al sheshesine jol bolsyn? «Qyzymdy balasyna tı dep azǵyrdy, tipti bolmaǵansyn aldap úıine shaqyryp áketip, dýa oqymaq bolǵan jerinde Zulqıa sezip qalyp, qashyp qutylypty, sodan beri qyzymnyń aýyq-aýyq basy aýyryp jatyp qalady, talaı jerde kez bolyp birge dám tatysqan abysynym bolǵansyn qımaı, aıaǵandyqtan kisi jiberip habarlap otyrmyn. Ózi ury, sheshesi sıqyr jaýyzdardy úıinen qýsyn, áıtpese qolyndaǵy boı jetip otyrǵan qyzyn bir pálege dýshar eteri anyq», depti.

Ǵaınımen sońǵy jolyǵý, sońǵy habar osy aýyr salmaqty meniń ózi synǵaly turǵan moınyma taǵy artty, meni ómir tasqynynyń muzdaı sýyq qushaǵyna ıtere tústi. Eshqaıda qashyp shyǵa almastaı jan-jaǵym tuıyqtalyp, sáýle túserlik sańlaý bitkenniń bári jabylǵandaı boldy. Men qarańǵy ker ishinde, ıa bolmasa aýzyn tas qaqpaqpen bitegen úńgir ishinde qalǵandaı boldym. Tóken arqyly, qyz sheshesi arqyly siltegen qanjar eshqaıda bultarmaı dál júregimnen tıdi. Jara aýyr, jazylar ma, joq osy qansyraǵan qalpymda kóz jumar, tirlik shirkinmen qoshtasar mezgil jetti me!? Mana Nurekeńe baryp sońǵy habardy aıtyp aqyl surap edim. Ol kisi tabanda jaýap bermeı, keıinge siltep edi. Mine, o kisiden de habar keldi: «Kóshsin! El ishiniń qalpy el sóziniń sıqy maǵan unamaıdy, bir kúni ýysymnan shyǵyp kete me dep ózim de qorqýdamyn», depti.

Biriniń artynan biri túsken najaǵaıdyń oǵyndaı eki jamanat soqqysy meni ezip, janshyp ketýge az-aq qaldy. Kúrt úzilip keterdeı belim maıysty, eki qolymmen jer tirep, táltirektep áreń turdym. Sorly anam, bul jaılardy estigende sen qaıtersiń! Saǵan aıtpasqa amalym joq, úı jyǵarda, elden qýylarda óziń de bilersiń. Ol saǵatqa deıin senen jasyrýdyń endi ne maǵynasy qaldy? Basylar, áli de ornyna keler degen úmit joly múlde qıylǵan joq pa? Aıtpasqa ne sharam bar, aıaǵannan, esirkegennen ne paıda?! Qartaıǵanda, jalǵyz ulyńnyń qyzyǵyn kóremin, nemere súıip muratqa jetemin degeniń osy ma? Óziń sıqyr, balań ury, qara nıet jaýyz Meńdibaı taqqan at, onyń erke qyzy Zulqıa bergen syı osy. Múmkin ekeýmizdiń moıynymyzǵa máńgi ilingen qarǵys tańbasy shyǵar bul.

Sheshesi sıqyr eken degen sumdyqty estigennen keıin aýyl adamdary bizdiń úımen qatynasty múlde toqtatty. Esik aldynda kezdesse, bolmasa sý alýǵa barsa, keıbir doly, beıpil aýyz qatyndar áldeneni syltaý etip sheshemdi tildeıtindi shyǵardy. Aýyl qazaqtary bergen isterin qaıtaryp aldy da, jańadan is soqtyrýdy úzildi-kesildi toqtatty. Bara-bara bizdiń aýylda otyrýymyzǵa ishteı qarsylyq kúsheıe bastady.

* * *

İstiń jáıi osylaı bolǵanymen, shesheme aıta qoıý maǵan asa qıyn, oılarymdy qoryta kelip, endi aıtaıynshy dep talaı oqtandym, biraq dál aıtarǵa kelgende, júreksinemin, kóz jasynan taısala beremin, shydaı almas mert bolar dep qorqamyn.

Ǵaınıdyń úıine Tóken kelip ketkennen beri bizdikine tiri pende qatynamaıdy, sheshesi bizge tis jaryp eshteńe aıtqan joq. Onyń úndemegeninen ne paıda? «Zergerdiń sheshesi sıqyr eken...»—degen sózder sol úı arqyly aýyl-úıdi qydyryp-aq júre berdi. Apam úı kezip, el aralamaıtyn kisi ǵoı, sondyqtan bul jamanattan áli habarsyz.

Bir kúni Buralqy ekeýmiz (osy aýyldaǵy bir kedeı jigit, túnde bizdiń qasymyzda boldy, baıqaǵan shyǵarsyń,) qus atýǵa ketip kún bata qaıttyq. Úıge kelsem, sheshem baıǵus búk túsip jatyp alǵan, eki kózi bulaýdaı. Bir sumdyqtyń bolǵanyn sezdim. Qanym qaınap, ókpem aýzyma tyǵyldy. Ne boldy, apataı, kimnen jábir tartyp, nendeı qorlyq kórdiń? Kóz jasyńdy tyıshy, aıtshy maǵan, ne boldy?

Osy bir shekken azap sheńberinde qatty qysym qorlyq taqsiretin tartqanyna kóp ýaqyt ótken-aý, anam daýsy qarlyqqan, álsiregen.

Sheshem kóp sóılegen joq: «Keteıik, shyraǵym, bul elden, bizge qonys, bizge meken bolýdan ketken eken bul jer, bul el», — dedi... Osy sózderdiń ózin de bólip-bólip áreń aıtty. Qansha jalynsam da budan keıin til qatpastan sulq jatty da qoıdy. Men eki betine telmirip qasynda otyra berdim. Bir kezde: «Tańdaıym kepti ǵoı, Sádijan! Sý ápershi», — degensiń sý áperdim. Anam baıǵus tynyshtalaıyn dedi. Meniń de kóńilim azdap ornyqqandaı boldy. Shańyraqqa qarasam aspanda juldyzdar sóngen. Mezgil tún ortasynan aýǵan kez. Kórgen qorlyqtyń yzasymen sharshaǵan sorly anam birazdansyn uıqyǵa ketti. Bizdiń úıde ne boldy? Anam paqyr kimnen japa shekti? Mine, munyń bári men úshin jumbaq, shytyrman toǵaı, túk kórinbes tuman, solardyń arasynda qalyń oıda men otyrmyn. Bir kezde syqyr etip esik ashylǵandaı bolǵanǵa jalt qaradym, bir japyraq qaǵazdy áldekim laqtyryp jiberdi de, ózi ketip qaldy, alyp qarasam, Ǵaınıdyń maǵan jazǵan haty eken. Jalma-jan sham jaryǵyna taıanyp, hatqa tóndim. Hat sózderi úshkir naızadaı qadalyp, ári aıaz qaqtaǵan temirdeı óneboıymdy muzdatyp áketip barady, tisim-tisime tımeı qalsh-qalsh etemin. Shybyn jandy qoıarǵa jer tappaı jylan aldynda qorǵalaǵan torǵaısha diril qaǵamyn. Óz balasyn ózi ustap bergendeı ne boldy eken dep Ǵaınıdiń sheshesine de qarǵys aıtqandaımyn. Ne kerek, munyń bári dalbasa, álsiz jannyń óler aldyndaǵy aıǵaıy tárizdi. Áńgime bizdiń taǵdyr iligip turǵan qyldaı jińishke baqyt jibiniń múlde úzilgeninde ǵoı. Mine, biz baqyt shyńynyń eń bıik munarasynan qulap baramyz, qaıda túserimiz belgisiz. Kól, darıaǵa tússek tolqyn urady, daýyl sabalaıdy, oǵan shydarlyq bizden qaırat pen kúsh, aqyl men aıda tabylar ma? Al, tasqa tússek til tartpaı mert bolamyz. Osy eki jol, eki úkimnen basqa jaryq sáýle meniń kózime dál osy sátte kórine qoımaıdy. Yza men qaırat tartys maıdanyna shaqyrsa, toryǵý, úmitsizdik kórge tartady, seniń ómirden alaryń bitti, endi tirshilikke keregiń joq degendeı. Hatty oqyp shyqqansha talaı oılarǵa aýysyp, talaı toqtamǵa kelemin, biraq bir de birine taban tiremeı, syrǵanaı beremin.

— «...Tátemde ne jazyq bar, talaıdan beri óz boıyndaǵy kúdigin kókemnen jasyryp-aq kelip edi, tek Meńdibaı úıinen kelgen habarshynyń sózi sorly ananyń júreginde jatqan jarasyn ashyp jibergen joq pa? Sen týraly, seniń anań týraly aıtylǵan qorqynyshty sumdyqtar tátem tursyn, odan qaıraty basym, shydamy kúshti erkekterdiń záresin ushyrǵandaı, ıá, oǵan jalǵyz seniń tilegińdi ózine ıman etken myna men ǵana shydarmyn, jalǵyz men ǵana nanbaspyn. Seniń aq ekenińe, seniń anańnyń sútten taza ekenine men ǵana senemin, meniń kózim ábden jetedi.

Áke-sheshem meni ortaǵa alyp qysty. Men bárin de jasyrmaı aıttym. Endi maǵan báribir, ne senimen birge ómir súremin, ne ólemin. Bul ekeýinen basqa mende tańdaý joq. Kókeme, táteme aıtqanym da osy.

Kúndiz sen joq bolǵansyn shesheńdi bizdiń úı shaqyrǵan. Meniń oılaýymsha sol áńgimeniń salqyny bolar. Ol kisige ne aıtqanyn estimesem de, júregim sezgendeı. Ne jaqsylyq aıtty deısiń! Amal ne? Qudaıdyń endigi salǵanyn taǵy da kórermiz. Budan bylaıǵy jerde júz kórisip, tilge kelý bizge asa qıyn. Meni kózden tasa jibere qoımas. Tirlikte — ózim, kórge tússem — arýaǵym sendik. Er jigit ediń, qutqarý jolyn óziń shesh, óziń tap. Saǵynamyn, sarǵaıamyn, nege de bolsa shydaımyn. Hosh janym!» Hat aıaǵy osylaı toqtaǵan. Sorly anamnyń aýyr halin endi túsindim, endi bildim.

Buǵan deıin qarańǵy tún, jansyz dala ǵana kýá bolǵan ǵashyqtar syry da ashyldy. Tún qarańǵysynan jaryq dúnıege, ósegi men qyzǵanyshy, dostyǵy men dushpandyǵy birge júretin fánı dúnıege shyqty. Bul maǵan erik pen teńdik beretin dúnıe emes, aqsha men mal dúnıesi. Budan ádilet sybaǵa maǵan tımeıdi. Meniń senerim áli de tún qoıny, aqyl men aıla. Túbinde jeńý úshin búgin jaltarys tabý kerek, qaýlap janǵan jastyq jalynyn basa turý kerek. Osy túıinge ishteı toqtaǵan men sheshinbesten tór aldyna jata kettim. Qaýip-qater kútken jaǵyńnan kelmeı áldeqaıdan keledi. Men Zulqıadan múlde qutyldym, ol maǵan isteımin degen qastandyǵyn oryndady, endigi jolyǵar pále, tıer soqqy Ǵaınıdyń áke, týysqandary men qudalarynan bolar dep oılaýshy edim. Solar sezip qalmasa eken, solar bilmese eken degen nıette edim, saqtyq, sergektigimniń bári solar úshin edi. Munym qate, adasqandyq, ańqaýlyq eken. Zulym baı qyzy meniń sońymnan áli qalmaǵan eken, tasada turyp qanjar silteýin toqtatpaǵan eken. Búgingi etime túsken aýyr jara sonyń qolynan, sonyń suqqan qanjarynan.

***

Bul aýyl da meni qýdy. Tóńirekte otyrǵan basqa aýyldarmen tildesip baıqap edim, eshqaısysy maǵan qonys bere qoımady. Ǵaını ekeýmizdiń jaqyndyǵymyz lezde jan-jaqqa tarap ta úlgirdi. Ósek degen qaptap-aq ketken. Bireý anaý, bireý mynaý dep quryqqa syryq jalǵap ósirip áketken. «Oıbaı, qyzben ekeýi eki atqa minip qashyp ketkeli jatqan jerinen ákep ustap alypty. Qyz bısharany zergerdiń sheshesi ábden sıqyrlap tastasa kerek, osy zergerge bermeseńder, sýǵa ketip ólemin dep, áke-sheshesine tap-tap beretin bolsa kerek, sıqyr oqýynyń kúshtiliginen aýyq-aýyq kógerip talyp qalady deıdi. Teginde arýaqtar býyp tastaıtyn bolar. Salıha baıǵus ta múlde júdep bitken kórinedi, eki kózi kúndiz-túni bulaýdaı, qaıtsin baıǵus, asa bir jaqsy kóretin balasy edi..»

Men týraly, meniń sheshem týraly aýyl arasyna taraǵan áńgimeniń sıqy osylar tárizdi. Budan keıin bizdiń mańymyzǵa kim jýymaq? Onyń ústine soǵys habary da el qulaǵyn burynǵydan góri eleńdete bastady. Qyzyldar Omby, Qyzyljardy alyp, aktardy beri qaraı tyqsyryp keledi eken, pálendeı qalada qyrǵyn soǵys bolyp jatyr eken, túgendeı qalada qalaǵa bara jatqan Sáberlilerdi soldattar ustap alyp «tyńshy» ekensińder dep atyp tastapty, degen sıaqty habarlar sońǵy ázirde jıi estilip, jıi taqaı bastady. Qaı habar anyq, qaı habar ótirik ekenin aıyrý qıyn. Áıtse de soǵystyń Sibir dalasynda, tipti qazaq jerine taıaý mańdarda júrip jatqany anyq.

Men nede bolsa Sandyqtaý qalasyna bet aldym.. Aldymen sonda baryp, ornalasyp almaqpyn da, eger soǵys dúrbeleńi áli alys bolsa, Ǵaınıdy bir túnde alyp qashpaqpyn. Sandyqtaý ózimniń talaı asyr salǵan qalam ǵoı, bul jer tatary, qazaǵy, orysy aralasyp jatqan jerdiń biri, ákem marqummen qadirles bolǵan Bákir, Qultýma degender sonda turady.

Aýyldan meni qalaǵa kóshirýge belsenip shyqqan baıaǵy Buralqy degen kedeı jigit. Sonyń jalǵyz atyna jaınaýyz arba jektik te júrip kettik. Quz bolyp qalǵan kez. Áıtse de kún jyly. Sheshemdi arbaǵa otyrǵyzdyq pa, bojyny qolyna berip, atty aýyl syrtyndaǵy bir súrleýge saldyq. Buralqy ekeýmiz arbanyń sońynan aıańdap kelemiz. Erip kele jatyrmyn degenim bolmasa meniń qur súldem qalǵan, basym da, keýdem de tek bir bos qýys. Dál kázir mıyma eshteńe kirer emes, boıym del-sal, janym aýrý. Aýyldan uzap shyǵyp, biz joldaǵy bir tóbeniń mańynan óte berdik. Aıdalada jalǵyz bitken tip-tik bıik tebe eken. Men ushar basyna kóz jiberdim, áldekim qol bulǵap shaqyrǵandaı, júregimde ózime túsiniksiz bir qımastyq sezim paıda boldy. Sol sezimniń kúshi me, álde aýylda qalyp bara jatqan súıgen jardyń qudireti me? Ol jaǵyn saǵan uǵyndyra almaımyn. Áıteýir men tóbe basyna shyǵyp kelemin. Eteginen joǵary órlegen saıyn júregim diril qaǵyp, ókpem alqymyma tyǵylǵan sekildi. Asa bir saǵynyshty, súıikti jan meni tebe basynda kútip turǵanǵa uqsaıdy, kenet sol adam qarsy aldymnan shyǵa kelerdeı kútemin, asyǵamyn. Mine, tóbeniń ushar basyna kóterildim, jan joq, mańaı tym-tyrys. Tym bolmasa masa, sonalardyń yzyń qaqqan tártipsiz ánderin de estimeısiń. Tóbe basy taqyr, jermen jeksen bolǵan kishirek tastardy qyna, múk basyp ketken. Asa kóńilsiz qońyr jáı, qońyr kúı. Alyp ushqan kóńilim basyla qaldy. Bir kishirekteý tasqa otyryp, aýyl jaqqa qaradym. Anadaı alysta aýyl kórinedi, úı aralarynda júrgen adamdar buldyraıdy, men sol bolar-bolmas buldyr tuman arasynan Ǵaınıdy izdeımin. Ol úı syrtynda maǵan qarap, bizdiń arbanyń jolyna qarap turǵandaı, kózinde jas, kóńilinde qaıǵy. Ǵajap-aı, mine onyń daýsy da maǵan anyq, aıqyn estiledi: «Sádijan, hosh! Men qara jerge kirgenshe sendikpin. Tez kel, saǵynysh zaryn tarttyrma, jábirletpe meni?»

«Tez kelemin, Sádýaqas ózi ketkenmen bar ómirin, bar tirshiligin senimen birge qaldyryp ketti, endi onda senen bóten ómir joq, senen bóten tilek joq».

— Sádýaqas, saǵan ne boldy, kóp otyryp qaldyń ǵoı! Áne shesheı de arbadan túsip bizge qaraı kele jatyr. Sabyry taýsylǵan-aý, tegi. Aýyldy qımaısyń, onda qımas janyń bar, maǵan aıtpasań da kóńilimmen sezemin, men de jaspyn ǵoı. Kimdi oılaısyń, kimdi qıyp kete almaısyń — onshasyn óziń bilesiń. Múmkin el ósegi ras ta shyǵar! Ǵaını ekeýiń bir-birine ǵashyq eken degen sóz zamatta aýyl-úıge tarap ketken joq pa? Bireýler senin. shesheń sıqyrmen qyzdyń basyn baılapty-mys desedi, oǵan óz kóńilim senbeıdi, jalǵyz men emes, aýyl arasynda senbeıtinder kóp, biraq bizdiń qoldan ne keler, qudaı aldaryńnan jarylqasyn,— dep Buralqy meniń aldymda kináli jandaı tómen qarady.

Biz bekterge túsip kele jattyq, tóbe basynan sýyq jel soqqandaı bolady, aıaq qımylynan usaq tastar domalaıdy, naq sol tastardaı men de domalap kelemin. Tastar etekke soǵylar da toqtar-aý, al men qaıda baryp toqtarmyn, men qulaıtyn bókter, qaıda? Maǵan tirek bolar tıanaq, meni ustap qalar jazyq qaısy?!

***

Baıaǵy bıik jalǵyz tóbeden keıin arba sońynda Buralqy ekeýmiz júrdik te otyrdyq. Barar jer alys, at aryq. Biz túsken súrleý birde úzilip birde joǵalady, ondaı kezderde qalyń bozdyń ústimen toqtamaı jyljı beremiz. Ushy-qıyry joq kóz jetkisiz keń dala. Anda-sanda kóz ushynda bir salt adam, ne túıe mingen jolaýshy elesteıdi, biri batysqa, biri shyǵysqa ketip bara jatady. Ne bir qalyń ishinen úrikken qoıan aldyńdy oraıdy, bolmasa kishirekteý dóń astynan týlap shyǵa kelip tańyrqaǵandaı bizge qarap turady da jalt beredi. Osylardyń bári meniń kóńilime aýyr, muńdy kúıler órmegin shyrmaǵandaı... Kóńilsiz qońyr saryn meniń boıymdy múlde bılep alǵan, odan qutylar mende dármen joq. Buralqy arbada otyrǵan shesheme baryp áldeneler jáıli áńgimelesken bolady, odan keıin at qasynda qatarlasyp biraz júredi. Sonsyn alda ketip bara jatqan meni qýyp jetedi, maǵan birdeńe aıtqysy kelgen adamdaı tamaǵyn keneıdi, men syr bermegendikten úndemeı aıańdaı beredi. Kún keshkireıin degen eken, tolyp jatqan oılar qamaýynda kele jatyp baıqamaı da qalyppyn. Kári shesheniń ári qarny ashyp, ári sharshaǵandyq syńaıy bar. Osy mańǵa toqtap tamaqtaný kerek. Jan-jaqqa qarasam, oń jaqta áýdem jerde kishirekteý kól kórinedi. Attyń basyn soǵan qaraı burdym. Lezde jeroshaq qazyp jiberip, ot jaqtyq, aýyldar talaı qonystaǵan jer ǵoı, mańaıy tolǵan tezek. Qý tezek otqa qandaı jaqsy janady, onyń qyzýyna ne pisirem deseń de erkiń. Biz arba janyna kıiz tósep, kórpe jaıdyq. Jaıaý júris qajytaıyn degen be qalaı, jata kettik. Ot mazdap janyp tur, sheshem shaı ma, álde basqa birdeńe me,— áıteýir tamaq qamdap ot basynda otyr. Meniń basymda jalǵyz-aq oı, jalǵyz aýyr kúı. Qaıda bassam da sol kúıdiń pernesin basamyn, qaıda burylsam da sol qaıǵyly, muńdy saryn óz qushaǵyna ala qoıady. Shynymdy aıtsam, ol kúıden alystaǵym da, ketkim de kelmeıdi. Sol bir muńdy saz bolmasa endi meniń tirshilik ete alar halym joq. Bul Ǵaını kúıi, Ǵaını sazy. Nege qashasyn? Nege Ǵaınıyńdy tastap, bas qamyńdy oılaısyń dep sóge kórme! Men qashyp bara jatqam joq. Kenet apanyn jaý qamaǵan arlan qasqyrdaı óz apanymdaǵy jalǵyz jan ashyrymdy jaý qamalynan alysqa, qaýip pen qateri joq bir jerge jasyrmaqpyn. Kúres pen tartys tańdary sodan keıin meniń tilep alǵan sybaǵam bolmaq! Myltyq atylar shaq, qanjar siltener kezen aldymnan shyqsa, men odan tartynbaımyn. Ǵaını úshin, ózimniń mahabbatym úshin mende aıanar eshteńe joq! Kázirgi oıym tek sorly anamdy bir senimdi qolǵa tabys etý. Sodan keıin qolym bos, jolym ashyq emes pe?

Dastarhan ústinde Buralqy shydap otyra almady bilem:

— Sádýaqas! Sen osy betińmen Sandyqtaý barmaqsyń ba? — dep menen qaıta surady. Men:

— Ia, Sandyqtaý baramyn,— dedim.

— Birden Sandyqtaý barýyń kıyn bolar, el ishine taraǵan habarlarǵa qaraǵanda qala degeniń osy kezde tym qutyryp tur deıdi, aýyldan shyǵarda men saǵan bul jáıdi aıtpaǵanym báribir ol jerden ketý kerek boldy ǵoı. Al, endi ózimiz bolyp aqyldasaıyqshy, kúnde atý, asý bolyp jatqan qalaǵa kempir shesheńmen jetip barǵannyń jóni keler me? Bir bálege dýshar bolyp qalý da qıyn emes qoı, alasapyran ústinde sen kimsiń dep surap, tekserip jatpas, qolynda myltyǵy bar bireý atyp tastar, onyń ber jaǵynda barysymen qystap otyratyn úı tabyla qoıa ma, joq pa? Buryshty tamyr-tanystaryń ornynda otyr deımisiń! Qala jataqtarynyń bári derlik soǵystan qorqyp elderine kóship jatyr degen. Meniń saǵan berer aqylym: sen ázir qala degendi qoıa tur. Tipti Sandyqtaýsyz tura almaıtyn bolsań, áýeli jalǵyz óziń bar da, uıa daıarlap al, sonsyn shesheńdi apara qoıýyń ońaı ǵoı.

— Bar táýekel, mańdaıǵa túskenin kóterip alarmyz. Eger óz basyńnan qoryqsań bizdi jaqyn aýyldyń birine basta da, qaıta ber, odan da kólik jaldap qalaǵa aparyp salar bireý tabylar.

— Sen maǵan beker ókpeleısiń, meniń oılap turǵanym bas qamy emes, apa otyrǵan kári shesheńniń jáıi da. Aýyldan erip shyqqanda bul sapardyń qaýip pen qateri mol ekenin oılamady deısiń be! Tek seni qımaǵandyqtan nege de bolsa kónbedim be! Áke-sheshem de, onyń ber jaǵynda aýyl adamdary da soǵys degen páleniń qutyryp turǵanyn, kázir qalaǵa barý qorqynysh ekenin maǵan aıtqan. Qaıtseń de endigisin óziń bil! Meniki — oıymdy aıtyp aqyl qosaıyn degen ǵoı.

— Renjimeshi, baýyrym? Bul kúndegi meniń sózderim ańdaýsyzda tabanymen qyp-qyzyl shoq basqan adamnyń úreıli aıǵaıyna, jan ushyrǵan bebeýine uqsas. Sondyqtan jaqsy aıttyń, jaman aıttyń deı kórme. Tileımin. Kóńili jarym adamnyń ári kúdikshil, ári ókpeshil bolatyn ádeti ǵoı. Birge erip shyǵýyn shyqsa da qaıtqysy kelgen shyǵar dep qalǵanym ras edi. Endi ol oıdan qaıtqandaı jáıim bar. Biraq qaıda baramyz, kimnen pana kútemiz! Taǵy qaı esikti saǵalap, qaı adamǵa jalynamyz? Men týraly aıtylar ósek aldymyzdy sharlap-aq ketken shyǵar, burynǵynyń ústine nendeı sumdyqtar qosylmady deısiń. Jas baladaı náreste, nanǵysh el bizge úrke, úreılene qaraıtyn bolar.

— Men bul jáıdi da túsinemin. Bir-birimen kún saıyn qat-qabat aralasyp jatqan aýyldarǵa jamanat lezde taraıtyny sózsiz. Degenmen, meniń oıym Shubarda otyrǵan naǵashym aýylyna baryp, óz sharýańdy bir yńǵaılap sátine kelgeninshe sonda tura turǵanyń jón bolar degen nıet edi. Kedeı de bolsa naǵashymdar qaıyrymdy, baýyrmal kisiler, meni kórgensin anaý-mynaý degen alyp qashty ósekterge de mán bere qoımas. Qala jáıin óz kózińmen kórip, otyrar orynyńdy taýyp alǵansyn, shesheıdi alyp ketýiń op-ońaı emes pe!—dedi Buralqy.

Aqyldasa otyryp, Buralqy aıtqan tujyrymǵa toqtadyq. Sheshem de osy túıindi unatty. Biz betti solaı burdyq.

* * *

Jolshybaı eki qonyp, úshinshi kúni kún bata Shubardaǵy aýylǵa, Buralqynyń naǵashysynyń úıine kelip tústik, úı-ishi jıen keldi dep qatty qýandy. Qyryq jamaýly kishkene qurym úıge kirip jaılastyq. Jón surasyp, mán-jaıymyzdy túsindirgenshe myjyraıǵan sary samaýrynmen shaı da keldi. Shaı ústinde áńgimeniń aıaǵy sozyla berdi. Buralqynyń naǵashy atasy Iman balýan deneli, aq jarqyn adam eken, jasy qyryq bes, elýler shamasyna kelip qalǵanymen áli ázil, qaljyńy qalmaǵan, ózinshe sózge de usta kisi kórinedi. Shaı quıyp berip otyrǵan qara kempir tyń, qımyldary shapshań, sózdi kóp sóılemeıtin tuıyq, bul Imannyń báıbishesi. Bul ekeýinen basqa úı-ishinde eresek adam kózge túspeıdi, tek irgede tórt-bes bala aldaryna qoıǵan tamaqtaryn ý-shýsyz jep otyr. Tórde eshki men buzaý terisinen salǵan úsh-tórt týlaq, bir eski kıizdiń silemi, ana bir tusta synyq abdyra, onyń ústinde eki bóstek, tystary jyrtylǵan birer jastyq bar, ázirge meniń kózime túsken bul úıdiń jıhazdary osylar.

— Kisi jatsyný degen bizde bolyp kórgen minez emes, onyń ústine myna jıen alyp kelip otyr, ýaqytyń bitkenshe qadirli qonaǵymyz bolarsyń. Bul aýyl jaılaýǵa kóshe almaı qystaý mańynda qalyp qoıǵan kedeı aýyl bolǵanymen birer qonaqty kútip alarlyqtaı shamasy bar. Bıyl qys erte túsetindeı kóringensin, jappaı qys qamyna kirisip jatqan jáıimiz bar. Ekken azǵana da bolsa eginimiz bar edi, keshirek pisti, endi sol egin oraǵyna kúsh salyp jatyrmyz. Shyraǵym, sen bóten bala kórinesiń, túsindire keteıinshi, bizdiń bul on-on bes úı jaılaýǵa kóshpeıdi, qystaý mańynda otyryp bir dese — jarym deseden bıdaı egedi, jaılaý kóship, oıyn-toı qyzyqtaý kedeı adamnyń kásibi emes qoı. Baı, myrzalardyń, jóni bar, qysy-jazy ne jeıin, ne kıeıin demeıdi, malynyń qysqy shóbin malaılary daıyndaıdy, sonsyn jaılaý kezip, toı qýmaǵanda olar ne etpek! — dep Imekeń sózin bitirdi. Men ózimniń razylyǵymdy aıttym. İstiń sáti bolsa, kóp otyrmaspyz, ózim qalaǵa baryp qaıtysymen kóshemiz ǵoı, «saqtyqta qorlyq joq»,— dep ótkender aıtqandaı, qaýip pen qateri kóp shaq basqa týyp turǵan joq pa,— dedim.

— Onyń ras. Soǵys degen pále asa órship bara jatyr bilem, pálen jerde aq pen qyzyl soǵysyp jatyr deıdi, aq qashyp qyzyl qýyp keledi eken, jýyr arada bizdiń elge de kelip qalmasa ne qylsyn degen tárizdi alyp qashty sózder osy aýylǵa da kún saıyn jetip jatady. Aqyry, áldenendeı sebeptermen kóshe almaıtyn bolsań, bizdiń úıde qystap shyǵarsyń, qysqy úıimiz mundaı emes, keń,— dedi Iman aǵaı.

— Jaqsy, aǵa! Aldaǵy bolar isti kim boljaıdy, ne kórsek te birge kórermiz, tek qudaı jaqsylyǵyn bersin.

— Jaqsy lepes jarym yrys degen bar ǵoı, túsiń ıgi, sóziń jyly eken, qaraǵym, úırenise kele bul aýylda óz eliń bolyp keter, óziń jaqsy bolsań, jurttyń bári týysqan, qudaı tynyshtyǵyn berse, baratyn qalańa ózimiz aparyp salarmyz.

Men tań qylań bere bastaǵan shaqta tósekten turdym. Aq tańdaq kók jıekke jańa ǵana jaıyla bastaǵan bir tamasha tan kelbeti álemdi qushaqtap tur. Dúnıede qybyr etken esh tirshilik joq. Adam da, mal da, tabıǵat ta tan qoınynda. Dál osy sátte meniń kózime tún degen ólsheýi jetkisiz jyly kórpeni áldenendeı qudiret bar álemge aıqara jaýyp uıyqtatyp qoıǵandaı, endi sol kórpeni sol qudiret bir shetinen túre ashyp kele jatqandaı kórindi. Netken essizdik! Óz oıymnan ózim shoshyndym táńiri aldyndaǵy bul astamshylyq, bul kúnáni kim keshirmek, ıa, jasaǵan! Álde men jyndanýǵa aınaldym ba? Basym aýyrǵandaı, shekeme biz suǵyp alǵandaı bir aýyr sezim bıleıdi.

Bul oıdy tastaı berip jan-jaǵyma kezek qaraımyn. Biz túsken úı aýyldyń bir shetinde, basqa úılerden oǵashtaý eken. Áne, aldymda japyrlaǵan qara úıler, úıler emes-aý, kerege-mosyǵa ilip qoıǵan jalba-julba qurymdar. Keıbiri áli de úı qalpyn saqtaǵany bolmasa, syrt pishini asa júdeý, shala túlegen aryq, kóterem baspaqqa uqsaıdy, qalqıǵan turysyna qaraǵanda jatqan ornynan bireý jańa ǵana kóterip alyp, qalqaıtyp qoıyp ketken sekildi. Ana bireýleri jambastaı qısaıa ornaǵan bir aıaǵy synǵan eski qosqa uqsaıdy, onyń ar jaǵynda ómir boıǵy aryqtyǵynan baýyr júni túspeıtin satpaq ala sıyrdaı aq, sary, boz jamaýlarmen qaptalǵan bir úıshik kórinedi. Ár úıshikter janynda bir sıyr, ıa birer eshki jatyr. Bári de júdeý, bári de aryq. Aqtańdaq kók jıeginen kóterilip tań sáýlesine aınalǵan kezde aýyl adamdary asyǵys oryndarynan tura bastady, bul mańaı endi dúmbirlegen sóz dabyryna, jylaǵan balanyń, áldekimdi qarǵap-silegen qatyndardyń bajylyna aınaldy. Esik aldarynda ottar jaǵylyp, býdaqtaǵan tútinder aspanǵa atady. Bizdiń úı de turdy. Buralqy meniń qasyma keldi. Az kúnder bolsa da birge júrgen joldas, qurbysyn, odan ári ketse uzaq jol ústinde kezdesip serik bolǵan kisisin qımaý ádeti degen adamda bir qasıet bar ǵoı, sol ádettiń saldary ma, bolmasa Ǵaını aýylynyń adamy bolǵandyqtan ba, áıteýir Buralqy maǵan kelgende, meniń kózimde qımastyq zarynyń jalǵyz tamshy jasy, meniń júregimde qımastyq syrynyń ushqyny turdy. Men uıalyp qorǵalaǵan joqpyn, kóz jasymdy jasyryp kóleńkelegen joqpyn. Qara kózden domalaǵan jas tamshylary bıik jartastan qulaǵan bulaq sýyndaı eki betimnen syrǵanap tama berdi. Meniń bul halymdy birinshi kórgendikten bolar, Buralqy shoshyp ketti: «Ne boldy saǵan, Sádýaqas? Túsiń qashyp tur ǵoı, baýyrym, aıtshy maǵan, ne boldy?» — dep meni qushaqtaı aldy.

Kúıeýi ólgen qaraly qatynnyń óksigin seniń estigeniń bar ma? Osy sátte meniń halym de dál sondaı edi.

Birazdan soń ekeýmiz aýyldan alysyraq ketip, kók shópke otyrdyq. Men Buralqyǵa Ǵaınımen eki aramyzdaǵy bar jumbaqty sheship, bar syrdy aqtardym. Ol egile otyryp tyńdady. Óziniń dostyq júregin ashty, árqashan da járdem qolyn usynýǵa daıar ekenin aıtty.

Bizdi shaıǵa shaqyrdy, men qaltamnan Ǵaınıǵa jazyp qoıǵan hatymdy Buralqyǵa tabys ettim. Jarynan aıyrylyp zarlaǵan adamnyń ne jazary, ne aıtary ózińe de aıan ǵoı, sondyqtan onyń bárin saǵan aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn, al myna bir óleń uıqasymen jazǵan jerin aıtyp bereıin, tyńdashy!

Talaı jyldar izdep seni talyp em,

Qumar bolyp kúıip edim, janyp em.

Sharpyp edim qanatymdy jalynǵa,

Jan syryńa jańa ǵana qanyp em.

Kimder qıǵan mańdaıdaǵy baǵymdy!

Kimder alǵan qyzyq dýman shaǵymdy!

Kim aıyrǵan júregimdi keýdemnen,

Qara nıet qaı jaǵymnan tabyldy?!

Qara boran soqsyn daýyl azynap,

Qys qaptasyn eregisse jazyn ap!

Sen bolmasań maǵynasy ne ómirdiń,

Jutsyn meni bergen qudaı qazir-aq!

Muńdy sherim — Ǵaını janym, armanym!

Men jolyńa bir ózimdi arnadym.

Jolbarystaı jortýyldy tańdadym,

Sum ómirdiń tynyshtyǵyn almadym.

Shyda, janym, men kelermin, kelermin!

Azap-dozaq bárine de kónermin.

Senimenen bir bolarmyn tirlikte,

Bólse taǵdyr, qan maıdanda ólermin.

Osy hatty alyp Buralqy júrip ketti, men biraz jer shyǵaryp saldym da, qaıta oraldym. Men kelsem, Imekeń úıiniń jumysqa jararlyq adamdary belderine bir-bir oraq qystyryp alyp, bıdaı orýǵa ketip bara jatyr eken. Arasynda sheshem de kórinedi. Men de solarmen birge egin oraǵyna attandym.

* * *

Baqyt degen bar ma dúnıede? Álde qıalshyl adam balasynyń ózi oılap tapqan sandyraǵy ma! Men túsinbeımin! Eger baqyt deıin deseń, barlyq adam balasyna nege ol birdeı emes? Nege bireýler óte baqytty, bireýler asa baqytsyz? Buǵan jaýap berer kim bar? Meımanasy tasyǵan baıdy oǵan «baqyt qusy qonǵan» desedi, bul sózde ne syr, ne jumbaq bar?! Ómirde tiri pendege qıanat etpegen osy aýylda ne sebepti baqytty adam joq. Tańnyń atysy, kúnniń batysyna qaramaı mańdaı terlerin bes sypyryp eńbek azabyn tartqan osy jandar nege baqytty emes? Nege ash-jalańash, aýrý-syrqaý. Baqyt degen qus bolsa da, ádil bolmas pa! Qıanat ozbyrlyǵy kóp, zalym adam nege baqytty bolady? Munyń mánisi qalaı?

Myna meni qarashy? Men nege baqytsyzbyn? Meniń júregimde pende balasyna degen qara nıet joq, meniń ómirimde túımedeı qara tańba joq, olaı bolsa men dúnıedegi eń baqytty adamnyń biri bolýym kerek qoı. Al, osynsha baqytsyzdyǵyma sebep qaısy? Muny maǵan kim aıtar, kim uǵyndyrar?!

Búgin, mine, alty kún, Iman aǵaıdyń egin oraǵynda júrip anam aýyrdy. Aýrý birden qatty tıgeni sondaı, egin basynan úıge ákelgenshe tula boıy órt alǵandaı qyzdy da, esinen tandy. Osy bir dert jaılaǵan keshten beri men kóz shyrymyn almastan qadirli anamnyń basynda otyrmyn. Álsin-áli mańdaıyna sýyq oramal qoıyp, qysyla alǵan álsiz demin tyńdaımyn da, muńǵa batamyn. Aıaqtaryn aqyryn basyp meniń qasyma Imekeń men onyń áıeli keledi. Til qatpaı naýqas ananyń betine úńilip uzaq turysady da, ekeýi qatty kúrsinedi, bul kúrsinýler basyma túskeli turǵan qasiret sherine qamyǵý kúıi ekenin men ishteı sezemin. Sóıtedi de Iman aqsaqal qulaǵyma sybyrlap; «shyraǵym, shesheń ishteńe tilemeı me,— tamaq kerek etse, bizdiń qatyn daıyndaı qoısyn»— deıdi. Men jaýap berýdiń ornyna basymdy shaıqaımyn. Mine, osylaısha búgin alty kún, alty tún ótti. Biraq ana baıǵus beri qaraǵan joq, menen kún sanap alystap bara jatqandaı. Tańdy tańǵa, túndi túnge qosyp kirpik qaqpaı men otyrmyn. Meniń júregimdi zarǵa, kózimdi jasqa arnap jaratqan bolar bul qudaı. Kókiregime ý ústine ý quıyp, kóz jasymdy syǵyp ala bergennen basqa sum dúnıe maǵan ne berdi! Dál osy sátte men naýqas jandy kútip otyrǵannan góri, anamdy óltirgeli kele jatqan qandy balaq jaýdy ańdyp otyrǵan yzaly batyrǵa uqsaımyn, biraq kózime túser jaý qaıda? Olar júz bolsa da jalǵyzbyn dep taıynar men joq. Maıdan ústinde qyzyl qanǵa batysyp, urys salýǵa daıarmyn. «Ana, shirkin ana, aq sútińmen asyrap, bir men úshin ǵana ómir súrgen ediń, meniń bul dúnıedegi eń qymbatym, meniń qımasym sen», dep ólsem, armanym bar ma! Tek kózime kóriner, aıqasqa túser jaý qaıda! Joq! Seni men meniń jaýym kórinbeıtin, izi-túzin bildirmeıtin óte saq, ete qorqynyshty aılaly jaý ǵoı, ony men qaıdan tabarmyn, ony men qalaı bilermin? Eń bolmasa bul aýylda tamyr ustar da bir jan bolmady-aý, ıapyr-aı, mynaý netken ómir edi!

Bıyl kúz de qaharyn tógip tur. Birazdan beri soqqan ókpek jel adamnyń súıek-súıeginen ótedi, maldar dalada tura almaı, jyrtyq úılerge yqtaıdy, aýyl egin oraǵyn bitirisimen qoraǵa kóshpek edi, meniń anamnyń aýrý haline qarap kóshpeı otyr. Aýrý tym uzap ketse, aýyl adamdarynyń da shydamy taýsylar, sonda men qaıtpekpin? Ál ústinde jatqan sheshemdi kósh artynan súıremekpin be? Joq. Olaı bolmaıdy, ana derti beri qaraǵansha men osy jerden qozǵalman. Bul aýyl da menen jyrtyq kúrkesin aıamas. Ázirgi jáı osy, alda ne tur, ony boljaý qıyn. Óziń oılashy, dúnıede menen ǵarip, menen sorly jan bar ma?

Meniń júregimde janǵan qos shamshyraq bar edi, onyń biri anam, ekinshisi Ǵaını, men solardyń qýatymen shattanyp, solardyń qýatymen ómir súrýshi edim. Meniń boıym bıik, aldym jaryq tárizdi edi. Endi sol qos shamshyraqtyń biri qarsy aldymda sóngeli tur, álsiz alǵan ana demi shyraǵdannyń maıy taýsylyp sóner shaǵyndaǵy jypylyq atqany beıneles qoı, men álsin-áli bytyraı irigen maıdy bilte mańyna jınap senýin keshiktirip turǵan jandaımyn. Oǵan qarap taýsylar maı qurymaı, shamshyraq sónbeı tynar ma? Al, endi qos shamshyraqtyń syńaryn meniń júregimnen sýyryp alyp, raqymsyz qatal áke óz úıine kilttep tastaǵanyn óziń de bilesiń. Alysta, qamaý torynda tursa da sol bir sáýle meniń kókiregimdi jylytyp, boıyma ál beredi. Osynaý qıanatshyl jalǵanda sý túbine batyrmaı, meni myqtap ustap turǵan sol ǵana.

Búgin shańqaı túste sol jatqan aýrý kúıinen bir sát aıyqpastan, maǵan bir til qatpastan sheshem baıǵus bul dúnıeden sapar shekti. Ana ólimimen birge bizdiń jaǵyp otyrǵan ot sóndi, bizdiń kúrke qulady. Endi maǵan janǵan ottyń bári ortaq, tigýli úıdiń bári meken. Qashan Ǵaınıymmen bir bolyp, óz basyma úı soqqansha meniń jolym qaýip pen qaterge toly. Mine, men sol qaterli jolǵa ózim tilep attanyp baramyn.

KEK JOLYNDA

Birneshe kún jol júrip, sharshap-talyǵyp Ǵaını aýylynyń tusyna keldim. Kún áli batqan joq. Qara sýyq soǵyp tur. Bıyl eldiń qystaýlaryna burynǵydan erte kelýlerine de osy sýyq sebep. Ári qatty, ári yzǵarly jel soldan shyǵyp, azynaǵanda mal bylaı tursyn, adamnyń ózin de ushyryp jibergendeı.

Aýylǵa el uıqyǵa jatqansyn kirýim kerek. Meniń kelgenimdi aýyl adamdarynyń biri sezse, maqsat oryndalmaıdy, odan keıin men Ǵaınıdy múlde joǵaltýym múmkin. Sondyqtan taý arasyndaǵy bir aǵashqa panalap otyra turmasam bolmas. Bul jaqta uzyn-uzyn taý tizbekterin qorshaı jarysqan ný ormandar men qatar sholaq taýlardy baýyrlaı ósken qysqa top-top aǵashtar óte kóp. Aýyldar óz qystaýlaryn únemi sol sholaq taýlardy jastaı qondyrady. Men kún batar aldynda qystaýdy búıirleı bitken qaıyń men qaraǵaı aralas bir aǵashqa kelip kirdim. Oıym Buralqynyń úıin qarańǵy túspeı turyp mólsherlep alý. Maǵan aıtýynsha, onyń úıi aýyldyń shyǵys jaǵynda sholaq taýdyń sol qanatyn ala salynǵan úsh úıdiń ortańǵysy. Aıaǵymdy saq basyp, aldy-artymdy qaraýyldap otyryp aǵashtyń aýyl jaq shetine taıandym da, aldyma kóz júgirttim. Sóıtip, Buralqy úıi osy bolar-aý dep shamaladym, barar joldarymdy belgilep aýyldyń jatýyn kútin otyra berdim. Endi men qol sozǵan nysana, men izdegen baqyt dál qarsy aldymda turǵandaı, aıaǵymdy bir attasam jetkendeımin, qolymdy ilgeri sozsam alǵandaımyn. Kókirek tolǵan qaıǵy men qasiret, oı tolǵan kúdik pen qorqynysh áp-sátte joq boldy, kóńilim tasyp, bet aldym jarqyrap, jadyrap kettim. Tipti kópten kórmeı saǵynǵan jarym qasymda, qushaǵymda otyrǵandaı seziledi. Óz-ózimnen kúlimsirep, qýanamyn. Erteń kúndiz Buralqy úıinde tyǵylyp jatamyn da, hat arqyly sóılesemin, sonsyn Ǵaını ekeýmiz kelesi túnde joq bolamyz. Sheshim osy, sert berik. Odan keıin Sádýaqasty jerdiń ústi tursyn, astyn aqtarsa da tabar ma eken? Joq, pende balasy taba almas! Mine, tún de óziniń adam aıtqysyz zor, qap-qara denesimen aspandy jaba saldy. Sýyq jel qutyryna soǵyp, áldeneni izdegendeı taý qoınaýlaryn, aǵash aralaryn timiskileı kezedi. Óziniń ótkir tyrnaǵymen jer tyrnaǵan ashýly arystandaı topyraqty sýyra tartyp, aspanǵa atady, usaq tastarmen jan-jaǵyn atqylap alasurady. Ári qaltyrap tońyp, ári qýanyshqa masaıraǵan men aýyl adamdarynyń uıyqtaýyn talyp kútemin. Tez, tez, aqyrǵy shamdar sense eken, aqyrǵy úıler uıqyǵa jatsa eken!

Tilek te qabyl boldy — el de jaılandy, men de aýyl syrtymen júgire basyp, Buralqy úıiniń tusyna keldim. Ia táńiri, jolymdy ońǵara gór!

Terezege tónip biraz turdym da, jan-jaǵymda eshbir dybys sezilmegensin, saýsaqtarymmen sherte bastadym. Birneshe qatty, qatty shertister artynan áldekim ishten terezege taıaý kelip, «Bul kim?» dep daýystady. Men: «Buralqy úıde me, shyǵyp ketsinshi, asyǵys sharýa bar edi»,— dep jaýap qattym.

Maǵan kimsiń dep tekserýdiń ornyna,— «kázir, kázir shyǵamyn» degen Buralqynyń ózime tanys daýsy estildi. Sonyń artynsha-aq syqyrlap esik ashyldy, men jalma-jan qora qaqpasyna qarap bet qoıdym. Syrtqy qaqpadan Buralqy da shyǵa keldi.

— Buralqy! — dedim men.

— Bul kim?

— Men, Sádýaqas.

— Sádýaqas!

Buralqynyń úninde ári sasqan, ári tańdanǵan adamnyń keıpi bar. Men qasyna jetip kelgende, ol sol qalshıyp turǵan qalpyn ózgertken joq. Ne amandyq surasqan joq. Azǵantaı ańyrystan keıin: — «úıge kir, men sham jaqtyraıyn»,— dep, ózi dereý qaqpadan úıge qaraı aıańdady, men de dedek qaǵyp sońyna erdim. Úıge kirdik, sham jaǵyldy. Meniń bar denem qaltyrap, júregim shanshyp aýyrǵandaı bolady, Buralqynyń tuıyq minezi, júris-turysy maǵan bir unamsyz jáıdi ańǵartqandaı, ne syr, ne jumbaq?! Álde Ǵaını bir pálege ushyrady ma eken, bolmasa bul menen sýynǵan jan ba, degen oı basyma kele qaldy.

— Buralqy! Sen nege úndemeısiń? Meniń kelgenime renjidiń be? Álde Ǵaını bir pálege dýshar boldy ma?— dedim birden.

Buralqy taǵy da til qatpaı biraz otyrdy da:

— Biz masqara boldyq qoı, Ǵaınıdan aıyryldyq,— dep tómen qarady.

— Ne boldy? Óldi me, bolmasa kúıeýge berip jiberdi me? Aıtsańshy tezirek! — Daýsym qaltyrap, ón-boıym diril qaǵady, endi bir sátte qulaǵaly turǵandaımyn.

— Joq, ólgen joq, tiri. Abzal, asyl jan edi, qor boldy ǵoı sorly,— dep Buralqy kózine jas aldy.

Bul sózdi estigende meniń tula boıym muzdap ketti. Sóz aıtýǵa mursham joq. Ashý qysty ma, bolmasa kenet estigen aýyr habardy kótere almadym ba? Áıteýir turǵan jerime júremnen otyra kettim de:— «Ózi qaıda, osynda ma, joq pa?» degen sózdi qaıtalaı berdim.

— Joq, munda emes, aq soldattarynyń qolynda,— degen Buralqynyń sońǵy sózi alystan úzilip-úzilip áreń estilgendeı boldy...

***

Jan kúıinishi qaǵıda, dástúr degennen basym, er qaıratynyń bir nyshany sıaqty, men, mine, Ǵaını úıiniń tórinde otyrmyn. Meni osynda alyp kelgen jan kúıinishi, yza men kek. Áıtpegende súıikti qyzynan aırylyp otyrǵan qaraly, qaıǵyly, kempir men shalǵa meni kórý qaıbir baqyt. Meniń olarǵa basa kókteı kelýim qaıbir jaqsylyq! Qyzyn tartyp áketken aqtyń ápiserinen (ofıser degeni) eki sorlynyń kóz aldynda meniń nem artyq! Biz ekeýmiz osy úıdim. bosaǵasyna suǵylǵan eki naıza, áke men ana júregine atylǵam eki oqpyz. Ekeýi de aýyr, ekeýi de zıandy! Amal ne, tartys pen kúres qaǵıdasy osylaı sekildi. Men endi sypaıy jan, ótinish jalynysh quly emes, tergeýshi, ámirshi qıapatyndamyn. Qyz ákesi, qyz anasy sóıleıdi, men tyńdaımyn. Olar jylaıdy, olar ótinedi. Men saqyldaǵan cap aıazdaǵy qyraýly jalańash qylyshtaı sazaryp ishten tynamyn. Bul úı maǵan úı emes, azynaǵan kórdeı, ári sýyq, ári jat. Osylaı bola tura bul úıde men qımastyq birdeńe bardaı, meni qushaqtap jibermeıtin sol belgisiz syr meni tań sáriden osylaı qaraı jetektegen. Men alaqtap sony izdeımin. Biraq kóre almaımyn, ol zat ne? Adam ba, bolmasa ún be, álde jel me!? Dál bul suraýlarǵa jaýap izdemeımin. Tek, tuıyq, únsiz bir jumbaqtyń sońyna eremin de otyramyn.

Jańa ǵana aıttym ǵoı. Osy úıge kelýim de sol jumbaqtyń kúshi, osy úı ishinen izdegenim de sol. Mynaý eki úlken adamnyń búk túsip tiri janmen til qatyspaı jatqandary da sol meniń erkimdi bılegen kúshtiń qudireti, sol bir qymbat asyl pendeniń muń-zary.

Sol qudiret ıesin shal men kempir zar qushaǵynda, qasiret besiginde kútedi, aqsaıdy, qaıǵyrady. Men ony yza men.kek daýylynda, qanjar júzinde, myltyq aýzynda izdeımin.

Joq, bul eki sorly maǵan jaý da, jat ta emes, meniń adasqan serigim, boranda joǵaltqan saýsaǵym, úsip túsken qulaǵymnyń ushy. Olardy qaıtarý da, umytý da múmkin emes!

İzdegenim tabylmasyn ózim de bilemin. Biraq bile tura sengim kelmeıdi. Meniń qymbattym, súıikti Ǵaınıym osy aǵash úıdiń bir qaltarysynda áli de jasyrynyp turǵan sekildi, mine, mine, «Sádijan!» dep shyǵa kelerdeı, qushaqtap alardaı... Men elegizip jan-jaǵyma qaraımyn. Dál shyǵa keler shaǵyn andamaı, baıqamaı qalarmyn ba dep qorqamyn, asyǵa, abyrjı kútemin...

Kóz aldymda appaq qýdaı kempir álsiz ǵana kúbirlegendeı, maǵan Ǵaını jáıli áldenelerdi aıtady, biraq men estimeımin, qulaǵym shyńyldap, basym meń-zeń bolady. Bul kim!? Arýaq sıaqty qart adamnyń júzine tesile qaraımyn, óńim be, túsim be?!

Tús emes, óńim ǵoı, bul Ǵaınıdyń sheshesi emes pe? Netken ózgeris!

Keshe ǵana aq jaýlyǵy kóleń qaǵyp, jarqyldap júretin kerbez báıbishe, qartaısa da bet ajaryn, dene symbatyn bermegen qaıratty jan, búgin búkshıgen, aq júzin ájimder qaptaǵan kóne arýaq sıpatynda meniń aldymda otyr. Sóne qalǵan kóz nury tym aıanyshty.

Qaıǵy jalyny, qasiret soqqysy degenimiz osy eken-aý!

Jyrtqysh ańdaı meıirimsiz qıanat ıesi! Seni adam degenge kim nanar! Adam bolsań anadan týar ediń ǵoı! Adam bolsań sende de qaryndas, aǵa bolmas pa edi? Sende de týysqandyq sezim, dir eter júrek ar men uıat, namys pen parasat bolmas pa!

— Joq! Sen adam emessiń, seniń júregińde ótkir sezim, boıyńda ar, janyńda meıirim joq! Seniń qanyń aram, sen buzylǵan júrek, shirigen dene, adam súldesindegi azǵynsyń.

Endi álsiz, qorǵansyz jandarǵa degen aıanysh, súıgen jaryma degen kek jalynymen aralasqandaı. Men qyz anasynyń muńdy baıanyn tyńdap boldym da, ornymnan turdym. Qyz anasy qansha zarlaǵanymen, men bul zardy qansha tyńdaǵanymmen qaıtyp oralar Ǵaını joq. Ǵaını joq jerde maǵan ne qyzyq, meniń tirligimde ne maǵyna bar! Manadan beri qur otyrmyn degenim bolmasa, eshteńe estip, esh sózge qulaq aspadym, tek jylap otyrǵan eki kózge, kúbirlep otyrǵan qos eringe qarap qatyp qalyppyn. Osy sátte meni keýdesinde jany bar adam eken deýdiń ózi qate bolar. Men jansyz, sýyq tas tárizdi edim. Oıym da, meniń júregim de alysta, áldebir qorqaý jyrtqyshtyń tyrnaǵynda ketken Ǵaınıymdy qýyp ketken edi. Qan sonarda ań izine túsken mergendeı jaý izderin sharlap, alasurýda edi. Meniń sóz tyńdar halym joq edi. Únsiz ǵana arýaqtaı shubatylyp esikten shyǵyp júre berdim. Endigi sert qas jaýymnan kek alý, jaý qolynan súıgen jardy, abzal perishtemdi tez bosatý. Bul jol qandy jol, maıdan joly. Sádýaqas óz basyn sol jolǵa bútindeı arnady. Janym qalsyn degen adam jaý túsire almaıdy. Endeshe, ólim men ómir ekeýi de meniń aldymda báıgede tur.

Mine, dala, mine, aýyl! Ár jerde tútinderi aspanǵa órlegen jer úıler bir qaraǵanda óte júdeý, óte suryqsyz, aıdalada qańǵyrap turǵan molalarǵa uqsaıdy. Aq soldattary aıýandyqpen jábirlep tonap ketken aýyl panasyz jetim, qaraly jesir qatynǵa uqsaıdy. Men muńaıamyn, japan túzde jalǵyz qalǵan jolaýshyǵa meńzes kóńilimdi qorqynysh bıleıdi, serik, súıenish taba almastaı jabyrqaımyn. Mundaı kúı ár adamnyń basynda bolatyn bir ótkinshi jáıt qoı! Munyń artyn lezde basqa bir sezim — jarqyraǵan úmit sezimi basady. Árbir myjyraıǵan jerkepelerden yzaly, ashýly jandar, qaırat pen erlik, namys pen kek ıeleri maǵan qarap tunjyrap, otty kózderimen atyp turǵandaı boldy. «Neǵyp tursyń, júr, atqa min, bizdi basta, kekke, namysqa erlikke shaqyr!»— degendeı. Men júgire basyp, Buralqynyń úıine keldim. Buralqy qarsy kezdesti.

— Az kúnder birge bolsaq ta, týǵan baýyrdaı bolyp ediń, myna qorlyqqa shydap otyrasyń ba? Joq, maǵan eresiń be?

— Ergende ne istemeksiń?

— Kek alamyn.

— Kimnen?

— Aqtardan, áneýgi osy eldi shapqan, Ǵaınıdy áketken zulymdardan.

Bul sózdi estigen Buralqy meniń júzime tesile qarap qaldy. Eki kóziniń oty óńmeńimnen ótkendeı, men de sazarǵan kúıimde turyp qaldym.

Bul kórinis syrt qaraǵanǵa eki kókjal bóriniń kenetten qarsy kelip, otty kózderimen únsiz arbasqanyna uqsas edi. Buralqy kózinde ashý men aıbattan góri «shyn aıtasyń ba?» degen suraý, kúdik nyshan turdy. Men bul suraýǵa, dál kázir, toqtaýsyz jaýap berýge mindettimin, áıtpegende Buralqy júreginiń kilti meniń qolyma túspeıdi, Buralqy oıynyń arnasy maǵan jetkizbeıdi. Osy syrdy ishteı uqtym da: «ras, aıtamyn. Men qas jaýymdy ne óltirmeı, ne ózim ólmeı bul betten qaıtpaq emespin. Olar da adam shyǵar, olar týǵan ata-anadan biz de týǵamyz joq pa?»,— dedim.

— Qarý-jaraq she, ony qaıdan alamyz,— dedi Buralqy.

— Jaý qolyndaǵy qarý-jaraq bizge ortaq qoı, óz bastaryn namys pen kek jolyna qıǵan adamnyń aıanary bar ma. Aqyl men aıla, qaırat pen erlik jigit qanaty emes pe,— dedim men taǵy da.

— Ras-aý,— dedi Buralqy, buryn oılanyp, sheshýin taba almaı júrgen bir jumbaǵynyń dál ústinen túskendeı.

— Namys pen kek joly batyrlar joly ǵoı, bul jolda ólip ketken jannyń ne armany bar. Denemdi namys býyp, syrymdy kimge aıtarmyn dep júr edim, uran shaqyryp qol jınaıtyn jan tabylsa, bul elde ermeı qalatyn pende bolmas, saǵan endigi aıtarym qysqa: ana qor bolǵan, qyryqtan asqanda abyroıy, ary tógilgen anam baıǵustyń kóz jasy men aq sútin kókiregime kek, aýzyma ant tutamyn, men sendik, basta jolyna, tartynba,— dedi Buralqy bir túrli yzaly daýyspen. Aqtardyń bul aýylda qorlamaı ketken qatyn, qyzdary qalmaǵanyn, tonamaı ketken úıi bolmaǵanyn men osy Buralqy sózinen keıin uqtym. Jaý naızasy etine tıip, qansyraǵan, júregi kekti, boıy ashýly jalǵyz men ǵana, Ǵaını ǵana, onyń ata, anasy ǵana desem barlyq el eken, men jalǵyz emes, kóp ekenmin. Osy bir oı lezde saırap kókirekte janǵan qýat otyn burynǵydan góri mazdatqandaı boldy. Men: «Tur, Buralqy! Osy mańnyń atqa miner jandaryn tegis jına»,— dedim. Buralqy júgire basyp úıden shyǵyp ta ketti.

Mine, sodan beri talaı kúnder ótti, biz aqtardyń jolyn torydyq, shetke shyqqandaryn qaǵyp tastaımyz da, qarý-jaraǵyn alamyz. Aqyry, bul ádis te bizdi qarýǵa jarytpaıtyn boldy. Endi qaıtemiz dep aqyldasyp júrgen kózimizde shalǵynda júrgen Qyzdarbek degen osy aýyldyń jigiti shaýyp kelip: «Bir top aqtar aýylǵa bettep keledi»— degen habardy aıtty. Biz dereý ekinshi bir jaqpen jytyp otyrdyq. Soldattar sanyn, qaıda ornalasqandaryn aýyl adamdary bizge habarlaıtyn boldy.

Aýyldyń oń jaǵynda jarty shaqyrymdaı jerde tereń saı bar, sol saıdy erlegen adam ana turǵan Aıyrtaýdyń dál eteginen bir-aq shyǵady dep, ol alda kóringen záýlim bıik qos taýdy nusqady. Men sol taýǵa kóz jiberdim. Netken kelisti, netken sulý taý edi! Jer, dala, taý degender ómir, tirshilik perzenti ǵoı, men shynymdy aıtsam dál búginge deıin sol Aıyrtaýdaı sulý taýdy, sol jerdegideı kórkem sulý jerdi áli kórmegen sekildimin. Ras, buǵan nanyńyz! Dál búginge deıin maǵan ondaı áser qaldyrǵan jer sıpaty joq, múmkin bolmas ta. Múmkin jastyq shaqtyń qyzýly lebinen, jan qumarlyǵynan bolar, sol bir taý kelbeti áli búgingideı kóz aldymda. Parıjdaǵy dúnıe júzi madaqtaıtyn ataqty Eıfel munarasyn men kórgenim joq, múlde kórmespin. Al, qazaq dalasynda kenet — ushyrasqan osy eki taý qatar ornatqan qos munara tárizdi, úshkir múıizimen bultty tireı ósken egiz kúmbez alystan qaraǵan janǵa óte ásem, asqaqtaǵan bıik, kóz toımastaı kerbez, kóńil sýsyny qanbastaı názik...

Áne, kórdiń ǵoı, sol Aıyrtaýdyń eteginde ný ormannyń arasynda biz otyrdyq. Kún de keshke aınalyp bara jatqan shaq edi. Birimizde shıti, birimizde qos aýyz, birimizde besatar myltyq, al keıbireýlerde beline qystyrǵan aıbalta, qanjar, endi bireýlerde selebe pyshaq ta bar. Jáı osylaı bolǵanmen jigitter boıynda asa bir jınaqylyq ashý qysqan yzǵarly sus ekpin lebi seziledi. Árkim óz qarýyna sengendeı ońtaıly, ornyqty. Tas qarańǵy tún keldi. Meniń eki kózim el jaqta, jigitter de oryn-oryndarynda elikteı qatyp qalǵan, bir adam qybyr etpeıdi. Ne bolyp jatyr? Jaý qolynda qalǵan aýyl kúıi neshik? Bul isimizdiń aıaǵy nemen tynar? Bárimizdi tebirenter, bárimizdi tolqytar oı osy. İstiń aıaǵyn asyǵa, abyrjı kútýdemiz.

Aldymyzdan áldeqandaı sybdyr estiledi. Aıaq sybdyry men qulaq túrip tyńdaımyn. Bireý kele jatyr. Bul kim boldy eken? Bizdiń kisi bolǵaı. Eki adam ózara sóıleskendeı, biraq ne aıtysqandaryn aıyryp bolmaıdy. Tek dybys úninen basqa eshteńe qulaǵyma shalynar emes. Bir kezde: «Sádýaqas, qaıdasyńdar!» — degen, daýys anyq estildi. Men jasyrynyp otyrǵan aǵash túbinen shyǵa keldim de, aqyryn ǵana daýystap shaqyrdym. Olar júgirip meniń qasyma keldi, aýyl adamdary. Kele sala soldattar jáıin baıandap jatyr.

— Barlyǵy on bes adam, ishinde bir bastyǵy bar. Tonamaǵan úıi joq, qyz-kelinshekterdi eki úıge jınap, ázderi kázir araqtaryn iship jatyr, masqaralaǵany bylaı tursyn, óltirip ketpese neǵylsyn, ete bir qatal, tústeri tym sýyq, Jumabaı men Berdálini saqal-shashtarynyń appaq qýdaı ekenderine qaramastan soqqyǵa jyqty, aýzy-muryndarynan qan ketip, talyp jatyr, tez qımyldamasańdar, aýylda tiri jan qaldyrmas,— dep ekeýi bozdap qoıa berdi. Men jigitterge bul habardy aıtyp, aýyl mańyna jaqyndaý kerek ekenin, bul jolda óte saqtyq, óte shapshańdyq qajet ekenin uǵyndyrdym. Biz jıyrma jigitpiz. Eki úıge on-onnan bólinip tıispekpiz. bir toptyń bastyǵy buralqy-jaý bul jerde ózderine qol kóteretin jan bar dep oılamaıdy. kelgenderdiń aıtýyna qaraǵanda túsken úılerinde kúzet joq, ár soldat qyz ben kelinshekterdi qastaryna alyp, araqtaryn ishýmen máz-meıram endigi áńgime tek solardy jatqan oryndarynda basý, esterin jıdyrmaı shapshań qımyldaý. aıqas taǵdyryn bir ǵana shart — batyldyq, shapshańdyq sharty sheshpek. Men jigitterge bul jáıdi qaıta-qaıta aıtyp pysyqtadym.

Biz tez attandyq. Uzyn saıdyń aýylǵa jaqyn saǵasyna attardy tastap, ózimiz jaıaý jóneldik. Eki bólinip aýylǵa kirdik. Men soldattar jatqan úıdiń tusyna taıaý bir qoraǵa jigittermen kirdim de, jansyz arqyly aqtar jáıin taǵy da anyqtap bildim. Aqtarǵa tamaq daıyndap berip júrgen kempir-keshekter biz jibergen adamǵa:— Úı ishinde dál kázir ne bop jatqanyn bilmeımiz, ózderi tegis mas, qylysh, myltyqtary aýyz úıdiń bosaǵasynda tizýli turǵanyn as aparǵanda kózimiz shalyp edi,— degennen basqa eshteńe aıta almapty. Aıtpaqshy, umytyp barady ekemin-aý, úı mańynda kúzet joq degen habardy da solardan aldyq. Osydan keıin bizder ózara aqyldasyp, tez barý kerek degen sheshimge toqtadyń.

Biz júrip kelemiz. Men at boıy alda kele jatyrmyn. Aıaqtarymyzdy asa bir eptilikpen basyp, óte saq kelemiz. Úı yqtaryn, úıilgen tezekterdi tasalaı jyljımyz da tyń tyńdaımyz, áldebir dybys estiler me, ıa bireý-mireý kóriner me dep qaýiptenemiz. Ázirge dybys ta shyqpaıdy, qarańdaǵan adam kórinbeıdi. Etpeleı aıańdap úı mańyna da taıanyp qaldyq, bir kezde úı ishinen barqyraǵan bir daýys kóterildi de, basyla qaldy. Biz sasqanymyzdan jata qaldyq. Jaý beti, ajal aıbaty degen ońaı saýda emes qoı. Osynyń artynan taǵy bir-eki daýys jarysa shyqty da, oǵan birneshe kújildegen, qarlyqqan únder qosyldy, sóıtip bir sátte úı ishi azan-qazan boldy da ketti. Men endi mas soldattardyń qosylyp án sala bastaǵanyn seze qoıdym. Bul aýyl adamdary tarapynan qaýip kútpeýdiń, basynýdyń nyshany. Jatqan ornymnan ushyp turyp ilgeri umtyldym, jigitter de erip keledi. Mine úı, endi birer attasaq qasynda bolamyz, sodan keıin qandy shaıqas bastalady, ana zary, qor bolǵan jubaılar men qaryndas kegi shaqyrǵan maıdan osy. Jaqyndaǵan saıyn úreı artta qalyp, áldenendeı zor, kúshti qudiret alǵa, tógiler qanǵa qaraı, maıdanǵa qaraı súıreıdi, ózim arqyly óz júregim arqyly basqalar jaıyn da anyq bilgendeımin, sondyqtan jan-jaǵyma qaramaı ilgeri basa beremin. Mende es joq, tek yza ǵana daýyldaı burqyraǵan kek qana bar. Mine, qora, men qaqpa aldyna kelgende kilt toqtaı qaldym da, artyma buryldym, jigitter de jetken eken. Olarǵa osylaı tura turyńdar dep ymdadym da, ózim buqpalap otyryp terezege bardym, barqyraǵan daýystar áli de úzilip-úzilip shyǵady da tyna qalady, tynǵany bolmasa, múlde toqtamaıdy, keıde birneshe daýys qatar barqyrap kóteriledi de, toqtaı qalady, birazdansyn ekeý-ekeý bop shyńǵyryp, odan keıin jalǵyz-jalǵyz kújilderge aınalyp joq bolady... Terezeden aqyryn baspalap qaradym tórgi úıde bir top soldat aldaryna araqtaryn qoıyp, shylymdy burqyratyp otyr. Ústerindegi aýyr kıimderin sheship tastaǵan, ekeý-ekeý qushaqtasyp alyp, áldenendeı bir óleńdi bastaı beredi de, aıaqtamaı toqtaıdy, sóıtedi de birine-biri judyryqtaryn túıip kijinedi, boqtyq sózdermen úıdi bastaryna kóteredi. Taǵy dýyldasyp, keńirdekterin soza daýryǵady da, qaıta qushaqtasyp súıisedi. Túrlerine qaraǵanda tegisimen ýdaı mas. Bulardan árirekte tórde sáki ústinde shashy jalbyrap jaıylyp ketken bir áıel etpetinen qulaǵan kúıi jatyp qalypty, óli-tirisi belgisiz. Shamasy, talyp jatqandaı. Muny kórgen meniń tulaboıymdy ashý qysyp áketip barady, qoıanshyq ustaǵan jandaı dir-dir etemin, terezeni syndyryp jiberip, úı ishine oıran salǵym keledi. Ózimdi-ózim áreń toqtattym, endi terezeden qaıta qaraýǵa shydamaı jigitterge qaraı aıańdadym.

— Biz qoraǵa kirdik. Qora tastaı qarańǵy, sonadaı jerde jyltyraǵan álsiz jaryq kórinedi. Men jaqyndap keldim, aýyz úıdiń esigi ashyq, bosaǵada maı sham jypylyqtap janyp tur. Bir búıirden turyp, aqyryn bólme ishine kóz jiberdim, eshbir pende kózime túspedi. Biz bólmege kirgende túpki úıde álsiz qarlyqqan birneshe daýystar bir ánniń aıaǵyn qaıtalap otyrǵandaı kórindi. Jalma-jan aýyz úıdiń buryshynda turǵan qarýlarǵa jabystyq. Biraq túpki bólmeden eshkim qozǵala qoımady. Qolyma tıgen bir bes atardy kóldeneń ustap ishki bólmege tap berdim. Osydan qasynda jigitteri, qolynda fonar Buralqy shyǵa keldi.

— Sapar oń ba?— degen meniń sózime:

— Tegis jaıpadyq,— dep jaýap qatty. Bul jaýap meniń ne bop jatyr eken, álde jaý sergek bolyp aldyrmaı keter me degen qorqynyshymdy basyp, kóńilimdi ornyqtyrǵandaı boldy. Men «jigitter tegis aman ba eken, túgendeńdershi!» dedim qatty daýyspen. Bizdiń toptan Ǵabbas joq bolyp shyqty. Buralqy bastaǵan toptan úsh adam jeńil jaraly bolyp shyqty, dereý keıin qaıtyp taǵy bir fonar suratyp, aldyrdyq ta urys bolǵan úıge kirip, ólikterdi dalaǵa shyǵara bastadyq. Fonar jaryǵyn júgirtip sulap jatqan óli jandardy qarap turǵan meniń kózime anadaı buryshta etpetinen túsip qımylsyz jatqan Ǵabbas kerindi, men kıiminen-aq tanı kettim, júgire basyp janyna keldim. Ne ǵajap! Bul jerde áli de qandy soıqan bitpegen ǵoı, mynaý eli Ǵabbas emes, tiri, alysa ketken qas jaýyn keńirdeginen qos qoldap ustap alyp jibermeı, sheńgelinen shyǵarmaı mytyp jatqan er qımyly meniń kózime jas ákelip, kóńilime maqtanysh jalynyp qaýlatty. Ǵabbas tur! Kel meniń qushaǵyma, ata-anań úshin, solardyń maqtanysh, qýanysh lázzaty úshin seni men qushaqtap, men súıeıin, baýyrym!»— dep aıǵaılaǵym keldi, jerde, sáki ústinde alysqan jaýyn alqymynan qos qoldap syǵymdap jatqan ony kóterip alyp jas balasha súıgim keldi. Biraq onyń ólik denesi qybyr etken joq, onyń nury sóngen kóz janary qaıta tutanǵan joq, kezergen erni kúbirlep, baılanǵan tili sheshilgen joq... men Ǵabbastyń balalyq shaǵyn da kórgen joqpyn, óz ómirin neden bastaǵanyn da, dál osy búgingi sátke deıin ne istep úlgirgenin de bilmeımin. Al, onyń dúnıeden óter ómirimen qoshtasar sáti osylaı bitti, osylaı tyndy! Jaıshylyqta talaı daýryqpa tentektermen sotqar-sotanaqtardyń el ishinde batyr atanyp júretinin de bilemiz ǵoı, al bul jigit aýyl arasynda óte sypaıy, momyn jan bolyp edi desedi qurbylary. Teginde aıǵaı-shýy kóp maqtanshaq, daraqy adamdardyń kisilik qasıeti az, keýdesi bos ydys tárizdi sańǵyraýyq keletin bolar, kúsh pen qasıet, adamshylyq pen erlik únsiz, sypaıy janǵa tán sıaqty.

Men aıtarymdy aıtyp bittim, budan keıingi attanys joryǵynda óziń de birge bolyp kelesin. Osy bir jaılar keýdeme syımaı bara jatqansyn seni ózimmen keıin ne bolǵanyn jóndi bilińkiremeımin, esimde qalǵan ýaqıǵa— men kirip barǵanda eńgezerdeı bir soldat jerde jatqan manaǵy áıeldi shashynan ustap ap krovatqa qaraı súırep barady eken. Men soǵan tura umtyldym, meni kórgen bireýi barqyraǵan mas daýsymen «kırgızy!» dep aıǵaılap jiberdi. Osydan keıin jigitterdiń lap qoıǵan alǵashqy qımyldary, bireýlerdiń ókirgen daýsy, qyryldaǵan, alqynǵan dybystar bir-birimen aralasty da ketti. Men qarsy aldymdaǵy jaýyzdy myltyqtyń dúmimen qaraqustan perip jibergenimde, ol dońyzdaı ókirip, táltirektep bir basty da, moınyn astyna ala gúrs etip qulady. Sol sátte oń jaǵymda áldekimniń «qutqaryńdar!» degen tanys daýsy qulaǵyma sap ete qaldy, jalt qarasam Tólegen degen jigit eken. Bir soldat astyna basyp óltirgeli jatyr, jalma-jan solaı qaraı tap bergenimde aldymnan sileıip jatqan bireýge qarap aqyryp turǵan Áýelbek kezdese ketti, men myltyǵymdy soǵan ustata salyp sapydan kezdigimdi sýyryp alǵan kúıi Tólegendi janyshtap jatqan soldattyń dál jaýyryn ortasynan suqtym. Eki kózim qantalap, aldymda ne jatqanyn, úı ishinde ne bolǵanyn sezbeımin. Biraq oń qolymda qatty qysqan kezdik júzinen sorǵalap qara qan aǵady, qyzyl qan bolýy múmkin be? Joq, múmkin emes. Onyń qany da, jany da, júregi de qara. Bir kezde saldyr etip janyp turǵan panar qulady, jalp etip sham sóndi. Sol sengen shammen birge úı ishinde bar tirshilik sóne qalǵandaı birden tynysh, tas túıin. Endigi bir demde: «Atańnyń... jany netken siri edi, eki qolym qarysyp qaldy ǵoı, sham jaǵyńdarshy!» — degen aıǵaı meni uıqydan oıatyp jibergendeı. Men sireńke tartyp jaryq qyldym. Bireý aýyz úıden maı sham ákeldi. Biz úı esigin syrtynan japtyq ta dalaǵa shyqtyq. Tereze aldyna eki jigitti kúzetke qaldyryp, Buralqylar ketken úıge qaraı bet aldyq. Júregim oınaqshyp, tula boıymdy áldebir belgisiz kúsh bıleıdi, eki aıaǵymnan quıyn kóterip bara jatqandaı tez basamyn, jigitter de aldy-arttaryna qarar emes, dedektep ushyp keledi, keıbireýler qasynda kele jatqan joldastaryna qysqa-qysqa til qatady da, tyna qalady, árkimniń aıaq attasy pysyq, denesi yqsham, sergek, umtylystary óktem. Bularǵa qarap men de óktem, nyǵyz qudiretteı kúshtimin. Osylaısha jarysa basyp kele jatqan bizdiń qarsy aldymyzdan ońasha alyp qalyp edim, bárin de aqtardym, endi kóńilim jáı tapqandaı, janym jadyraıyn dedi.

Toqsan! Osynaý myjyraıǵan shym úılerde jel aıdasa yqqa qaraı bosa beretin óńkeı sorly jandar tur eken dep oılama! Adam kúshin mekenine, bolmasa syrt kórinisine qarap aıyra qoıý qıyn. Men ony ózimniń alǵashqy jan ashýymnan, alǵashqy sot toryǵýymnan ańǵardym.

Óziń oılashy! Bul eldiń kózinde men kim?! Tek zerger, el qydyryp tamaq asyrap júrgen jan emespin be? Endeshe sol ataq, abyroıy joq men sıaqty bireýdiń sońyna osynsha jigitterdiń ergenin, ajalǵa qarsy attanǵanyn sen neden dep biler ediń?!

El boıynda qaınaǵan kek, uly ashý, yza bar. Búgingi aýyldyń tuıyq minezi quıyn kóterip daýyl soǵar aldynda tunyp turǵan aldamshy kún raıy sekildi eken. Astań-kesteń daýyl bolaryna bir ǵana batyr uldyń ashshy aıǵaıy, doly aıbaty kerek eken, shym úıler tolǵan kek pen namys, qaırat pen kúsh, ony túngi aıqasta óziń de kórdiń.

Maǵan ergen el toby jalǵyz ǵana Ǵaını kegin joqtaýdan góri joǵaryraq bir tilekke, men áli túsinip bolmaǵan bir kúıdiń sazyna arqa tirep turǵan sekildi. Men sońǵy kúnderi osy jáıdi kóp oılap, kóp izdeımin, biraq, taba almaı boldyryp toqtaımyn.

Óz taǵdyrlaryn meniń qolyma, meniń ámirime bergen osy bozdaqtardy endi qaıda bastap, qaıda aparý kerek, bir buraýdyń da bir suraýy bar emes pe? Bizdiń isimiz osylaı tyna qalar is pe?! Meniń bul oıyma jaýapty kim aıtar, kim jol kórseter?! Myna seniń qyzyldar qatarynda soldat bolyp júrýiń meni bir nysanaǵa meńzep, bir oıdyń ushyǵyn qolyma ustatqandaı, sol nysanaǵa jón tartyp, sol oıdyń sońyna ersem be deımin...

Jaqsy, bul jáıdi aýylǵa barǵansyn aqyldasarmyz, sen de qazaq balasy emessiń be, óz túıgenińdi jasyrmaı ortaǵa salyp, óz aqylyńdy qos!

Sádýaqas atynyń tizginin jıyńqyrap ustap, taǵy da jorta jóneldi, men de ilese jóneldim...

---