InfoHub Logo

Kolhozdan tań ata shyqqan mashına qum - qumnyń arasynda súńgip áli júr. Qyltyń etip myna shaǵyldyń búıirinen bir kórinse, álden ýaqytta joq bolyp ketedi. Kún shańytyp boran bolaıyn dep tur. Shofer endi ashýlanaıyn dedi.

— Bul qurǵyrdyń aýyly qaıda ketken, jer jutyp qoıdy ma, álde kókke ushyp ketti me? Áneý kúni kelgenimde osy tumsyqta otyrǵan sıaqty edi ǵoı.

Jaıaý borasyn quıǵytyp qummen aralas qardy aspanǵa kótere bastady. Ne mańyraǵan qoı, ne úrgen ıttiń daýsy estilmeıdi. Buǵan deıin jan baspaǵan meńireý japan dúz sıaqty osy mań.

Shofer mashınasynan qarǵyp tústi de shaǵyldyń basyna shyǵyp aıqaı saldy. Jaýap ún jaqyn jerden-aq estildi. Mashınany solaı qaraı buryp, qoralaýǵa ketip bara jatqan qoı sońynan yzǵytyp jetip keldi.

— Eı, Dáýletbek, sender qonys aýdaryp ketkensińder me?

— Qysty kúni adam uzaq qonys aýdarýshy ma edi. Esińnen adasqansyń ba? Baıaǵy óziń kórgen qystaý emes pe?

— Qaıdam, tań atqaly seni izdep qum - qumnyń arasyna kirip sabylyp júrmin. Sezge shaqyrady, — dedi uıańdaý kelgen qurbysy shart býynǵan fýfaıkesiniń oınyna qolyn tyǵyp jatyp.

Sezge deıdi, komsomol sezine me? Dáýletbektiń oıyna ótken aýdandyq konferensıada Qazaqstan komsomolynyń IX sezine delegat bolyp saılanǵany tústi.

— Shaqyrý qaıda?

— Má!

— Oıbaı-aý, mynada erteń tańerteń saǵat 10-da ashylady deıdi ǵoı. Erterek nege jetkizbegensińder?

— Ol daýyńdy aýdandyq komsomol komıtetine aıt. Seni izdeımin dep tan, atqaly sandalǵanym da jeter. Delegat bolsań ózińe delegatsyń, shirenbe maǵan.

Budan ári saýdalasyp turýǵa ýaqyt bolmady. Dáýletbek aldyndaǵy qoıdy asyǵa aıdap keldi de, Qydyrma aqsaqalǵa jáıdi aıtyp, álgi mashınamen stansıaǵa qaraı jónep berdi.

Mataı temirjol stansıasy Aqsý aýdanynyń maly qystaıtyn, Quraqsý, Tenteksý, jaıylymdaryna eń jaqyn stansıa edi. Dáýletbekke qasyndaǵy qurbysy mashınany tipten jaı júrgizip kele jatqandaı kórinedi.

— Oıpyrmaı, poezd bolsa jarar edi, úlgere alar ma ekem. Qasaqana sen de jybyrladyń da qaldyń ǵoı.

— Qysty kúni, ózi nashar jolda mashınany budan artyq aıdaýǵa bolmaıdy...

...Jiberińiz deımin, Taldyqorǵanǵa jetýim kerek. Mılısıa serjanty osylaısha arpalysyp júrgen ashańdaý sary jigitti bileginen shap berip ustap aıyrylar emes.

— Nege tártip buzasyń. Júk poezymen jolaýshy júrýge bolmaıdy. Nege minesiń oǵan. Shtraf tóle.

— Shtrabyńdy alsań alshy aǵataı, jibershi óziń meni, ustamashy, myna qaǵazdy kórińizshi.

Qaǵazdy oqyp shyqqannan keıin manadan bergi yzǵarly mılısıoner de jumsap sala berdi.

— Bar, baýyrym, bara ǵoı. Biraq, úlgere alar ma ekensiń. Tún ortasy bolyp qaldy, Taldyqorǵannan eshkimdi taba almaısyń ǵoı.

Úshtóbeden qalaǵa júretin avtobýstyń sońǵy reısimen Dáýletbek zyrlap kele jatty. Qaıda barmaq, kimge jolyqpaq, kimnen jón suraıdy. Qazir bul barǵanda ǵoı oblystyq komsomol komıtetinde eshkim bolmaıdy. Ne isteıdi sonda. Sýyqtan búrisip avtobýs ishinde shoferden suraǵysy kelip edi, «qoıshy, bara kóre jatarmyn» degen oı keldi.

Avtobýs ortalyq kóshege ákep túsirip tastady. Qolynda shaǵyn túıinshegi bar orta boıly, ashań júzdi, kók kózdi jas jigit tún ortasynda jalǵyz tur. «Álde biri otyrǵan joq pa eken» dep oblystyq komsomol komıtetiniń úıine kelip edi, esik berik. Ne isteý kerek.

— Táýekel dep Almatyǵa tartyp otyrsam... Ne bolsa da sonda kórsem. Osy oı jas jigitti jetektep taksıler turatyn jerge alyp keldi.

— Almatyǵa baratyndaryńyz bar ma? — Toptanyp turǵan shoferler saq-saq kúldi.

— Qyzyqpysyń eı, tún ishinde osynshama jerden Almatyǵa kim barýshy edi? Jýandaý kelgen qaratory armán jigiti gúj ete qaldy.

— Búkil bir reıske tóleısiń be, men alyp baraıyn.

— Tóleıin.

Jupyny kıingen, ári bala sıaqty bolǵan soń aqshasy joq pa dep kóńiline sekem aldy ma, áıteýir shofer shyqpaı jatyp saýdanyń basyn ashyp alýdy jón kerdi.

— Jetkizińizshi aǵaı, qansha bolsa da teleıin. Men shopanmyn. Aqsha jetedi mende.

Qary kep júristen erip úlgirgen taq-taq jol. Jeńil mashına zymyrap keledi. Aldyńǵy jaqta shoferdiń janynda otyrǵan jas bala jan-jaǵyna qarap qoıady. Shirkin, osy kezde onyń qıalynyń qaıda ketkenin bilseń... Ne úshin kele jatyr, kim jiberdi ony. Asyǵyp, aptyǵyp uıytqyǵan boranda stansıaǵa, odan mılısıa qarmaǵyna ilinip avtobýsqa túsip, odan tań aldynda mine Almatyǵa qaraı qandaı kúsh zyrǵytyp kele jatqan. Dáýletbektiń basynda osy oılar... Kúlimsirep qana zýlaǵan mashınanyń terezesindegi

syzattan soqqan samal jelge betin tóseıdi.

* * *

Kúndegi ádetinshe jaınań qaǵyp úıge kirip kelgen beti edi.

— Eı, Dáýletbek, otyr munda — degen óktem áke daýsy estildi.

Jańa ǵana albyrtyp turǵan júzi qýaryp ketti de, jymdaı bolyp kárli áke qasyna otyra ketti.

— Sen ne sandalyp júrsińder, oqýdy tastaǵanyń anaý, al endi salpyldap bos júrgende múıiziń shyǵa ma, ana basshylardyń aıtqanyn nege istemeısiń, nege barmaısyń qoıǵa.

— Qoıǵa baryp nemene... Men sonshama — deı bergende.

— Táıt, joǵalt kózińdi, osydan qoıǵa barmaı ker, qyrshynyńnan...

Osy sezdi aıtqanda ashýly ákeniń qolyna janynda jatqan taıaǵy tústi. Bultaryp kórem be dep otyrǵan Dáýlekeń esikke qaraı ata jóneldi.

— Qoıǵa barmasań endi qaıtyp kózime kórinýshi bolma. Sen mańdaıyna tımeı eshnárse istemeısiń. Osydan seni qoıǵa jibermesem, bala kórmeı keteıin.

Áke minezi Dáýletbekke burynnan aıan edi. Bir aıtsa degeninen qaıtpaıtyn. Retin taýyp anasy arqyly raıynan qaıtarmaq boldy ony.

— Eı, shal, jas balaǵa sonsha aqyrǵanyń ne?

— Qyljaqtatpa, seni men maǵan mazar ornatpaıdy. Ózi adam bolsyn dep otyrmyn, meni asyramaı-aq qoısyn, kóıkektetpe, jiber. Barsyn dep aıt. Ana kómsamaldary da birneshe ret kelip ketti ǵoı, jalǵyz seniń balań emes. Kórsin, barsyn oqý tastaǵysh myqtym.

... Qar sylbyrap erip jatyr. Qara sýyq jer óńmennen ótedi. Kókala attynyń artyna mingesken tuıǵyndaı jas balanyń keńili kirbiń. Ún joq, eki aıaqty salbyratyp qoıa berip, jabysyp kele jatyr. Aldynda otyrǵan adamnyń yńqyldap óleń aıtqanyn da eler emes.

Yń da shyń, qym-qýyt shý. Mańyraǵan qoı-qozynyń úninen qulaq tunady. Osy araǵa kelgende ǵana at artyndaǵy jas bala sál selk etkendeı boldy. «Al, qaraǵym keldiń, túsip qal» dedi de, álgi atty qonys janyna jetkende Dáýletbekti aıaǵynan basyn úzeńgi ǵyp túsirip jiberdi.

Shopan Qydyrma Rahmetov Ámire aqsaqalǵa jaqyn adam edi. Dáýletbekti tanydy da:

— Oý, kelip qalǵansyń ba, al ana qozylardy jaıǵastyr, —dedi aldynda ıirýli jatqan otardy kórsetip.

...Tańerteń erte túr degen bala julqylap oıatqanda kózin áreń ashty.

— Álgi jiberdik degeni sen be, o...o búıtip kómekshi bolǵanyń bar bolsyn... Tur, jónel ári!

Bul Aqsý aýdanynyń mal sharýashylyǵyna jastardy keptep jiberip, qoı sharýashylyǵyn qolǵa alaıyq dep bastama kótergen sonaý bir kez edi.

***

...Jyl qorytyndysy shyǵaıyn dep jatqan kez. Aýdandyq komsomol komıteti kolhozdardan, sovhozdardan ózderi jibergen shopannyń eńbek nátıjesin damyl-damyl surap jatty.

Dáýletbek Ámirenov. 100 qoıdan 121 qozy. Qaramaǵynda 560 saýlyq bar.

Aqsý jaǵdaıynda ol jyldary bul jaman emes-ti. Keshe áke yzǵarymen áreń attandyrǵan balaǵa búgin jurt nazar aýdara bastaıyn dedi. Onyń famılıasy aýdan basshylarynyń bloknotyna jazylyp, ozat shopandardyń birinen sanaldy. Komsomol jóninde sóz bola qalsa, bizdiń mynadaı jas shopanymyz bar deýge tilge tıek boldy.

Kelesi jyly jaılaýdan túsisimen-aq «Dáýletbek ozady» degen sózder shyǵa bastady. Qoılary kúıli, kúmpıip tústi jaılaýdan. El aýzy dýaly degen emes pe. Jyl qorytyndysy — 100 bastan 132 qozy, alǵan júni ár qoıdan 3,9 kılogrammnan aınaldy.

Úlken oıǵa shomyp otyrdy da, Qydyrma qart myrs etip kúldi. «Aı, Aqylyńnan aınalaıyn Abaı - aı, tárbıege túzelmeıtin minez bar degen adamnyń tilin keser edim»dep qalaı taýyp aıtqansyń. Jurt myna Dáýletbekke qarasynshy. Aýdanǵa aty shyǵyp júr áne. O, tentek sarym... "Tentek túzeledi, túzelse myqtap túzeledi degen osy - ay" dedi ishinen.

Sıez aıaqtalyp, Almatydaǵy opera teatrynyń ásem zalynan jurt konsertke deıin demalýǵa syrtqa shyqty. Jastar tez shúıirkelesip ketpeı me, eki kúnniń ishinde ár oblystan kelgenderine qaramaı, bir-birimen etene jaqyn bolyp ketipti.

Dáýletbek te sostıyp, juǵysy almaı júretinge jatpaıdy. İshi - baýyryńa kirip ketetin, ashyq jarqyn minezi bar. Soǵan basyp kóp delegattarmen tanysyp alǵan, bir qurbysy:

— Áı, Dáýletbek, seni komsomoldyń Otalyq Komıtetinin múshesi etip saılady. Maqtalyp jatyrsyń. Radıodan búgin tańerteń Qunapıa Shulǵaýbaev ekeýińniń arandaǵy jarys týraly da aıtyp jatyr. Tipti dúrkirep barasyń ózi, — dedi.

— Sonshama ne ereksheligiń bar, salshy ortaǵa, qalaı baǵasyń osy sen qoıdy? Seniń ádisinde ne qupıa bar eken, biz de bileıik.

— Aı jigitter - aı, erekshe dep meni aspannan tústi ǵoı deısinder me. Ózderiń sıaqtymyn. Komsomol jiberdi, komsomol eńbegimdi baǵalap kóterip otyr. Eń bastysy óz isindi súıe bilýde. Bastapqy kezde men de qıqaqtaǵam. Jaqsy kór jumysyńdy. Ne aıtam budan basqa.

— Jo-joq... Sen bizge aıt birdeńe.

— Tabysty týdyratyn talap, talabyń bolsa tabys degen eshqaıda qashpaıdy. Qoı baǵý qur sońynda júrý emes, men aıtar edim, eger bir qoıshy jazýshylyq qabileti bolyp, ózinin kúndegi isin qaǵazǵa túsirip otyrsa, bir jylda úlken bir kitap shyǵar edi. Kitap bolǵanda qandaı, shyn mánindegi tájirıbe kitaby bolar edi. Mine, bizder osyny jasaıyq. Áıtpese qansha myqty bolǵanyńmen kúndegi topshy - týyndyńdy, qorytyndy -tujyrymyńdy lap etkizip bir jerde aıta alasyń ba. Túıip aıtar jáı — árbir kúngi jaıylym, árbir kúngi sýattyń sol kúni malǵa juǵymdy boldy ma, joq pa. Bıylǵy qystaýyń otaryńa qalaı jaqty, jaılaýyń jaıly boldy ma? Qoı sońynan qur ere bermeı osy jaılardy baıymdap, ishke túıip júrý kerek.

Oryndy sózge talas joq degendeı Dáýletbektiń bul áńgimesi álgi turǵandardy azdy-kópti uıytqandaı boldy aý deımin. Taǵy da ne aıtar eken dep sóz kútkendeı.

— Seni maqtap júr deısiń, al meniń bıylǵy kórsetkishim ótken jylǵydan tómendeý boldy. 100 qoıdan 128 qozy. Men qazir osyny oılanýdamyn. Nege kem boldy. Qaı jerden múlt jiberip aldym deımin. Ótken qysta azdy-kópti ish tastaý boldy. Munyń da sebebi bar. Bizde «al mynaý jaqsy degenge» jaqsyny aıt deı beremiz. Meniń pikirimshe qandaı tańdaýly bolmasyn, onyń kemshiligi de bolady. Osy jóninde aıtý qajet. Jaqsy jaqsy bop qala beredi al kemshilik túzelmeı qala berse, eń jamany sol. Men mine qazir osyndaı oı ústindemin.

— Al, Qunapıa ekeýińniń qaısysyń ozasyń?

— Ony ýaqyt kórsetedi.

— Qunapıa degen kim ózi? — dep suraq qoıdy, tapal sary jigit.

— Onymen men ózim de syrttaı tanyspyn. Almaty oblysy Uıǵyr aýdany, Telman atyndaǵy kolhozdyń shopany kórinedi. Radıo arqyly onyń tabysyn estidim, jarysqa da tústim. «Atyndy senseń ǵana báıgege qos» degen. Biz qol jeter tabysymyzǵa, isteı alar isimizge sengendikten de jarysqa túsip otyrmyz. Estirsińder ony áli.

Sıezen Dáýletbek kóp jaılardy túıip, kóp tujyrymdarǵa bekindi. Ózinen bıik, ózinen joǵary qurbylaryna jetsem dep armandady. Osy oıyn kele salysymen jańa qosylǵan jary Turashqa da jetkizdi.

— Buryn jalǵyz edim, endi sen barsyń qasymda, jetemiz ǵoı, á, — dep qaljyńdady.

***

Ol Qazaqstan komsomolynyń IX sezinen keıin týǵan oılar edi. Al 1987 jyly XVI sıez boldy. Sonaý jyldary radıony birde tyńdap, birdeı tyńdaı almasa, bul Sıeziń jumysyn Dáýletbek televızordan tapjylmaı kórdi. Qaıta qurý kezeńiniń sıpatyn ańǵartqan búkpesiz áńgimeni uıyp tyńdady. Bir kezde ózi Qydyrma qartqa kómekshi bolsa, endi Dáýletbektiń kómekshileri kóp. Birazdan soń «aqsaqal» dep te aıtatyn shyǵar.

— Ótip bara jatqan ýaqyt - aı, — deıdi ol. — Keshe ǵana biz de jas edik. Sol jas kúıimizde qalatyn sıaqty edik. Aınalań, ásirese jas órken seniń de egde tartqanyńdy eske salady eken. Bir kezde bizge de qyzyqqan shyǵar. Al men qazirgi jastarǵa qatty qyzyǵam. Keıinirek nege týmadym dep te qoıam. Munyń ózi ýaqyttyń jaqsylyǵynan bolsa kerek. Basqany bylaı qoıǵanda men shopan bolǵannan beri Qazaqstan komsomolynyń jeti sezi ótipti. Bir kezdegi bizdiń «Qyzyltań» sovhozynyń qystaýy bolǵan «Quraqsý» bul kúnde basqa Bórlitóbe aýdanyna qarap, onda «Quraqsý» sovhozy ornady. Qalyń qumnyń ishinde sovhoz bolady degen oı kimniń káperine kelgen. Osy aranyń bir kezde ashyq qoraly ǵana qystaý bolǵanyna bul kúnde sený qıyn.

— Jastarǵa qalaı qyzyqpaısyń, — deıdi odan ári Dáýletbek. — Olardyń endi turaǵy komplekster. Bir kezdegi biz qusap, 500-600- den baqpaıdy qoıdy. On myńdap baǵady. Bárin tehnıkamen jasaıdy. Sonaý alańǵasar shaǵymda qoıshy bolmaımyn dep qashqaqtaǵanyma búgin uıalam. Oı saıaz ǵoı, oı... Ákem jaryqtyq meni zorlaǵanda birdeńeni bilgen - aý deımin.

Dáýletbektiń qazir tálimger degen ataǵy bar. Osy mindettiń mánin qalaı túsinesiz degende ol uzaq tolǵady:

— Qurǵaq aqyldy ejelden janym jek kórýshi edi. Bireý seniń óz biletinińdi myjyp, aqylgóısigende shydaı almaı, «eı, óz aqylyń ezińe» dep turyp ketetin em. Sol sebepti de «qıqar Dáýletbek» degen tumar da taǵylǵan maǵan. Shynynda, bilmegenin úıretseń — ustazdyq degen sol emes pe? Meniń uǵymymda úıretý degen ispen kórsetý, ónegemen janyn baýraý. Sóıleı berýdi emes, jóndeı bilýdi úıretý kerek. Jóndep ber, jóndep kórset. Mıyma uıalaǵan osy nıetimdi oryndasam — tálimger bola alǵanym dep bilem.

...Átteń, átteń... Shopan mamandyǵynyń kerektigin jurt eń bolmasa men qurly túsinse. Meniń kesh oıanǵanymdaı - aq túsinsinshi. Sonyń ózinde...

Dáýletbek oıly kózin alysqa qadap qaldy. Ol óz sovhozynyń, óz shákirtteriniń aýmaǵynan da aryǵa ketip qalǵan sıaqty. Respýblıka bıiginen, tipti el bıliginen oılap turma eken, qalaı?

— Bireýdiń 200, bireýdiń 180 qozy alǵanyn oı dáripteımiz, dáripteımiz - aý kep. — Bular sanaýly-aq adam ǵoı. Myń qoıshy júzden júz qozy alýǵa jete almaı júrgende júz qoıshynyń 200- den alǵany neme tulǵa? Mysal úshin aıtyp otyrmyn. Ana, ana toǵyz júz qoıshynyń bir qoıdan bir qozydan alǵany budan áldeqaıda artyq emes pe. Átteń, átteń... Meniń átteńimniń tórkinin túsindińiz ǵoı. Shirkin, osy oıymmen qosa sonaý jastyq shaǵym qaıta kelse deımin.

Úshinshi keıipkerimizdiń ómiri muńdy sezimderdi de qozǵaıdy...

---