InfoHub Logo

Orys adamdarynyń arasynan Baıqalǵa tap qalyp, tánti bolyp, ystyq yqylas sózin protopop Avvakým aıtyp ketken. Daýrıaǵa jer aýdarylǵannan keıin, 1662 jyldyń jazynda «qaısar» protopop kól-teńizdiń shyǵys betinen batys betine qaraı ótedi de, Baıqal týraly bylaı dep jazady:

«Onyń qasynda asqar taýlar, túnergen jartastar bar jáne olar aspanmen talasady, men jıyrma myń verst pe, álde odan kóp pe, jer júrdim, biraq mundaı ǵajaıypty kórgen emen. Olardyń tóbesinde tegistik pen tastaqtar, qaqpalar men ustyndar, tas qorshaýlar men qoralar bar — bári de qudaıtaǵalanyń qudiretimen jasalǵan. Onda jýa men sarymsaq ósedi, árqaısy roman jýasynan áldeqaıda úlken jáne táttiligi tildi oıady. Sol arada allanyń sharapatymen engen kendirler jaıqalady, al qoralarda jupar ıisti, gúl-sheshekti qyzyl shópter ósedi. Qustar jyrtylyp-aıyrylady, appaq qardan bolyp, aqqý-qazdar teńiz betinde júzip júredi. Onda bekire, taımen, súırik, túrke, aq saha sıaqty balyqtyń neshe túrleri erip júredi. Sýy tushshy, nerpa men qoıandardan aıaq alyp júre almaısyń: Mezeńde turǵanymda shetsiz-sheksiz muhıt-teńizden mundaıdy kórgen emespin. Al balyǵy byqyp jatady: bekire men taımeni semiz, maıly keledi — olardy tabaǵa qýyrýǵa bolmaıdy, shylqyǵan maıǵa aınalady. Eldiń jany jaı taýyp, qudaıdy aýzynan tastamaı, oǵan myń alǵys aıtýy úshin, osynyń bárin Hrıstos so dúnıede adam ıgiligine jaratqan».

Sol aranyń baıyrǵy turǵyndary da, kól jaǵalaýyna XVII ǵasyrda kelgen orystar da, saıahat-saparǵa shyqqan jatjerlikter de onyń jer mańdaıyna syımaıtyn tańǵajaıyp sulýlyǵy men tylsym syryna taǵzym etip, Baıqaldy «qasıetti teńiz», «qasıetti kól», «qasıetti sý» dep atap ketken Ǵajaıyp kól, eń aldymen solardyń bireýleriniń mıstıkalyq sezimderin oıatqanyna, al ekinshileriniń estetıkalyq jáne ǵylymı sezimderin shertkenine qaramastan, jabaıy jurt ta, óz zamanynda kózi ashyq, bilimdi sanalǵan kisiler de Baıqalǵa jan-tánimen tánti bolyp, qaltqysyz kóńilden bas ıip, tabynǵan. Baıqaldy kórgen saıyn adamdar árqashanda abdyrap sasyp qalady eken, óıtkeni ol adamnyń rýhanı da, materıaldyq ta uǵym-túsinikterine syımaıdy: Baıqal, ózi tárizdi bir nárse jatady-aý degen jerde jatqan joq, osy arada nemese kez kelgen basqa bir jerde bolatyn dúnıe emes, al ádette «enjar» tabıǵat kisi janyna qalaı áser etetin bolsa, Baıqal múlde basqasha áser etedi. Bul «qudaı jasaǵan», kisi aqylyna syımaıtyn ózgeshe dúnıe.

Ýaqyt ótken saıyn Baıqaldy ólshep-piship, muqıattap zerttegen, bul úshin sońǵy jyldary tipti tereń tuńǵıyqty tekseretin apparattardy da qoldanǵan. Kóldiń kólemi de belgili boldy, endi soǵan qarap, jurt salystyra bastady: ony birde Kaspıımen, birde Tanganıkamen salystyrady. Planetamyzdaǵy kúlli aýyzsýdyń besten birin ol óz qanasyna quıyp alǵany eseptelip qoıylǵan, onyń shyqqan tegin de anyqtap, túsindirgen, janýarlar men balyqtyń, ósimdiktiń eshbir jerde joq túrleriniń munda paıda bolǵanyn, osy aradan san myń shaqyrym qashyqta, dúnıeniń basqa bólikterinde ómir súretin haıýanattardyń kólge qalaı dýshar bolǵanyn joramaldap boljaǵan. Osynaý túsindirme men boljamdar bir-birimen ózara úılese de bermeıdi. Onyń tylsym syry men jumbaǵyn op-ońaı sheshe salatyndaı, Baıqal anaý aıtqan qarapaıym nárse emes, biraq qansha qıyn degenmen, óziniń zattyq málimetterine sáıkes, ol bet perdesi ashylyp, sıpattalǵan alyptar qatarynda, ózine laıyqty qurmetti orynǵa qoıylǵan. Onyń bul orynda turatyn sebebi... ol tiri kel, qoldan jasalmaǵan, álemde esh nársemen teńerýge kelmeıtin, esh jerde esh nársemen qaıtalanbaıtyn aıbarly da aıdyndy kól Baıqal óziniń ejelgi orny men ómir-tirligin kámil biledi.

Iá, onyń ajar-kórkin shynynda nemen jáne qalaı salystyrýǵa bolady? Álemde Baıqaldan ótken tańǵajaıyp sulý jer joq dep aıta almaımyz ǵoı: bizdiń árqaısymyzǵa óz mekenimiz sulý da súıkimdi, máselenkı, aleýtterge ıakı eskımostarǵa óziniń týndrasy men muzdy shóli tabıǵı sulýlyq pen baılyqtyń aıshyqty táji ekendigi málim. Biz týǵan kúnnen bastap, óz Otanymyzdyń aýasyn, tuz-dámi men sýretterin boıymyzǵa sińiremiz, olar bizdiń minez-qulqymyzǵa yqpalyn tıgizedi jáne edáýir dárejede bizdiń ómir-tirligimizge uıtqy bolady. Sol sebepti de olar bizge qymbat ta qasterli dep qoıa salý jetkiliksiz, biz — olardyń bir bólegimiz jáne tabıǵı ortadan quralǵan bólegimiz: sol sebepti de bizdiń kóńil kókiregimizde sonyń ejelgi jáne máńgilik úni saırap turady jáne saırap turýǵa mindetti de. Endeshe Grenlandıa muzdaryn Sahara shólimen, Sibir taıgasyn orta orys dalasymen, tipti Kaspııdi Baıqalmen salystyryp, olardyń bireýin artyq deýden kisi esh mánpaǵat tappaıdy, eń durysy — olar jónindegi alǵan áserińdi ádemilep aıtyp berý. Bu jerlerdiń bári sulýlyǵymen súıkimdi de, tirshilik tirligimen — tań qalyp, tamsanarlyq. Osyndaı kezderi kisiniń salystyrýǵa úıir keletin bir sebebi, biz kóbine-kóp sol tabıǵat sýretteriniń biregeıligin, kezdeısoq emestigin, onyń ómir-tirliginiń asa názik te qaterli ekendigin kóre de, seze de bilmeımiz.

Degenmen, birde bolsa, biregeı jaratýshy retinde, Tabıǵat jaryqtyqtyń erketotaı súıiktileri bolady, solardy jaratý-jasaý kezinde ol bar ynta-yqylasyn soǵan salady jáne olardy muqıattap óńdep-jóndeıdi de, olarǵa ózgeshe bir óktem bılik beredi. Baıkaldyń tap osyndaı ekenine eshbir shúbá joq. Ony Sibirdiń injýi dep tegin aıtpaıdy. Qazir biz onyń baılyǵyn aıtpaı-aq qoıalyq, ol óz aldyna bir hıkaıa. Baıqal óziniń ózge de qadir-qasıetimen dańqty da kıeli — keremetteı jandy jańǵyrtar kúshimen, qazirgi kóp nárse sıaqty, bir kezde bolǵan, sosyn ótip ketken rýhymen emes, ýaqyt aǵynyna, ár túrli ózgeristerge boı bermeıtin naǵyz qazirgi rýhymen, ejelgi ulylyǵy jáne aıryqsha qudiretimen, tabıǵı erik-jigerimen, tartymdy synaǵyshtyq rýhymen danqty da kıeli.

Maǵan qonaqqa kelgen joldasym ekeýmizdiń Baıqaldy aınalyp ótetin eski jolmen teńizimizdi jaǵalap, uzaq júrip alysqa shyǵandap ketkenimiz áli esimde, bul — ońtústik Baıqaldyń eń sulý, eń jarqyn jerleriniń biri. Baıqaldaǵy eń berekeli-rızyqty, mamyrajaı mezgil — avgýst aıy bolatyn, bul kezde sý jylyp, taý shoqylary qyzyl-jasyl qulpyryp, gúl-sheshekke malynady; tipti shaqa tastyń ózi alýan túrli boıaýymen jalyn atyp, jaınap ketedi; al jadyraǵan kúnnen Saıannyń alys shyńdaryna jańadan jaýǵan qar jaltyldap, kóz qaryp jatady, olar sonaý qıan-qıyrda bolsa da, kisige áldeqaıda jaqyn jatqandaı bolyp kórinedi; bul kezderi Baıqal kól-kósir erigen muzarttar sýyn boıyna kúnilgeri sińipip alyp, toqmeıil keıippen, jaıbaraqat tolyqsıdy da, kúzgi daýyldy kúnderge arnap kúsh jınaıdy; shańqyldaǵan shaǵalalar daýsy yrǵaǵymen jaǵalaýǵa jaqyn kelip, balyqtar oınaıdy; jol jıegine qarasań, aıaq basqan saıyn ár túrli jemis-jıdekter: tańqýraı, qaraqattyń qyzyly men qarasy, yrǵaı kezdesedi... Al sonda kún de eljirep turdy: úp etken jel joq, shýaq, aýa móp-móldir, Baıqal tap-taza, montansyp-múlgip jatyr, sonaý alys aıdynnan ár túrli boıaýymen jalt-jult etip, tastar kóz jaýyn alady, jol boıyna birde taý jaqtan tolysyp pisken shóptiń kúńsigen kermek ıisi kelse, endi birde abaılamaı teńiz jaqtan salqyn syz ıisi ańqyp ketedi.

Meniń joldasym arada bir eki saǵattaı ótken mezgilde — tabıǵat sulýlyǵynyń buryn ózi kórgeni bylaı tursyn, tipti kóz aldyna elestetip te kórmegen, joıqyn bir qaıratpen saltanatty jaz toıyn toılap jatqan ulan asyr qýanyshy jan-jaǵynan jamyrap kelip bas salǵannan-aq, esi shyǵyp, jýasyp qaldy. Qaıtalap aıtaıyn, tabıǵattyń kemeline kelip, tolysyp-tolyqsyp turǵan kezi edi. Osy aıtylǵan sýretke syldyrap kelip, (saltanatty kúmis syńǵyr kúıimen dep aıtqyń keledi) Baıqalǵa quıatyn taý ózekterin qosyńyzshy, biz ekeýmiz solardyń sýynan tatyp kórmekshi bolyp jáne olardyń qandaı qupıa syrmen, qaltqysyz da janqıar kóńilimen ana-sý qushaǵyna baryp enip, máńgi tynyshtyq tabatynyń baqylap, baıqamaqshy bolyp, talaı ret tómen tústik te; buǵan taǵy da tabıǵattyń óz qolynan shyqqandaı bolyp kórinetin, zor ismerlikpen meılinshe muqıat jasalǵan, sansyz tonnelderdi qosyńyzshy, osyndaı tonnelder sany munda jol shaqyrymdary sanynan sál-aq kem shyǵar, al endi sol úńgirler ústinde, keıde sán-saltanatpen qatýlanyp turǵan, keıde emin-erkin oınap júrip, sol kúıinde yǵy-jyǵy qatyp qalǵan tárizdi bolyp kórinetin, eńseli seńgir tastardy aıtsańshy.

Adamnyń áser alýyna arnalǵan ishki saraıyn meniń joldasym kóp uzamaı-aq shúpildetip toltyrdy da, odan ári tańyrqap, tańdaı qaǵýǵa da, tamsanyp, tánti bolýǵa da, ál-dármeni jetpeı, úndemeı qaldy. Al men sózimdi sabaqtaı berdim. Men oǵan stýdent kezimde alǵash ret Baıqalǵa kelgenimde, sýynyń móldirligine aldanyp qalyp, qaıyqta otyryp, qolymmen kól túbindegi tasty almaq bolǵanymdy, al keıin sony ólshegende tereńdigi tórt metrden asqanyn aıtyp berdim. Joldasym bul jáıtke de beıtarap qarady. Muny kóńilime aldym da, Baıkal túbin keıde qyryq metr tereńdikten de kórýge bolady dedim,— shamasy, biraz qosyńqyrap jibersem kerek — ózi kún saıyn mashınasymen janaı júretin Moskva ózeninde osyndaı nárse udaıy bolyp jatatyndaı-aq, ol buny da baıqamady. Men oǵan ne bolǵanyn osydan keıin ǵana ańǵardym: eger men oǵan — biz Baıqaldyń eki júz-úsh júz metr tereńinde jatqan eki tıyndyq baqyrǵa qarap, onyń jasalǵan jylyn oqyp bilemiz—desem de, ol tap qazirgisinen artyq tań qalmas edi. Onyń kórgeninen alǵan áseri basynan asyp jatyr edi.

Áli esimde, ony sol kúni qaıran qaldyrǵan nerpa boldy. Ádette nerpa jaǵalaýǵa jaqyn kelmeıdi, al sonda ol tilegenge — suraǵan bolyp, ıek astyndaǵy sýda oınap jatyr eken, men ony kóre salysymen, joldasyma aıtyp edim, ol kenet qatty qyshqyryp jiberdi de, qolyn jaıyp, ysqyryp, ıt sıaqtandyryp, nerpany ózine shaqyra bastady. Árıne, nerpa jalma-jan sýǵa súńgip joq boldy da, joldasym aýzyn ashyp, ańyryp, ún-túnsiz turyp qaldy, sóıtip ol bu joly kópke deıin til qatpady.

Bylaı alǵanda aıtýǵa turmaıtyn bul estelikti keltirip otyrǵan sebebim, joldasymnyń Baıqaldan úıine qaıtyp barǵannan keıin, kóp uzamaı maǵan tańdaı qaǵyp, tánti bola jazǵan uzaq hatynan birer sózdi mysal retinde alǵym keldi. «Kúshime kúsh qosyldy — bul anyq, mundaı jaıt buryn da bolǵan,— dep jazady ol.— Biraq meniń rýhym tasydy, bul — Baıqaldyń áseri. Men qazir kóp isti tyndyra alatynymdy sezemin jáne neni istep, neni istemeý kerek ekenin aıyra alatyn sekildimin. Bizdiń mańdaıymyzǵa Baıqaldy bergen tabıǵattan aınaldym! Men erteńgilik turamyn, Baıqal ataı jatqan, sender jaqqa qarap, taǵzym etemin de, taý qoparatyndaı bolyp, iske kirisemin...»

Men ony kámil túsinemin.

Al ol, meniń joldasym, Baıqaldyń tıtimdeı bir pushpaǵyn ǵana kórdi jáne oıy aınaladaǵy bar dúnıe tamyljyǵan tynyshtyq pen jadyraǵan kúnge alǵys-rızashylyǵyn jaýdyratyn jaıdarman jaz mezgilinde kórdi. Tap osyndaı kúni kúlimdep, aýasy úp etpeı, maýjyrap turǵan kezderi, eshbir sebep-saldarsyz-aq, sonaý tereń tuńǵıyǵynan janartaý atqylaǵandaı-aq, Baıqaldyń býyrqanyp-bursanyp sala beretin tentek minezin ol, árıne, bilmeıdi. Soǵan qarap turyp, óz kózine ózin senbeısiń: múlgigen tynyshtyq, jelsiz tymyq kún jáne kúrkireı tolqyǵan sý — bul qara daýyl teńizdi sapyryp jatqan aımaqtan, ondaǵan shaqyrymnan jetken asaý tolqyndar aǵyny ǵoı baıaǵy.

Ol, meniń joldasym, sarma, qoltyq, Bargýzın sarnaı jónelgen kezderi onyń ótinde turyp kórgen joq. Ózen alqaptarynan alapat bir kúshpen esiriktene soǵyp, Baıqal tolqyndaryn keıde tórt-alty metrge deıin kóterip, teńiz betindegi jurtty talaı bálege uryndyratyn jelderdi osylaı ataıdy. Álgi ánde aıtylatyndaı-aq, Baıqal balyqshysy: «Eı, bargýzın, aıda asaý tolqyndy»—dep eshqashan da suramaıdy.

Ol teristik Baıqaldyń sol jaratylǵan kúıinde saqtalyp qalǵan, susty da salqyn sulýlyǵyn kórgen joq, sol arada, baǵy zamannyń tap-taza móldir sýy ústinde, shuǵylaly máńgiliktiń sán-saltanatpen, jomart peıilimen qudiret-bıligin júrgizip turatyny sondaı, osynaý tabıǵat ortasynda kisi ýaqytty, adam isiniń ólshem-mólsherin sezinýden aırylyp qalady. Biraq sońǵy jyldary, aıtyp-aıtpaı ne kerek, adam shirkin bul arada da beker ótken ýaqyt esesin qaıtarmaq, bolyp, óziniń úırenshikti mánerimen, sol tabıǵattyń salaýatty saltanatyn da, máńgiligi men tynym-tynyshtyǵyn da, sulý kórkin de kúzep, buza bastady.

Joldasym Peschanaıa—Qumqaıran qoltyǵynda bolǵan joq, ol aradaǵy shýaqty kúnder ataqty ońtústik kýrorttarynan áldeqaıda kóp, al ol Chıvyrkýı shyǵanaǵyna baryp, sýyna túse almady, munyń sýy jaz kúnderinde Qarateńiz sýynan da jyly keledi.

Ol qystaǵy Baıqaldy múlde bilmeıdi, qystygúni yzǵyryq jel jalap tastaǵan móp-móldir muzdyń jup-juqa bolyp kórinetini sondaı, úlkeıtkish áınek astyndaǵy sekildi, onyń astynda sý jybyrlap aǵyp jatady, ony basyp júre berýge júregi daýalamaıdy, al shyndap kelgende aıaǵyńnyń astynda qalyńdyǵy bir metrlik nemese odan da kóbirek muz saýyt jatady; kóktem qarsańynda Baıqal búlkildep, qozǵalyp, osynaý kók qurysh muz kóbesin qalaı qaqyratyp, kútirlete buzyp, túpsiz tereń jaryqtaryn yrsıta ashyp jiberip, attyǵa da, jaıaýǵa da jol bermeıtinin, sodan keıin qaıtadan jymdasyp qabysyp, burynǵy jaryqtar ústine dúńkıtip-dúńkıtip, kógildir muz-tóbelerdi úıip qoıatynyn joldasym, álbette, kórgen de, estigen de joq.

Ol mundaǵy qıal-ǵajaıyp ertegiler álemine de dýshar bola almady: kól betinde keıde saǵan qaraı aq jelkenin jaıyp jiberip, jaltyldap jelqaıyq zymypap kele jatady. Keıde orta ǵasyrdyń tańǵajaıyp bir qamal-saraıy aýada qalqyp turyp qalady da, sosyn yńǵaıly bir jerge qonýǵa beıimdelip, jáıimen baıaý qalyqtap tómendeı bastaıdy, al endi birde aq aıdynda bir-birimen qanattasa tutasyp, tákappar bastaryn kókke kóterip, aqqýlar toby yń-shyńsyz júzip, saǵan múlde jaqyndap taıap keledi... Bul — Baıqal ústindegi saǵymdar, osy aranyń úırenshikti qubylysy, olarmen baılanysty nebir qyzyq ańyzdar men hıssalar bar.

Ol, meniń joldasym, kóp nárseni kórgen de, estigen de, basynan ótkergen de joq, eń durysy, eshteńeni de kórmedi, estimedi, basynan ótkermedi dese de bolǵandaı. Baıqaldyń qasynda turatyn bizdiń ózimiz ony jaqsy bilemiz dep maqtana almaımyz, óıtkeni kóldi aqyryna deıin tolyq bilý, ony túsiný múmkin emes — qansha aıtqanmen, Baıqaldyń aty Baıqal. Ol ámanda ár túrli jáne óz ezin ómirde qaıtalamaıdy, kóz ashyp, jumǵan saıyn onyń boıaýy, túr-túsi, raı-reńi, aýasy men qımyl-qozǵalysy, rýhy ózgerip, qubylyp turady. O, Baıqaldyń rýhy-arýaǵy — ol ózinshe ómir súretin ózgeshe birdeńe, ol kisini kóne ańyzdarǵa eriksiz sendiredi de, keıbir jerlerde adam oıyna kelgenin isteýge qanshalyqty erki bar ekenin mıstıkalyq qaýippen aqylǵa salyp, tolǵanyp kórýge shaqyrady.

Degenmen de meniń joldasym Baıqalda az ýaqyt qana bolyp, bolar-bolmas birdeńelerdi kórse de, kól syryn túsinbegenmen, onyń ne ekenin kádimgideı sezinip ketti. Mundaı kezderi kisi sezimi bizdiń ózimizge, bizdiń bir nárseniń rýhanı mánin-dánin boıymyzǵa sińirip alýǵa qabiletimiz jete me, jetpeı me, mine, soǵan baılanysty.

Baıqal óziniń ulylyǵymen, kólemimen adamdy basyp tastaýǵa tıis sıaqty bolyp kórinedi — ondaǵy bar nárse iri, keń de darqan jáne jumbaq bolyp keledi, al buǵan kerisinshe, ol adamdy rýhtandyryp, kótere túsedi. Máńgilik pen minsiz sulýlyq aıasynda, osynaý sıqyrly uǵymdardyń tylsym syry saǵan da jetip, ǵajap bir qudirettiń tynysy seni de jelpip, jahandaǵy barsha tirshiliktiń kıeli qupıasynyń bir mysqaly saǵan da daryǵandaı-aq, kisi Baıqalǵa barǵanda asa sırek kezdesetin sezimge, ózine qanat bitip, tóbesi kókke jetkendeı bir asqaq sezimge bólenedi. Osynaý jaǵalaýda turyp, osy bir shıpaly aýamen tynystap, qasıetti sýdy ishýińmen-aq sen kózge túsip, erekshelenesiń. Kúlli esil-dertińmen tabıǵatpen etene aralasyp, onyń júrekjardy syryna qanyǵa bastadym-ay degen bir sezim endi sende basqa eshbir jerde de paıda bolmaıdy: sen jupar aýaǵa mas bolyp, basyń shyr aınalyp, osynaý aıdyn ústimen zýlap usha jónelesiń; sosyn el kózi kórmegen, bizdiń óńimiz túgil túsimizge de enbegen gúlstan jaılarda bolasyń; o jaqtan keýdeńdegi úmit oty mazdap: sonaý aldymyzda jer jannaty — jeruıyq bar,— degen senimmen qaıta oralasyń...

Baıqaldyń bizdiń jan-júregimizdi, oı-sanamyzdy tazartyp, jigerlendirip, shabyttandyryp otyratyn áreket-áserin aıtsańshy!.. Ony esepteýge de, qolmen ustaǵandaı belgilep qoıýǵa da bolmaıdy, ony taǵy da tek ishpen sezip qana qoıý kerek, biraq bizge onyń osynaý dúnıede bar bolǵanynyń ózi jetip jatyr.

Bir kúni seıil-serýennen qaıtyp kelgennen keıin, L. N. Tolstoı bylaı dep jazypty:

«Osynaý tańǵajaıyp tabıǵat arasynda júrgen adam kóńilinde ashý-yza, óshtesý nemese ózi tektesterdi qyryp-joıýǵa qushtarlyq sezimi shynymen-aq saqtalyp qala ma eken? Osynaý sulýlyq pen qaırymdylyqtyń qaınar kózi tabıǵatpen ushyrasqanda adam júregindegi qaırymsyz qataldyqtyń bári ǵaıyp bolýǵa tıis sıaqty bolyp kórinedi?»

Ózimiz ómir súrip jatqan jerge, onyń rızyq-berekesine qadym zamannan beri, máńgi saı kelmeıtinimiz — bizdiń boıymyzǵa sińgen eski dertimiz.

Tabıǵattyń ózin derbes alsaq, ol árqashanda qasıetti, ony tek adam ǵana qasıetsiz ete alady. Bizdiń ózimizdi, qazirgi moraldyq hal-aqýalymyz aıqyndalatyn, ázirge aqylǵa syıymdy, kóńilge qonymdy mólsherde kádimgideı-aq ustap kele jatqan da jáne bizdiń aqyl esimiz ben ıgi isterimizdi demep-jebep júrgen de sol tabıǵat emes pe eken, kim bilgen? Ólgender men áli de týmaǵan nárestelerdiń janymen bizge deıingi bolǵan jáne bizden keıin keletinderdiń de jan-rýhymen ózimizdiń kóńil-kózimizge kún demeı, tún demeı, jalynyp-jalbarynyp ta, úmittenip saqtandyryp ta qarap turatyn qamqorshymyz sol tabıǵat jaryqtyq emes pe?! Jáne biz bárimiz sony estimeı júrmiz be? Bir kezderi Baıqal jaǵasyndaǵy evenki, qajetine jaratatyn qaıyńdy qyryqpaı turyp, uzaq ýaqyt óz kinásin moıyndap, obalyna qalatyn bolǵandyqtan da, sol aǵashtan keshirim suraıdy eken. Qazir biz múlde basqa jan bolyp kettik. Degenmen de, biz, osydan eki júz nemese úsh júz jyl burynǵy sıaqty, qaıyńǵa emes, Baıqal atamyzdyń ózine kezelgen enjar qoldy ustap qalýǵa ál-dármenimizdiń jetkeniniń ózi, bizge tabıǵat darytqan, onyń ishinde so kól darytqan nárseni sonyń ózine eselep qaıtara alatyn halde bolǵandyǵymyzdyń arqasy emes pe eken?.. Adamgershilik tirliktiń máńgi júıe-joralǵysy boıynsha —jaqsylyqqa —jaqsylyq, meıirimge— meıirim emes pe...

---