InfoHub Logo

Til men oıdyń birtutas ekendigin ǵylym áldeqashan dáleldep qoıǵan. Adam balasynyń neni qalaı oılatyny, qandaı dárejede paıymdaıtyny onyń árbir sózi arqyly aıqyndalmaq. Sondyqtan da, qazaq balasynyń kimdi bolsa da biraýyz sózinen tanyp-bilýiniń ózinde tereń mán bar. Belgili bir tulǵanyń qanshalyqty aqyldy nemese oısyz pende ekendigin, eń aldymen, onyń aýzyndaǵy sózi anyqtap beredi. Jaı ádettegi bir suhbattasýdyń ózinde kóńilge qonymdy, jadyńda saqtalar, «shynymen de, solaı eken-aý» degizer oıly sóz aıta bilgen adamdy aqyldyń keni dep tanýǵa bolatyn sıaqty.

Qazirgi tańda sózdiń qadirine jetýdi, qazaq tiliniń tazalyǵyn saqtaýdy nazardan tys qaldyryp júrgendeımiz. Birqatar jurttyń qazaqsha sóılegenine razy bolamyz da, tildi ońdy-soldy qoıyrtpaqtaýyna keıde keshirimmen qaraı salamyz. Túptep kelgende, tildi shubarlaý ony bilmeýden de qaterli. Búgingi kúni jahandaný degendi alǵa tartqan iri derjavalar óz saıasattary men dástúrlerin sóz saptaýlarymen, túrli ataýlarymen qosa qajymaı-talmaı tyqpalap jatyr. Mundaı jaǵdaıda biz jerdiń bútindigi úshin shekaramyzdy qalaı kúzetsek, ana tilimizdiń tazalyǵyna da dál solaı qyraǵylyq tanytýymyz kerek.

Ásirese, balalardy balabaqshadan, mektepten bastap, eń aldymen, óz ana tiliniń qaımaǵyn buzbaı, taza sóıleýlerine baýlýdyń mańyzy aıtarlyqtaı. Qazirgi kúni JOO qazaq toptarynda bilim alyp jatqan stýdentter, qazaq mektebinde oqıtyn, táýelsizdik jyldarynda dúnıege kelgen jastar men jasóspirimder sabaqtan tys ýaqytta ózara oryssha sóılesedi. Taıaý bolashaqta ana tilimizden múlde kóz jazyp qalýymyzǵa osynyń ózi jetip jatyr. Endi, osy qasiret az bolǵandaı elimizdiń resmı organdary «úshtuǵyrly til» degendi jeleý etip, «Álem tarıhy» sekildi keıbir pánderdi qazaq mektepteriniń ózine oryssha oqytpaq. Eger bizdiń urpaq álem elderine Reseıdiń terezesinen qarap, dúnıejúzinen tek oryssha málimet alatyn bolsa, onda tildiń de, eldiń de bolashaǵy joq degen sóz.

Onsyz da álem tutasýǵa bet alǵan búgingi kúni ǵylym men tehnologıanyń jetildirile túsýine oraı tyń jańalyqtar kóp ashylyp, ómirge dendep enip jatyr. Sonymen birge jańa ataýlar, shet tilindegi túrli sózder de tilimizge enteleı enip jatqanda, ana tilimizdiń tazalyǵyna burynǵydan da saq ári asa jaýapty bolýymyz talap etilip otyr. Ol úshin «taý qoparyp, tas úgitýdiń» qajeti shamaly. Eń bastysy, árbir qandasymyz shet tilinen engen ataýlardyń qazaqsha balamasyn bilip, sony turaqty qoldansa da jetip jatyr. Eshbir qajettiligi joq jerge shet tiliniń termınderin tyqpalamasaq, tilimizdiń shubarlanbaýyna sonyń ózi bizdiń qosqan qomaqty úlesimiz bolar edi.

Qazaq tiliniń ózge tildermen salystyrǵanda sózdik qorynyń óte baı ekendigin myna bir mysaldan-aq kórýge bolady. Aıtalyq, biz tabynatyn orys tilindegi «golovnyı mozg», «nosovoe mozg», «spınoıa mozg» degen sózderdi qazaqtar eshqashan bir ǵana «mı» sózimen qosaqtap, jutatpaıdy. Kerisinshe, «mı», «murynboq», «julyn» dep jeke-jeke óz ataýlarymen ataıdy. Ár zatty tek óz ataýymen ǵana ataıtyn qazaq tiliniń qazynasy óte baı ekendigine kóz jetkizetin dálel de, mysal da jetkilikti. Onyń ózi jeke bir taqyrypqa arqaý bolatyn áńgime. Mundaı baı tildi murtyn buzbaı taza saqtaýǵa tolyq múmkindigimiz bar degendi ǵana erekshe atap kórsetkimiz keledi.

Bastysy, qoǵam ómirine jańadan enip jatqan ǵylymı-tehnıkalyq túrli ataýlardyń qalaı atalyp, jazylýy kerek ekenin termınkomdaǵylar der kezinde kópke jedel jarıalap, BAQ arqyly dereý sanaǵa sińirip, qalyptastyryp otyrsaq, til tazalyǵyna qosqan eleýli úlesimiz sol bolar edi.

Belgili bir eldiń ana tiliniń shubarlanýy sol ulttyń tarıh sahnasynan joıylýynyń belgisi ekendigi ǵylymı túrde dáleldengen qaǵıda. Tildi taza saqtaýdyń, onyń máńgilik ómir súrýiniń basty tetiginiń ózi aınalyp kelgende, memlekettiń ulttyq saıasatyna kelip tireledi. Ǵylym, tehnıka, medısına salasynyń barlyq ataýlaryn qytaıshalap alǵan hanzýlar búgingi kúni álem órkenıetinen artta qalyp qoıǵan joq. Kerisinshe, qaryshtap damyp keledi. Olardyń ulttyq tilin qaptaǵan dıalektilerden aryltyp «pýtýń-hýa» etip birtutastandyrýy, kóneden kele jatqan «hanjy» atalatyn tańbaly jazýlaryn saqtaýlary– jahandanýdyń qandaı nópirine bolsyn, tótep beretindeı múmkindik týdyryp otyr.
Al bizdiń túrki tildes tatar baýyrlarymyzdyń jaryqqa shyǵaryp otyrǵan gazet-jýrnaldaryn oqyp, telearnasyna qulaq túrip kórińiz. Eki sóziniń biri oryssha. Ony oqyǵan, kórgen túrki tilderinen múldem beıhabar kez-kelgen orys esh tárjimasyz-aq túsinerlikteı. Tilge degen áý bastaǵy nemquraıdylyqtyń sońy, aqyry, ony joǵaltýǵa, aýyr qasiretke ákelip tireıtindiginiń bir mysaly osy bolsa kerek. Negizi, ár ult ókili óz ana tiliniń qadirin bilip, taza sóıleýge, qandas baýyrlar ózara ana tilinde ǵana qarym-qatynas jasaýǵa mashyqtansa, bul degenińiz asa kóp qarjy-qarajat talap etpeıtin, qyrýar kúsh pen eńbekke májbúrlemeıtin op-ońaı-aq dúnıe.

Jalpy, til men mádenıettiń adam balasynyń ómir súrý fılosofıasy ekendigi barshaǵa málim. Árbir ult úshin tabynyp-sıynýǵa turarlyq asa qasterli alty túrli dúnıe bar:

Birinshisi, jany men tániniń qaýipsizdigin saqtaıtyn eli men jeri; ekinshisi, ómir súrý úshin kúndelikti qoldanatyn azyq-túligi. Biz úshin bul ata kásibimiz tórt túlik malymyz bolyp keldi, áli de solaı. Úshinshisi, bizdi ózge ulttardan aıyrýǵa bolatyn, qaıtalanbas ereksheligimiz – ana tilimiz ben ulttyq mádenıetimiz. Kez-kelgen ultty jaýlaǵan otarshylar sol eldi ana tilinen aıyrýǵa tyrysady. Jazba muralaryn órteıdi, tarıhı eskertkishterin qıratady; Tórtinshisi, ımandylyq murattary men aǵartýshylyq tetikteri. Munyń túp negizi – dástúrli dinı senim-nanymynda. Besinshisi, eldiń kúsh-qýatynyń kepili bolatyn ulttyq birliginde. Altynshysy, joǵaryda atalǵandardyń barlyǵyn tutastyryp, saqtaıtyn memlekettik jáne úkimettik bıligi.

Táýelsizdiktiń 25 jylynda birqatar joǵymyzdy túgendep, irgemizdi bekitkenimizben joǵaltyp jatqandarymyz da barshylyq. Eń ókinishtisi, ana tilimizge memlekettik mártebe bere tura óz tuǵyryna qondyra almaı kele jatqandyǵymyz.

Aǵylshyn tilin jetik bilsek, orys tilin tastamasaq, ushpaqqa jetetindeı-aq jelpinip júrmiz. Jat jurtqa tabynýdyń saldarynan biz, shyn máninde, qazaqy qadir-qasıetimizdi, baı tilimizdi, ómirsheń ári qaıtalanbas dástúrli mádenıetimizdi joǵaltyp baramyz. Ózgelerdiń kózdegen maqsattarynyń ózi tilimiz ben mádenıetimizden aıyra otyryp, ózderiniń yqpalyn arttyrý bolsa kerek.

Álem tarıhynda búginge deıin bótenniń mádenıetimen alǵa shyqqan bir de ult joq. Belgili bir ulttyń halyq retinde saqtalýynyń ózi onyń ózgeden tili, dástúri, mádenıeti arqyly dara derbes turýynda ǵana. Al bótenmen bylǵanyp, oǵan mıdaı aralasyp, qoıyrtpaqtalyp ketse, sharýasy bitti deı berińiz. Bul – álemde qalyptasqan shynaıy jaǵdaı. Bóten jurttyń tilin qabyldaǵan ult aǵzasyna donordyń búıregin be nemese ózge bir dene múshesin almastyryp salǵan múgedek adam sekildi. Ondaı jandar únemi em alyp, ekpe egip otyrmasa, ómir súre almaıtyny belgili ǵoı.

Olaı bolsa, tilimiz ben mádenıetimizdi saqtaýdy eń qarapaıym qadamdardan bastaýymyz kerek. Qazaq tiliniń ádebı normasy men stılin buzýshylardyń qatarynda BAQ qyzmetkerleri biz ózimiz turmyz. Gazet-jýrnal jýrnalıseri bul turǵydan kelgende, ımantarazdaý. Al televızıa jýrnalıserine daýa bolmaı tur. «Qylmysker temir torǵa toǵytyldy», «Jarylys nátıjesinde bes adam dereý ólip ketti» degen dúbára sózder telejýrnalısterdiń enshisinde. Negizi, sýǵa toǵytýshy edi. Keıin qoı toǵytý degen naýqan paıda bolǵan. Endeshe, toǵytý úshin «temir toryń» suıyq zat bolýy kerek emes pe? Orys tilinen jolma-jol aýdarylǵan «nátıjesinde» sózin jaǵymsyz maǵynada almastyratyn «kesirinen», «saldarynan» deıtin sózder daıar turǵanda sirispe tárjimaǵa jabysyp qalýdyń esh jóni joq. Ana joly bir telearna «sýyq soǵys» dep uryp jatyr. Eger ádebı basylymdardy oqıtyn, zerdesi bar redaktor bolsa, burynnan qalyptasqan «qyrǵı-qabaq soǵys» degen tamasha ataýdy maıyn tamyzyp jazar edi ǵoı. Osy ispetti kóptegen qyńyr-qısyq, qotyr-myljyń sóz-sóılemder qazaq tiliniń tunyq aıdynyn laılap bitirdi.

Tildi qýat kózimen salystyryp jatady. Rasynda, qazaq – qazaq bolǵaly paıda bolyp qalyptasqan bilim men paıymnyń jınaqtalǵan energıasy ana tilimizde ǵana bolsa kerek. Tildiń arqasynda ǵana ata-babamyzdyń ósıetteri, yrym-tıymdary, salt-sanasy búginge deıin saqtaldy. Endeshe, biz kúsh-qýatty da, bilim-ǵylymdy da ana tilimiz arqyly ǵana alamyz.

Sapaly bilimdi orta mektep baǵdarlamasyndaǵy negizgi pánderdi aǵylshynsha, oryssha oqytý arqyly beremiz, tildi solaı jappaı meńgertemiz dep oılaýdyń ózi jumsartyp aıtqanda, tym ańǵaldyq. Mundaı essiz tirlikti toqtatý kerek. Árıne, qoǵam úshin kóp til biletin adamdar kerek. Mysaly, barlaý nemese tyńshylyq qyzmetindegi mamandar, shekara, polısıa, qorǵanys, ǵylymı-zertteý, aqparat quraldary qyzmetkerleri, dıplomatıalyq mindet atqarýshylar, syrtqy saýda salasynyń ókilderi sekildi tulǵalardyń álem tilderin jetik bilgenderi abzal. Al balabaqshadan bastap halyqqa jappaı aǵylshyn tili men orysshany tyqpalaýdan utarymyz shamaly. Qarapaıym ǵana turmystyq qyzmet kórsetetin santehnık, monter, aspaz, etik tigýshi úshin aǵylshyn tilin jetik bilgennen kásibı sheberlikteri artyp, eńbek ónimdiligi ósip ketpeıdi ǵoı.

Olaı bolsa, mektep baǵdarlamsyndaǵy jalpy bilim beretin bazalyq pánderdi aǵylshyn jáne orys tilinde emes, qazaq balasy óz ana tilinde sapaly alǵany tıimdi bolady. Jalpy, qoǵamdaǵy árbir iri ózgeris mindetti túrde memlekettiń aralasýymen ǵana ómirde júzege asyrylady. Sondyqtan, óz memleketiniń zańdy tili ári baıyrǵy halqynyń ana tilin qorǵaýdy eń aldymen memlekettik organdar ózderi bas bolyp qolǵa alǵandary jón bolmaq.

Tabıǵatpen etene jaqyn aralasyp, keń baıtaq dalany mekendegen qazaq sekildi ult pen bir saıdyń boıynda ný ormanda paıda bolǵan halyqtardyń sóıleý ǵana emes, oılaý júıesinde de eleýli aıyrmashylyqtar bolady. Belgili bir ıdeıany biz ártúrli baǵytpen jetkize alamyz, astarlap, beınelep, tuspaldap degendeı. Al sóıleý jaǵynan kelgende, qazaqtan asqan sheshen de sheber ult joq. Qazaq jyr-dastandarynyń qanshalyqty tereń mán-mazmunǵa negizdeletinin munda dáleldep jatýdyń ózi artyq dep bilemin. Qazaqtyń biraýyz maqal-máteliniń, qysqa da nusqa qanatty sóziniń ózi Batys oıshyldarynyń birneshe tom týyndylarynda aıtylǵan ǵahlıasyna tatıtyn tustary bar.
Qazaq maqaldarynyń kóńilge qonymdylyǵy, umytylmaı este saqtalatyndyǵy, dálme dál, utqyr bolyp keletindigi bizdiń tilimizdiń qanshalyqty shuraıly ekendigin dáleldeıdi.

Biz qazaq tilimizdi túzep, jón-josyǵymyn óz mártebesin ıelendirýimiz úshin aldymen, buqaralyq psıhologıany jónge keltirýimiz kerek. Reseı otarshylary jaýlap alǵan kezden bastap biz ulttyq oılaý ereksheligimizden aıyryla bastadyq. Handyq dáýirde, tipti odan da buryn qazaq qoǵamynda dala demokratıasy boldy. Túrmesiz, sotsyz, polıseısiz mamyrajaı beıbit qoǵam qura bildik. Jer qaıysqan qoı men myńǵyrǵan jylqy aıdaǵan qazaqta materıaldyq muqtajdyq bolǵan joq. Baı men kedeıge bólingen taptyq kúres te atymen bolmady.

Qazaqtyń tentegi men sotqarynyń ózibı-sheshender aıtqan biraýyz sózge toqtaıtyn aqyldy edi. Sóz qadirin qazaqtaı bilgen halyq álemde sanaýly shyǵar, sirá! Ol tusta shynymen de, qazaq qoǵamynyń rýhanı sanasy óte joǵary deńgeıde bolǵanyn tarıh betterindegi derekterden anyq ańǵarýǵa bolady. Qysqasy, tarıhı sana oıanyp, azattyq ıdeıasy qalyptaspaıynsha tildiń de taǵdyry óz jónimen sheshim tabýy neǵaıbyl.
Búgingi tańda biz ǵana emes, jalpy adamzattyń oılaý júıesi azǵyndyqqa qaraı quldılap, anaıylyqqa beıimdelip barady. Álemde adam aıtsa nanǵysyz úreıli qylmystar jasalyp jatyr. Onyń neshe atasy Internet arqyly keńinen tarap, jas urpaqtyń sanasyn ýlap barady. Oǵan qarsy jasalatyn basty tosqaýyldyń ózi aınalyp kelgende, ana tilimizdegi qundy ádebı muralarymyzdy ıgerý, jastardy ejelgi jáne qazirgi ádebıetimizdiń ozyq úlgilermen tárbıeleý bolmaq. Ol úshin jastardy óz ultynyń bolmysymen tárbıeleıtin, ana tilimen sýsyndatatyn memlekettik júıeli saıasat kerek.

Biraq, til saıasatyn ushy-qıyrsyz ótip jatatyn jıyndar, til janashyrlarynyń joǵary jaqqa mezgil saıyn joldaıtyn ashyq hattarymen belgileı almaımyz. Onymen is bitpesi anyq.

Qazaq tiliniń aqy ıesi aınalyp kelgende, til mamandary men til bilimi salasynyń ǵalymdary. Olardyń artynda ózderi oqytyp, tárbıelegen qazaq tili men ádebıetiniń muǵalimderi degen iri kúsh tur. Eń aldymen, sol kúshke jatatyn mamandar sapaly daıyndalýǵa tıis. Olardyń izin basqan jýrnalıser qaýymy degen taǵy bir zor kúsh ıeleri bar. BAQ túrleriniń barlyq qurylymdary solardyń qolynda.

Gazet-jýrnal, televızıa, FM radıolar, baspasóz hatshylary, PR-menedjerler, keńse isin júrgizýshiler, aýdarmashylar, dıplomattar, fılosoftar, mádenıettanýshylar, ónertanýshylar, jazýshylar, sahna men ekran óneriniń qaıratkerleri ártister, synshylar, saıasattanýshylar sekildi san myńdaǵan qandastarymyz óz ana tilin kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýǵa qabiletsiz deýge bola ma?!

Osynshama kúshimiz ben múmkindigimiz bola tura táýelsizdiktiń shırek ǵasyrlyq merziminde tym quryǵanda jarymjan jarnamalar men dúbára aýdarmadan qutyla almaı-aq qoıdyq. Kóshe tolǵan «Biz ashyldyq» degendeı kúlki týdaratyn jarnama esti tandyrsa, ár mekemeniń esiginiń tutqasyn ustaı alsańyz «Ózińe», «Ózińnen» degen byldyr-batpaq sóz óńmenińnen ótedi. Qazaqta «ary-beri», «tart-ıter» degen kóńilge qonatyn ádemi sózder jyrtylyp aıyrylatyn edi ǵoı.

Jas jýrnalıserimiz ulttyq ádebıetimizdiń injý-marjandaryn oqysa, tilderi túzeler edi. Qazaqtyń eń keń taraǵan bir maqalyn jıyrma jyl boıy aıtyp-jazyp uqtyra almadyq. Bári kelisip alǵandaı-aq «bylaı tartsań arba synady, bylaı tartsań ógiz óledi» dep byljyraıdy da turady. Durysy, «ary tartsań arba synady, beri tartsań ógiz óledi» dep úndestigimen úılesim tapqan tamasha bir qanatty sóz. Aıta almasaq, nesine qoldanyp, kıeli sózdiń qutyn qashyramyz?

Qazir halyq arasyndaǵy yqpaly asa zor jandar shoý-bıznes ókilderi men ázil-syqaq teatr ártisteri bolyp otyr. Sahna men toıdaǵy asabalyq «ónerlerin» mıdaı aralastyryp jibergen, onysyn esh daıyndyqsyz sahnaǵa súırep ákelip, kórermenge esh uıalmastan usynatyn osy saıqymazaqtar da tildi shubarlaýdyń, qorlaýdyń neshe atasyn kórsetip júr. Sahnaǵa esh qysylmaı-qymtyrylmaı «bettiń aryn beldeýge túıip» shyǵa kelip, oılaryna ne kelse, sony aıtýdy bekzat ónerdi qorlaý demeske ózge lajy joq. Eki sóziniń biri oryssha, qazaqshasynyń ózi turpaıy bolyp keletin ázil-syqaq teatrlardyń kóbeıgeni sonshalyq, sońǵy kezde attarynyń ózi adam jańyldyratyn boldy. Óner oshaǵynyń ataýynyń ózi «Bazar joq» degendeı qulaqqa túrpideı tıetin tym turpaıy bolǵanyn buryn-sońdy estimesek, endi, kúnde kórip, máre-sáre bolatyn jaǵdaıǵa jettik.

Biz qazaqsha bilmeıtinderden buryn qazaqtildilerdiń arasyndaǵy til buzýshylyqty jónge salýdy da esten shyǵarmaýǵa tıispiz degen turǵydan munyń bárin sóz ettik.

Endi, qazaq tiliniń memlekettik mártebesin tolyqtaı qamtamasyz etý, óz tuǵyryna qondyrý sekildi óte ózekti máselege qatysty keıbir oılarymyzdy ortaǵa salaıyq.

Ultymyzdyń rýhanı-tarıhı murasy ári baıyrǵy jurttyń qazirgi kúnge deıin qarym-qatynas quraly retinde qazaq tiline Konstıtýsıa arqyly memlekettik til mártebesi berilgen. Ata-babadan asyl mura bolyp qalǵan ana tilimiz bizdiń ǵana emes jalpyadamzattyq rýhanı mádenıettiń ajyramas bóligi jáne asyl qundylyqtarynyń biri.

On segiz myń ǵalamda til ataýly kóp. Mıllıondaǵan, tipti mıllıard adam sóıleıtin iri tildermen qatar sanaýly jandar ǵana ózara qatynas jasaıtyn taıpalyq deńgeıde qoldanylatyndary da bar. Alaıda másele tildiń úlken-kishiliginde emes, ár til adam balasy úshin ózinshe qundy. Ár tildiń artynda adamzat mádenıeti, tarıhy, óneri, án-jyry, aýyz ádebıeti, aqyl-oıy, erkindigi sekildi qundylyqtary bar. Álemdegi myńdaǵan tildiń bir bólshegi ári eleýli ókili, árıne, bizdiń qazaq tilimiz.

Zertteýlerge qaraǵanda, búgingi kúni álemde ár 14 táýlik saıyn bir til joıylady eken. Tildiń ólýi búkil bir mádenıettiń, turmystyq salt-sananyń qurdymǵa ketýi degen sóz. Árbir eldiń memlekettik saıasatyndaǵy ana tiliniń, ulttyq mádenıetiniń orny erekshe. Sebebi adamzat mádenıetiniń ózi belgili bir memlekettiń eń negizgi saıasatyn, resmı kózqarasyn, ulttyq pozısıasyn onyń óz tiline degen qurmetine qarap tanıdy. Sondyqtan da el basqarǵan tulǵalar neshe jerden polıglot bolsa da, resmı saparmen barǵan barlyq elde óz memleketiniń ana tilinde ǵana sóıleıdi.

Álemde táýelsiz derbes elder men halyqtar bar kezde sol memleketterdiń ana tili men mádenıeti máselesi eshqashan kún tártibinen túspek emes. Árıne, belgili bir eldiń tildik ortasynyń qamtıtyn aýmaǵyna qaraı óz erekshelikterine saı tildik saıasaty aıqyndalary málim. Aıtalyq, 1990 jyldardan beri qaraı aǵylshyn tilin óziniń tól mádenıeti retinde qabyldaǵandardyń sany 350 mıllıon adamǵa jetse, ekinshi tili retinde sanaıtyndar 400 mıllıonǵa jýyqtaǵan.

Olaı bolsa, adam resýrstary men ekonomıkalyq ál-aýqaty jaǵynan aldyńǵy qatardaǵy elder óz tilderin barshaǵa taratyp, jahandandyrýǵa tyryssa, kerisinshe, turǵyndar sany az, shaǵyn memleketter óz tilderi men mádenıetterin ǵalamdanýdyń nópirinen qorǵaýǵa baryn salyp jatqanyn ańǵarý qıyn emes.

Biz úshin de mańyzdysy – ulttyq ereksheligimizdi joǵaltpaý, tarıhymyzdyń, mádenıetimizdiń, ana tilimizdiń qaımaǵyn buzbaı saqtaý. Qazirgi kúni aǵylshyn, orys, qytaı tilderine túrli deńgeıde qajettilik týatyny ras. Ǵylym-bilim, tehnıka, bıznes degendeı áleýmettik qarym-qatynastyń barlyq salasyn qamtyǵan kóptildilik máselesiniń elimiz úshin shynaıy talapqa aınalǵanyn da joqqa shyǵarýdan aýlaqpyz. Biraq munyń bári qazaq tilin qurbandyqqa shalý esebinen júrgizilýine túbegeıli qarsymyz.

Jahandaný úderisinde shet tildik bilim berý saıasatyn júzege asyrǵanda memlekettik ári ana tilimiz – qazaq tiliniń mádenı tutastyǵyn buzbaýdy jáne qoǵamdyq damýdyń shynaıy baǵyt-baǵdaryna saı tilderdiń tepe-teńdigin saqtaıtyn ahýaldy qalyptastyrý – Qazaq úkimetiniń basty saıasaty bolýy tıis. Til týraly zańdarymyzdyń ózi jat tilderdiń ıntervensıasynan ana tilimizdi qorǵaıtyn tetikke negizdelgeni abzal bolmaq. Zańda memlekettik til aıasynda ustanýǵa tıis basty baǵyt qazirgi qazaq tiliniń ádebı normasyn saqtaı otyryp, túrli ataýlardy ǵylymı negizde laıyqty taǵaıyndaý, resmı túrde bekite otyryp, júzege asyrǵanda, til organdarynyń kásibı keńesine júginýdi qalyptastyrýy kerek. Azamattyq, qylmystyq kodeksterdi buzǵandar zań aldynda qalaı aıyptalsa, til zańyn buzǵandar da dál solaı jaýap berýi mindettelgeni qajet dep bilemiz.

Elimizde qazaq tilinen ózge eshbir shet tiline basymdyq berilmegeni abzal bolar edi. Ol úshin aýdarma isi mamandaryn tek qazaq tiliniń bazasynda ǵana daıyndap shyǵarýdy menshik nysandaryna qaramastan barlyq JOO basshylaryna, ǵylymı keńesine talap etý kerek.
Bizde ǵylymı-praktıkalyq máslıhattar ótip, til jaıynda túrli qararlar qabyldanyp jatady. Biraq júzege asyrylýy ilýde biri ǵana shyǵar. Ǵasyrlar boıy ata-babalarymyz ózge eldiń bodandyǵynda bolsa da kóziniń qarashyǵyndaı saqtap kelgen ana tilimizdi táýelsizdik alǵan soń óz tuǵyryna qondyra almasaq, eldigimizge syn.

Jyl saıyn aqpan aıynyń 21-in IýNESKO tarapynan «Halyqaralyq ana tili kúni» etip atap ótedi. Qyrkúıek aıynyń sońǵy aptasynda biz de tilder merekesin toılaımyz. Kóptegen ıgi sharalar uıymdastyrylady, qalyptasqan jaqsy dástúrlerimiz de barshylyq. Endi onyń tıimdiligin arttyrý, yqpalyn kúsheıtý máselesin ýaqyt ozdyrmaı, qolǵa alýymyz ózekti bolyp otyr.

Ol úshin eń aldymen, jalpy bilim beretin orta mektepter men joǵary oqý oryndaryna arnalǵan oqýlyqtar, nusqaýlyqtar, kitap, quraldarda qazaq tiliniń erejeleri, stıldik talaptary, ádebı tildiń normasy qatań qadaǵalanýy bárinen mańyzdy dep esepteımiz. Ana tilimizdiń tektiligin, ásemdigin, kórkemdigin dál osy nysandarda barynsha saqtap, sheshendigi men sheberligin meılinshe jetkize bilsek, jas býynnyń tildik áleýetiniń arttyrylýyna baǵa jetpes úles qosqan bolar edik.

Elimizdiń qoǵamdyq-ekonomıkalyq turaqty damýyn jáne ulttyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin memlekettik til saıasatyn qalyptastyratyn ǵalymdar keńesin quryp, Prezıdent janynda jumys istetýdi usynys etkimiz keledi. Atalmysh keńes memlekettik til týraly zańdylyqtarǵa tolyqtyrýlar men ózgerister engizýdi, tildi qorǵaýǵa qatysty quqyqtyq aktilerdi daıyndaýdy, ana tilimiz ben shet tilderi arasyndaǵy máselelerdi, saıasatty sabaqtastyrýmen, úılestirýmen aınalyssa, qanekı!

Sondaı-aq, ony keıin Til saıasaty jónindegi ulttyq keńes etip keńeıtip uıymdastyrsaq, tipti de nur ústine nur bolar edi. Sol arqyly til uıymdarynyń fýnksıalaryn, is-qyzmetteriniń baǵyt-baǵdarlaryn belgilep, ana tilimiz ben shet tilderiniń oqý standarttarynyń mazmunyn ulttyq ereksheligimiz ben álemdik normalarǵa saı jetildirse.

Memlekettik til týraly jańadan arnaıy zań qabyldap, onyń oryndalý barysyn Parlament palatalaryndaǵy turaqty komıtetter arqyly talqylap, elimizde ana tilimizdiń basymdyǵy men bıliginiń ústemdigin arttyratyn ózgerister engizilgeni abzal.

Jaryqqa shyǵarylatyn barlyq basylymdar men qujattardyń tildik, stıldik sapasyn jańa satyǵa kóterý úshin menshik nysandaryna qaramastan barlyq baspahanalarda bilikti baspa redaktorlaryn jumys istetetin ereje bekitilýi qajet. Ana tilimizdiń qundylyǵyn arttyrý, jas býynnyń tildik bilimin jetildirý úshin JOO-ǵa, «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly sheteldik oqý oryndaryna jáne memlekettik qyzmetterge qabyldanatyn úmitkerlerdiń jappaı qazaq tilinde aýyzsha jáne jazbasha emtıhannan ótýin zańdastyrsaq.

Qala jáne eldi mekenderdegi uıym, mekemelerdiń ataýlary, kúre joldar boıyndaǵy jazbalar tek qazaq tilinde ǵana bolýyn da qalyptastyrýymyz kerek. Jarnama, túrli ataýlar, aqparat quraldary mátinderinen bastap, oqýlyqtar, ádebı basylymdarǵa deıingi barlyq jazbalardyń tildik sapasyna, stıline turaqty baqylaý jasap, ketken qatelerdi der kezinde jónge keltirip otyratyn til saqshylary da aýadaı qajet-aq.

Aıagoz Arystanbaeva
“Turan” ýnıversıteti

---