InfoHub Logo

1941 jyldyń shildesinde men áskerı júk mashınasynda Dnestrdegi Rybnısydan Tıraspolge kele jattym. Men kabınada úndemes júrgizýshimen qatar otyrǵan edim.

Kún qaqtaǵan quba shań mashınanyń dońǵalaqtary astynan burqyldaı kóterilip qalyp jatty. Aınalanyń bári úıler, kúnbaǵystar, jaıdarmalar men qýarǵan shóp osynaý túrpideı shań-tozańdy jamylǵan edi.

Kún quqyl tartqan óńsiz aspanda tútindep tur. Alúmını flágindegi sý jylyp, rezeńke sasyp ketken edi. Dnestrdiń arǵy jaǵynda kanonada gúrsildep jatty.

Shanaqta birneshe jas leıtenant kele jatqan. Keıde olar kabınanyń tóbesin judyryqtarymen urǵylap, "Aýa!" dep aıqaılaıdy. Júrgizýshi mashınany toqtata qoıady da bir joldan árigerek júgirip baryp, jata-jata ketemiz. So mezette aıyzdary qanǵansha shyńǵyryp, nemistiń qara "messerleri" jol boıyna shúıligedi kelip.

Keıde olar bizdi baıqap qalyp, pýlemetpen atqylaıdy. Jolymyz bolǵanda, eshqaısymyz zalal shekken joqpyz. Oqtar shań-tozańdy boratyp jiberedi. "Messerler" ilezde ǵaıyp bolady, qaqtalǵan jerden tula boıyń qyzyp, basyń gýildep, shańyrqap shóldep turasyń.

Osyndaı bir shabýyldan keıin, júrgizýshi kútpegen jerden:

— Jaýǵan oq astyńda jatqan kezde, siz ne týraly oılaısyz? Birdeńeni esińizge túsiresiz be? — dep surady.

— Esime túsiremin, — dedim men.

— Men de sóıtemin, — dedi sál únsiz otyrǵasyn júrgizýshi.

Orman-toǵaılarymyzdy ap-anyq etip esime alamyn, kostromanyń. Tiri qalsam, otanyma qaıtamyn — ormanshy bolýǵa ótinemin, áıelimdi — ol óte sabyrly, sulý — kishkentaı qyzymdy alyp, kúzetshige arnalǵan úıde turatyn bolamyz. Senesiz be, sony oılasam boldy, júregim toqtap qalǵandaı bolady. Al júrgizýshige olaı etýge bolmaıdy.

— Men de ózimniń orman-toǵaıymdy esime alamyn, — dedim men.

— Sizderdiń ormandaryńyz jaqsy ma? — dedi júrgizýshi.

— Jaqsy ǵoı.

Júrgizýshi pılotkasyn bir basyp, gaz berdi. Sonymen áńgimeni doǵardyq.

Ásilinde, men jaqsy kóretin jerlerimdi soǵysta júrgen kezdegideı, zaryǵa eske almaǵan shyǵarmyn. Men talaı ret ózimniń túnniń kelýin taǵatsyzdana tosatynymdy baıqadym, sonda dalanyń qurǵaq bir saıynda, júk mashınasynyń shanaǵynda, shınelińdi búrkenip jatyp alyp, oıyńmen sol jaqqa qaıta baryp, qaraǵaıdyń hosh ıisimen tynystap, baıaý basyp, jaıbaraqat júrgenge ne jetsin. Men sonda ózime: "Búgin men Qara kólge, al erteń, eger de tiri bolsam, Pryniń jaǵasyna ne Trebýtınoǵa baramyn" — deýshi edim. So bir qıalymdaǵy jerlerge barýdy kúni buryn sezinip-túısinýden júregim eljirep ketetin.

Bir kúni dáp osylaı shınelimdi jamylyp jatyp, Qara kólge baratyn joldy ýaq-túıek, egjeı-tegjeıine deıin qaldyrmaı, kóz aldyma elestetkenim bar. Sonda maǵan kúlli qam-qareketińdi, qıynshylyq ataýlyny umytyp, keýdeńdegi júregińniń qobaljı soqqanyn tyńdap, sol aralardy taǵy bir kórip, asyqpaı júrip ótkennen artyq baqyt bu jalǵanda joqtaı bolyp kóringen edi.

Osyndaı arman-qıalymda men ámanda derevnádaǵy úıden tań azanda shyǵyp, kóne úılerdi janaı, qumdaýyt kóshemen júretin edim. Terezeler aldynda konserviniń qańyltyr blankilerinde otty bálzamın — qynagúl gúldep turady. Ol jaqta muny "Dymqyl Vanka" dep ataıtyn. Óıtkeni qynagúldiń jýan súregi arqyly kúnge qarasań, onyń móp-móldir jasyl sólinen bári kórinetin, keıde tipti odan aýanyń kóbikteri de kózge shalynatyn.

Ústerine ońyp ketken sısa kóılek kıgen, aýzy-basy tynym tappaıtyn, jalańaıaq kishkene qyzdar kúni boıy shelekterin saldyrlatyp jatatyn, qudyq qasyna kelgende, jergilikti jurt "projog" dep ataıtyn tuıyq kóshege qaraı burylýyń kerek. Sol kósheniń eń shetki úıinde búkil ókirikke belgili sulý qoraz bar. Ol jıi-jıi shyjyǵan kún kózi astyńda qyzyl qaýyrsyny shoqtaı jaınap, jalǵyz aıaǵymen shoqıyp uzaq turady.

So qorazdan keıin úıler bitedi de alys ormandarǵa qaraı, doǵa sıaqty ıilip baryp burylatyn, oıynshyq tárizdi tartabandy temirjol sozylyp jatyr. Tańǵalarlyq bir nárse, onyń qulama saýyrynda, aınalasyndaǵylarǵa qaraǵanda, múlde basqa gúlder ósedi. Sıkorıı gúliniń qaptaǵan kalyń oraıy kún qyzdyrǵan tartabandy relster mańynan ózge esh jerde kezdespeıdi.

Tartabandy joldyń ar jaǵynda jas qaraǵaıdyń ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń toǵaıy tur. Ol tek alystan ǵana ıt tumsyǵy ótpeıtindeı bolyp kórinedi. Onyń arasynan kez kelgen ýaqytta tyrnalyp ótýińe bolady, biraq balań qaraǵaılar sizdi óz ınelerimen biraz shanyshqylaıdy jáne saýsaqtaryńyzda shaıyrynyń jabysqaq daǵyn qaldyrady.

Balǵyn qaraǵaılar arasyndaǵy qumdaýyt jerde bıik qurǵaq shóp ósedi. Árbir shóptiń orta tusy bozǵylttaǵy, shet-sheti qoıý jasyl. Bul shóp qol kesedi. Osy arada ustasań sybdyrdaı jóneletin qabyrshaqty salaýbas pen gúl kúltelerinde qyzǵylt daqtary bar jupar ıisti aq qalampyr sheshek atady. Qaraǵaı túbinde sútti sańyraýqulaq qaýlaı ósedi. Olardyń súregine qum jabysyp qalady.

Balań qaraǵaı toǵaıynan ótisimen, bıik qylqandy orman bastalady. Onyń shetin qaýlaı, shóp basqan jol júredi.

Alǵash kezdesken aýmaqty qaraǵaı túbine raqattana jata qalyp, balań toǵaıdyń qapyryǵynan biraz tynyǵýǵa bolady. Shalqańnan jatyp alyp, juqa kóılegiń arqyly salqyn jerdi sezin, aspanǵa qaraǵanǵa ne jetsin. Munda uıyqtap alsań da bolady, óıtkeni jıekteri nurlanǵan appaq aqsha bulttar kisini qalǵyta bastaıdy.

Orystyń "Istoma" (maýjyraý) degen jaqsy sózi bar. Sońǵy kezderi biz ol sózdi múlde umytyp kettik jáne ony aıtýdan da uıalatyn boldyq. Biraq sóz erteńgilik jyly orman ishine jatyp alyp, ala bulttardy sheksiz tizbegine qaraıtyn kezderi, ón boıyńyzdy bılep alatyn jaımashýaq uıqyly-oıaý kúnińizdi tek osy sózben ǵana aıqyn jetkizýge bolady. Olar zeńgir aspannyń alys bir qıyrynda paıda bolady da beımálim bir jaqqa qaraı mańyp bara jatady

Osynaý orman alańynda jatqanda men talaı ret Brúsovtyń myna óleńderin jıi eske alýshy edim:

...Keń dalanyń saltanatty tynyshtyǵynda,

Emin-erkin jalǵyz bop júrsem deımin

Ótkeni men bolashaq kúnderi joq

Keń jolymmen maqsatsyz kete bersem.

Qyzǵaldaqtaı bir sáttik gúlderdi úzip,

Alǵashqy ǵashyǵyndaı, nur sáýle iship,

Qulaı tús te, kóz jumyp, túnekke bat,

Qaıta tirilem degen kúıikti, qýanyshty umyt!

Osy óleńde, ajaldy eske alǵanyna qaramastan, ómirdiń darıadaı shalqyp jatqany sondaı, saǵattar boıy dál osylaı aspanǵa qarap jatyp alyp oılaǵannan ózge eshteńe istegiń kelmeıdi.

Shóp basqan súrleý qaraǵaıly kári orman arqyly ótedi. Bul orman, teńizdiń kerilip-sozylyp, baıaý aýnaıtyn tolqyndary tárizdi, jalǵasyp jatqan qum tóbeler ústine qaptaı ósken. Bul tóbeler — muz dáýiriniń qaldyqtary. Olardyń basynda qońyraýgúlder gúl-sheshegin tógip turady, al olardyń yldılary paporotnıkterdiń jynys toǵaıynan kórinbeıdi. Onyń japyraqtarynyń astyna qyzǵylt shań tárizdi, tozań qonǵan.

Tóbelerge ósken orman shýaqty. Onyń ishinen alysty kórýge bolady. Ol kún nuryna shomylyp turady.

Bul orman jalpaq belbeý (eki shaqyrymdaı, odan kóp emes) bolyp, sozylyp jatady, onyń ar jaǵynan qumdaýyt jazyq ashylady, onda jel terbegen egin jaıqalyp kózge túsedi. Sol jazyqtyń arǵy shetinen kóz jeter jerge deıin ný orman sozylyp jatyr.

Jazyq dala ústinen órkesh-órkesh ala bulttar sán-saltanatpen kóship jatady. Bul, bálkim, búkil aspan tolaıym kórinetindeı bolǵandyqtan da shyǵar.

Bul jazyqty egin arasyndaǵy oshaǵan basyp ketken meje arqyly júrip, kesip ótýge bolady. Sol mejeniń keıbir jerinde qońyraýshópter jaıylyp, qalyń ósken keń alqap kógerip kórinedi.

Meniń oıymmen kóz aldyma elestetken nárseniń bári — naǵyz ormandar esiginiń aldy ǵana. Olarǵa, sol ormandarǵa orasan zor, saıaly shirkeýge kirgendeı bolyp enesiń. Áýeli tar orman jolymen, jasyl kilem tárizdi shalaý basqan qara sýdy janap ótýiń kerek. Eger qara sý qasynda sol aıaldasań, onda bir báseń shylpyldaǵan dybysty esitýge bolady — bul sý túbindegi shópterde jaıylyp júrgen móńke balyqtar.

Sosyn jasyl barqyt tárizdi múk ósken qaıyń ormanynyń kishkene ǵana alańy bastalady. Ol aradan byltyr kúzde túsken japyraqtar ıisi udaıy shyǵyp jatady.

(Men osynyń bári týraly júk mashınasynyń shanaǵynda jatyp oılaımyn. Túnniń bir ýaǵy. Razdelnaıa stansıasy jaǵynan jarylys dúmpildeıdi — o mańaıdy bombylap jatyr. Jarylystar úni basylǵan kezde — shekshekterdiń ımene shyryldaǵany estiledi — olar jarylystan qoryqqannan baıaý ǵana shyryldaıdy. Áýeden jarqyraýyq snarádtaı bolyp, kógildir juldyz aǵyp qulady. Men onyń jolyn erkimnen tys baqylap, ol qashan jarylatynyn tyńdap otyrǵanymdy baıqadym. Biraq juldyz jarylmady, jerge jete bere sónip qaldy. Osy aradan baıaǵy tanys oqshaý qaıyń toǵaıy men qabyrǵaly qara orman alys-aý, shirkin! Dáp qazir o jaqta da tún ǵoı, biraq jym-jyrt, juldyzdar shoǵyry astyńda nurlanyp, benzınniń ysty jáne oq dáriniń gazymen — bálkim, muny "jarylys" gazdarymen deý kerek shyǵar — emes, orman kólderiniń tunyq ta tuńǵıyq sýlary men arsha qylqandarynyń ıisi ańqyp turǵan shyǵar-aý).

Qaıyń toǵaıynan ári ótisimen, jol qumdy jarlaýyt dóńeske qaraı kóteriledi. Syzdy kóltaban artta qalady, biraq jel anda-sanda osynaý qurǵaq ta ystyq orman ishine so kóltabannyń ıod ıisti aýasyn jetkizip turady.

Dóń ústine shyqqasyn ekinshi ret demalamyn. Men ystyq qylqandar ústine otyramyn. Bul arada deneń tıgen jerdiń bári qurǵaq ta jyly; qaraǵaıdyń qabyǵynyń qurap qalǵan qýys búrshigi, balǵyn qaraǵaı qabyǵynyń sary, móldir jáne pergament sekildi shyńyltyr shelderi, ózegine deıin jylyǵan túbirler, árbir butaqtary da búdirli, hosh ıisti. Tipti qoıbúldirgenniń japyraqtaryna deıin jyp-jyly.

Kári túbirdi qolyńmen syndyryp alyp, onyń shirigen ystyq ulpasyn alaqanyńa salyp kórýge de bolady.

Aptap, maýjyraǵan tynyshtyq. Tolysyp pisken sary jazdyń jaımashýaq kúni.

Qyzyl qanat shekshekter túbirler ústinde uıyqtap jatyr. Qatty da aqshyl kók qaýashaqty gúlder sabaǵyn óz salmaǵymen ıip, jerge deıin jetkizipti.

Men ózim jasaǵan kartaǵa qarasam — Qara kólge deıin endi segiz shaqyrym qalypty. Osy kartaǵa qajetti belgiler qoıylǵan — jol shetindegi qýraǵan qaraǵaı, meje dińgegi, beresklet toǵaıy, qumyrsqa uıasy, udaıy botagóz ósetin saztaban, odan keıin qabyǵyna "o" árpi oıylǵan — ozero (kól) qaraǵaı bar. Osy qaraǵaıdan týra ormanǵa qaraı burylyp, 1932 jyly aǵashtarǵa jasalǵan kertik tańbalaryna qarap, júre berý kerek. Olar jyl saıyn shaıyr basyp óshe beredi. Sondyqtan da olardy jańartyp otyrǵan jón.

Sol kertikti tapqannan keıin, mindetti túrde toqtap, oǵan qatyp qalǵan shaıyrdy qolyńmen sıpaısyń. Al keıde semip qalǵan smolany syndyryp alyp, onyń oıyq ornyna qaraısyń. Oǵan kúnniń sarǵysh sáýlesiniń ot sıaqty jyltyrap túskenin baıqaısyń.

Kólge jaqyndaǵanda ný orman arasynan, qalyń qandaǵashtar ósken tereń oıpattar bastalady, onyń túbine túsem dep oılamaı-aq qoı — tyrnalyp qalasyń. Tegi bular burynǵy shaǵyn kólder bolýǵa tıis.

Budan keıin qup-qurǵaq qarakók jemisti arsha toǵaıy arasymen taǵy da joǵary órleısiń. Aqyrynda eń sońǵy belgi — qaraǵaı butaǵyna ilýli qańsyǵan eski shárkeıler. Odan ári qaraı shóp basqan toqymdaı alań arqyly júrip, tik jarly saıǵa kez bolasyń.

Orman osymen bitedi. Tómennen qurǵaq saztaban — usaq toǵaıly: shoq-shoq qaıyń, kókterekter men arshalar ósken, múk basqan alańdar kórinedi.

Osy arada sońǵy ret tynyǵasyń. Kún tústen aýyp ketkeli qashan. Ol kórinbeıtin aralar uıasy tárizdenip, yzyńdap-yzyldap tur. Usaq orman arqyly árbir álsiz, bolmashy jel lebi tárizdenip, terbelip ańyzaq jetedi.

Aldyńǵy jaqta, osy aradan eki shaqyrymdaı jerde, múkti alańdar arasynda Qarakól — qara sýlar men tarbaq aǵashtardyń, orasan úlken sary tuńǵıyq gúlder memleketi jasyrynyp jatyr.

Múk basqan alańdarmen abaılap júrý kerek: múkti sazdaq tereńinde bir kezde synyp, ýaqyt soıaýdaı etip ótkirlegen qaıyńdardyń dińderi — qazyqtar turady. Baıqamasań — solarǵa aıaǵyńdy qatty jaralap alýyń qıyn emes.

Usaq orman arasy qapyryq shirik ıisi múńkıdi, aıaǵyńnyń astynan shym tezektiń qara sýy sylpyldap jatady. Kisiniń ár qadamynan aǵashtar teńselip, dirildep ketedi. Bul arada aıaǵyńnyń astyńda ne jatqanyn oılamaı júre berýiń kerek, qalyńdyǵy bir metrlik shymtezek pen qarashirik qatpary astyńda tereń sý — jerastynyń káli bar. Jurttyń aıtýynsha, onda kómirdeı qap-qara, balshyqtyń shortandary tirshilik etetin kórinedi.

Kóldiń jaǵasy múkti alańdardan sál de bolsa bıikteý — biraq sonyń ózinde bir orynda kóp turýǵa bolmaıdy — iziń mindetti túrde sýǵa tolyp ketedi.

Kólge bárinen de qyzyl ińirden keıinirek shyqqan durysyraq deıdi, bul kezde jan-jaqtyń bári — sýdyń kúńgirt jyltyraǵany, jaryǵy óship bara jatqan aspannyń álsiz sáýlesi, aǵashtardyń ushar bastarynyń múlgýi — osynyń bári áldeneden saqtanǵan tynyshtyqpen ulasyp, sonyń ózi týǵyzǵan qubylystaı bolyp seziledi.

Laýlaı janǵan ot basynda otynnyń bytyrlaı janǵanyn tyńdaı otyryp, ómir degeniń, eger odan úrikpeı, aq nıetpen qarsy alsań, tańǵajaıyp jaqsy nárse ǵoı dep oılaǵanǵa eshteńe de jetpeıdi...

Sóıtip men orman aralaǵan, sosyn Neva jaǵalaýynda júrgen kezim men Pskovtyń zyǵyr ósken kók tóbeleri jónindegi estelikterimdi biraz kezip ketsem kerek.

Men osynaý jerlerdi birjolata joǵaltyp alǵandaı, olardy endi qaıtyp kórmeıtindeı bolyp, oılanǵanym sonsha, júregim syzdap aýyra bastady.

Meniń oı-sanamda olardyń meılinshe ásem bolyp kóringeni so bir sezimniń áserinen bolǵany anyq edi.

Men ózimnen, solardy buryn nege baıqamaǵanmyn, dep suradym da zamatyńda, árıne, men bulardyń bárin kórdim de sezdim, biraq osylaı aıyrylysqanda ǵana týǵan tabıǵatyńnyń sýretteri ishki kóńil kózime, jan-júrekti eljireter sulýlyǵymen elestegen ǵoı dep oıladym. Ásilinde, mýzykanyń jalpy sarynyna bolmashy, álsiz dybystyń ózi qalaı úndesip ense, tabıǵat qoınyna da tap solaı kirý kerek shyǵar.

Bizdiń janymyzdyń jaı-kúıi, súıetinimiz, qýanysh pen qaıǵymyz, tabıǵatpen tolyq sáıkes kelip jatsa, tań samalyn ǵashyǵymyzdyń nurdy janarynan, ormannyń bir saryndy shýylyn ótken ómirimiz jónindegi oı-tolǵanysymyzdan bóle-jara qaramaıtyn deńgeıge jetken kúnde ǵana, sóıtip tabıǵatty sezip-túısinýimizge ózimizdiń adamgershilik qasıetimizdi darytyp, sińire bilgen kúnde ǵana, tabıǵat bizge búkil kúsh-qýatymen áser ete alady.

Peızaj — prozanyń saldaýyry ne onyń áshekeıi emes. Eger siz jaýynǵa malynǵan qalyń japyraqqa bet-júzińizdi basatyn bolsańyz, onda siz onyń janǵa jaıly salqyndyǵyn, hosh ıisin, dem-tynysyn sezip-túısinesiz, endeshe tabıǵatqa da tap solaı, sýǵa súńgigendeı enip ketý kerek.

Qysqasy — tabıǵatty súıý kerek, sonda kúlli súıispenshilik sıaqty, ózin bar kúshimen aıqyn kórsetý úshin, bul da óziniń sara jolyn tabady.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---