InfoHub Logo

Qazaqstandaǵy aýdarma óneri

          Álemde ár alýan til, ár alýan el ómir súrip otyrǵan jaǵdaıda aýdarma máselesiniń kúndelikti qajetti iske aınalýy zańdy. Qazaq ǵylymynda da arnaıy zertteýdi talap etetin salalardyń biri – aýdarma ádebıettiń tili. Budan jarty ǵasyr buryn M.O.Áýezov: «...aýdarma tól kúıinde, qalyptasyp, eseıý kúıinde ǵana ekendigin» atap ótken. Aýdarma kóne de, jańa da óner. Ol basqa adamdar qaýymyn túsinýdiń quraly, olarmen qarym qatynas jasaýdyń deldaly, dánekeri. Aýdarma óneriniń qubylystaryn zertteý de, tabıǵattaǵy jáne qoǵamdyq ómirdegi san alýan qubylystardy zertteý sıaqty, ár qyrynan qarastyrýdy qajet etedi. Aýdarma problemasyn ár qıly turǵydan: tarıhı-mádenı, ádebıettaný, lıngvısıkalyq jáne psıhologıalyq turǵydan alyp qarastyrýǵa bolady. Qazaq aýdarmasynyń tarıhyna, teorıasy men tájirıbesine arnalǵan maqalalarda, jınaqtarda, monografıalarda, aýdarmanyń  tarıhı-mádenı, ádebıet salalaryndaǵy jaıy kóbirek.

           Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha, ekitildilik ejelgi dáýirlerden bastap kórinis tapqan. Eki tilde sóılegen rýlardyń arasyndaǵy soǵystardyń nátıjesinde, adamdar tutqynǵa alyndy. Tutqynǵa túsken adam sol rýdyń tilin túsinýge, úırenýge májbúr boldy, osylaısha bılıngvter paıda boldy. Bul kezdeısoq jáne ýaqytsha qubylys bolǵanymen, sol kezdiń ózinde bir tilden ekinshi tilge aýdarý qajettilik boldy. Ekitildiliktiń turaqty formalary feodal dáýirinde qalyptasa bastady. Sebebi, bul ǵasyrlarda putqa tabynýshylyq joıylyp, qoǵamǵa negizgi til men jazbany alyp kelgen, jańa dinder paıda boldy. Kapıtalızm dáýirinde ekitildilik keń tarady. 1875 jyly Bodýen de Kýrteneniń «Opyt fonetıkı rezánskıh govorov» atty kitaby basylyp shyqty. Onda ol tildiń aralas sıpatyn talqylaıdy. Ol: «Eki tildiń aralasýy eki baǵytta bolatyn qubylys, bir jaǵynan ol óz tiline aýdarma tiliniń elementterin qosady, ekinshiden ol eki til arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy joıady» deıdi.Eki tilde sóıleıtin iskerı adamdardyń arasyndaǵy qatynas aýdarmashylar arqyly júzege asady. Ejelgi Reseıde olardy «tolmach» dep ataǵan. Qazir olardyń kómeginsiz halyqtar máselesi boıynsha kelissóz júrgizý múmkin emes.

           Aýdarma óneriniń qazaq topyraǵyndaǵy gúldene bastaýy – orys ádebıeti klasıkteriniń jáne orys ádebıeti arqyly álem sóz óneri zergerleri shyǵarmalarynyń qazaqshaǵa tárjymalanǵan tusy. Soǵan oraı alǵashqy kezde merzimdi basylymdarda pikir, usynys túrinde bastalǵan aýdarma teorıasy men praktıkasyna baılanysty zertteý jumystary keń arnaǵa, ǵylymı salaǵa aınaldy. Aýdarma ónerin zertteýdiń tarıhy bastaýyn 1914 jyly "Aıqapta" jaryq kórgen Sáken Seıfýllınniń pikirinen bergi aralyqtaǵy eńbekterdiń kótergen máselesi de, zertteý baǵyty men ádisi de san túrli. Aýdarma ónerine qatysty A.Baıtursynov, M.Seralın, J.Aımaýytov pikirleri bolǵanyna qaramastan jáne aýdarma ónerin zertteý kókeıtestiligi kún tártibine qoıylǵanmen, halqymyzdyń uly oıshyldarynyń biri – M.Áýezovtyń 1936 jyly jarıalanǵan "Pýshkındi qazaqsha aýdarý tájirbıeleri týraly"atty maqalasyna deıingi eńbekterde (B.Kenjebaevtyń Abaı aýdarmashylyǵy jaıynda 1925 jylǵy, E.Aldońǵarovtyń Pýshkınniń "Sarań seri", "Tas meıman" qazaqsha aýdarmalary týraly 1926 jylǵy maqalalary) ǵylymı taldaýlar men tujyrymdar bolǵan joq.

                    Qazaq topyraǵyndaǵy aýdarma teorıasynyń alǵashqy qazyǵy sıaqty osy maqaladan keıin M.Áýezovtyń "Revızordyń aýdarmasy týraly", "Pýshkın aýdarmasy qazaq ádebıetine ne berdi?", "Evgenıı Onegınniń qazaqshasy týraly", "Qazaq sahnasyndaǵy aýdarma pesalar" atty maqalalary men 1937 jylǵy 5 qańtarda "Kazahstanskaıa pravda" gazetinde  "Evgenıı Onegın na kazahskom ıazyke" atty maqalasynyń jaryq kórýi qazaq ádebıettaný ǵylymynda kórkem aýdarma teorıasynyń ómirge kelgenin kórsetedi.

M.Qarataevtyń aýdarma ónerindegi qıyndyqtar men prınsıpterdi, jetistikter men kemshilikterdi áńgime arqaýy etken, aýdarma shyǵarmalardytýǵan ádebıettiń salasy retinde dáleldegen "Júz jyldan keıingi Pýshkın", "Pýshkın men Abaı", atty eki maqalasynyń, T.Júrgenovtyń "Kazahskıı perevod "Shah-name", R.Jamanqulovtyń "Pýshkın óleńderiniń aýdarmasy jóninde bir-eki sózdiń" aýdarylýy atty maqalalarynyń qazaq kórkem aýdarma teorıasynyń irgetasy dep tanyrlyqtaı eńbekter ekeni daýsyz.

           Qazaq tiline aýdarma úlgisi XYII-XYIII ǵasyrlarda kelgen. Arab-parsy, shaǵataı tilderinen aýysqan, aýyzsha aıtylǵan ertegiler, kóptegen usaq mysal-naqyldar osy pikirdiń tıanaqty tiregindeı. Shyn maǵynasynda bular aýdarma emes, mazmundaý – ózinshe qaıtalap aıtý edi.

          Qazaqstanda aýdarma óneriniń alǵashqy týyndylary revolúsıaǵa deıin paıda boldy. Qazaq halqynyń uly aǵartýshylary Ybyraı Altynsarın, Abaı Qunanbaev, Shoqan Ýálıhanov, ózderiniń jazýshylyq jáne aǵartýshylyq qyzmetterimen, ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynda orys mádenıetine jol ashty.

          «Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da – báride orysta tur. Zalalynan qashyq bolýǵa, paıdasyna ortaq bolýǵa, tilin, oqýyn, ǵylymyn bilmek kerek. Sen onyń tilin bilseń, kókirek kóziń ashylady» - dep aıtqan Abaı atamyz. Al Ybyraı Altynsarın bolsa: «...Shyn bilim beretin, paıdaly málámetter beretin ǵylymı kúrdeli oqý quraldaryna jol salyp beretin ǵylymı kúrdeli oqý quraldaryna jol salyp beretin... ózimizge eń jaqyny orys tili...» degen. Olar bir ǵasyrda ómir súrgenimen bir-birin kórmeı, tanymaı ótti. Alaıda halyqtyń sol dáýirlegi múddesi men tarıhı betalysy olardy úndestirip otyrdy. Olardyń úni tarıhtyń úni edi. Olar tarıhtyń ózi týdyrǵan qaıratkerleri bolatyn.

          Olardyń oıynsha, qazaq úshin ósip, órkendeýdiń birden-bir durys joly – uly orys halqynyń demokratıashyl mádenıetinen úlgi alý boldy, sondyqtan  orys mádenıetin qazaq jurtshylyǵynyń arasynda nasıhattaýǵa, qazaqtardyń boıyna orys mádenıetiniń uryǵyn salýǵa bar kúshterin jumsady. Osy ıdeıany júzege asyrýda Abaıdyń da, Ybyraıdyń da, keıin kelgen qazaqtyń demokratıashyl qaıratkerlerdiń de týǵan halqyn mádenıettendirý jolynda qoldanǵan eń kúshti quraly – aýdarma jumys boldy.  Olar aýdarma arqyly óz halqynyń sanasyn oıatyp, orystyń kúlli baı mádenıeti men ádebıetine, ǵylymyna keńeldirýdi arman etti.

          1879 jyldardaǵy Ybyraı Altynsarınniń «Kırgızskaıa hrestomatıasy» qazaq halqynyń alǵashqy úlgisi boldy. Bul orys tilinen aýdarý dástúri edi. Altynsarın aýdarylatyn shyǵarmalardy, eń aldymen, óziniń pedagogti - tárbıeshilik kózqarasynyń turǵysynan iriktegen. «Bul kitapty qurastyrǵanda men, birinshiden, osy bizdiń ana tilimizde tuńǵysh ret shyqqaly     otyrǵan jalǵyz kitaptyń orys-qazaq mektepterinde tárbıelenip júrgen qazaq balalaryna oqý kitaby bola alý jaǵyn, sonymen qatar, jalpy halyqtyń oqýyna jaraıtyn kitap bola alý jaǵyn kózdedim», - deıdi ol hrestoıatıaǵa bergen alǵy sózinde. Ol aýdarmany óziniń aǵartýshylyq mısıasyn júzege asyrýdyń úlken quraly dep bildi jáne qural etip jumsaı aldy da.  Orys ádebıetiniń týyndylarynan shyǵarmalar aýdaryp, olardy óz halqynyń múlkine aınaldyrý Altynsarın úshin úlken máni bar másele edi. Onyń aýdarǵandary negizinen alǵanda L.N.Tolstoıdyń, I.A.Krylovtyń, K.Ýshınskııdiń, I.M.Paýlsonnyń shyǵarmalary. Bulardyń ózinen ol óziniń aǵartýshylyq ıdeıasyna saı keletin, orys tilin jańadan úırene bastaǵan, ǵylymnyń alǵashqy satysyna endi ǵana aıaq basqaly otyrǵan qazaq balalarynyń oqýyna laıyqty keletin shyǵarmalardy iriktep aldy.

      Qazirgi kezde shet tilin úırený asa qıyn másele emes.Qazirgi qoǵamda aýdarmashylyq qyzmettiń qoldanylý sheńberi kún saıyn keńeıip,úlken áleýmettik suranysqa ıe bolyp otyr. Kóptegen memleketterde arnaıy oqý oryndary ashylyp,kásibı aýdarmashy mamandardy daıarlaı bastady. Qazaqstanda ana tilińmen qatar, shet tilin kásibı deńgeıde meńgerýge arnalǵan kóptegen joǵarǵy oqý oryndary bar. Aýdarmamen aınalysatyn fakúltetter ýnıversıtet pen ınstıtýttarda bolashaq aýdarmashylardy daıyndaýda shet tilderi fakúltetteriniń oqytýshylary men qatar fılolog,lıngvıster at salysýda.

 

 

Ý.M.Djoldybaeva-tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty,Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń dosenti,

A.A. Amangeldına-SHyǵystaný fakúlteti,qytaıtaný kafedrasy,aýdarma isi mamandyǵynyń 1-kýrs stýdenti

---