InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy Qaraǵandy qalasy
E. A. Býketov atyndaǵy Qaraǵandy ýnıversıtetiniń
4 kýrs stýdenti Arystanbekova Álıa Melsqyzy
Maqala jetekshisi: Ysqaqnabı Adal

«5B021000 – Shetel fılologıasy» mamandyǵy boıynsha «Qytaı tili gramatıkasyna taldaý» maqala jumysyna

Anotasıa

Qytaı (中国) qazaqstannyń ejelden kele jatqan tarıhı kórshisi, qytaı tilin úırený Keńes kezeńinen bastalǵan bolsa da, biz jóninen aıtqanda táýelsizdik alǵannan keıin ǵana shyndap qolǵa alyna bastady. «Jurtqa ǵylym úıretýmen, kórýmen, bilýmen jaıylady. Bilimniń bas quraly – kitap. Qazaq arasynda bilim jaıylýyna, áýeli, oqý úırenetin oryndar saıly bolý kerek hám halyq arasyna kóp jaıylarǵa kerek», - deıdi aqyn, pýblısıs, ǵalym, qoǵam qaıratkeri Ahmet Baıtursynov.  Ahmet Baıtursynov aıtqanyndaı, bizde oqý oryndary saıly bolǵanymen, oqytý barysynda maman tapshylyǵy óz aldyna, arnaýly oqý quraldarynyń jetispeýi búgingi kúnniń ózekti máseleleriniń biri bolyp otyr.
Maqala jumysynyń ózektiligi: Qurlymy erekshe jáne oqytylýy qıyn tilderdiń negizigi ereksheligin úıretý joldarynyń mańyzy joǵary. Bizdiń zertteý taqyrybymyz qytaı tilin úıretý ádistemesi jáne onyń joldaryn qarastyrýmyz osyndaı qajettilikten týyndap otyr, sondaı aq ony til úırenýshige kómek retinde jat álemdi túsine bilýge úıretý kerek. Olar óz álemin , tilin mádenıetin bilmeı, mádenıetaralyq qarym - qatynas biliktiligine qol jetkizý múmkin emes. Basqa tildi qoǵamda, mádenıette óz ornyn taba bilý úshin sol eldiń tilin ǵana meńgerý az, sol tilde sóıleıtin halyqtyń mádenıetin de meńgerý kerek. Osylardy sheshýde kórkem mátinderdi, jańa ádis tásilderdi, tildi oqytýda til úırenýshiniń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý. Sondaı-aq qytaı tilin úıretýde oıyn túrinde qoldanýdyń mańyzy zor. Kórkem mátinder tilin oqyp jatqan el týraly derekter alýǵa múmkindik beredi. Olar til úırenýshini bilim, bilik, daǵdyǵa úıretýge yqpal etedi. Mundaı kórkem mátinder til úırenýshiniń shet tiline degen qyzyǵýshylyǵyn oıatady, aldaryna maqsat qoıýǵa úıretedi jáne oqý prosesiniń nátıjeli bolýyna septigin tıgizedi. Mádenı erekshelikter engen jáne beınelengen mátinder shet tilin oqýǵa degen qyzyǵýshylyqty arttyrady. Mádenıetaralyq qarym - qatynas biliktiligin qalyptastyrýda kórkem mátinderdi durys qoldaný-ózekti másele bolyp tabylady.

Maqala jumysynyń zertteý nysany: Qytaı tilin úıretýdiń jańa ádis tásilderin qalyptastyrý.

Maqala jumysynyń maqsaty: Maqalanyń basty maqsaty – qytaı tiliniń fonetıkalyq, leksıkalyq jáne gramatıkalyq erekshelikterin kórsetý. Til úırenýshiniń mádenıetaralyq qarym-qatynas biliktiligin qalyptastyrýda jańa jáne ońaı, tıimdi ádisterdi paıdalaný arqyly til úırenýshige qytaı tilin úıretý jáne kóptegen ádistemelerdi qurý.

Maqala jumysynyń mindetteri: Qytaı tilin úıretý joldaryn tereń qarastyrý; qytaı tilin úıretýdiń jańa ádis tásilderin qarastyrý.

Qytaı tili gramatıkasyna qysqasha mazmuny

Til tek qana jaı qarym - qatynas jasaý, pikir alysýdyń quraly ǵana emes, bir ulttyń halyqtyq bolmysynyń aınasy. Demek, basqa halyqtyń tilin bildim degen sóz, sol halyqtyń tilin bildim degen sóz. Bunyń sebebi tildiń taǵdyry sol halyqtyń taǵdyrymen, tildiń tarıhı sol halyqtyń tarıhymen bite qaınasyp, bir tulǵa bolyp, bútin bitimge aınalyp ketkendiginde. Qytaı tiliniń gramatıkasyna toqtalmastan buryn gramatıka máselesiniń ózine jeke toqtalyp óteıik. Gramatıka degenimiz – tildegi sózderdi biriktirý, sóılem quraý erejeleri. Ol lıngvısıkadaǵy mańyzdy kategorıalardyń biri. Iaǵnı gramatıka naqty sóz ben sóılemderdiń maǵynalaryn túsindirmeıdi, sóz ben sóılemderde bolatyn naqty sóz ben sóılemderdiń maǵynalaryn túsindirmeıdi, sóz ben sóılemderde bolatyn naqty qurylymdyq zańdylyqtar men qubylystardy túsindiredi. Óıtkeni tek sózderdi tizip qoıa salýmen ǵana pikirlesý júzege aspaıdy. Ol maqsatqa jetý úshin tildik zańdylyqtardan paıdalana otyryp, sózderdi kiriktire biriktirýge týra keledi. Al jeke sózder qaıtkende kirigedi, qaıtkende birigedi degen máselelerdi gramatıka zertteıdi. Sondyqtan da gramatıka tildi zertteýdiń negizgi 4 quramdas bóliginiń biri bolyp esepteledi ( fonetıka, leksıka, gramatıka, semasıologıa). Gramatıka sózi birinshiden – tildiń qurylymdyq zańdylyqtary, ekinshiden – tildiń qurylymdyq zańdylyqtary men qubylystaryn zertteıtin ǵylym degen maǵynalardy bildiredi. Gramatıka óz ishinen eki úlken salaǵa bólinedi: sózderdiń jasalýy men túrlenýin zertteıtin salasy – morfologıa dep atalady da, sóz tirkesteri men sóılemderdi qaratyratyn salasy - sıntaksıs dep atalady. Demek gramatıka jeke ǵylym, derbes pán retinde tildegi sózderdiń jasalýy men túrlenýin jáne sóz tirkesteri men sóılemderdiń jasalý zańdylyqtaryn qarastyrady. Ár tildiń gramatıkalyq ereksheligi bolady. Bir ǵana sóılem músheleriniń sóılemdegi ret tártibin alyp aıtatyn bolsaq, sonyń ózi ár tilde ár basqa bolyp keledi. Máselen, qytaı tilindegi sóılem músheleriniń ret tártibi — bastaýysh – baıandaýysh - tolyqtaýysh degen ret tártippen keledi. Al qytaı tili gramatıkasyn biz bul arada dástúrli gramatıka boıynsha qarastyramyz. Joǵaryda atap ótkenimizdeı, dástúrli gramatıka óz ishinen –morfologıa, sıntaksıs degen eki úlken salaǵa bólinedi. Munda morfologıa sózdiń qurylymdyq zańdaryn, sózdiń taptaryn jáne erekshelikterin qarastyrady. Al sıntaksıs sóz tirkesteriniń qurylymdaryn, sóılem múshelerin jáne sóılem túrlerin t.b. sóılemdik qubylystardy zertteıdi. Morfologıa men sıntaksıs — gramatıkanyń bólek - bólek eki salasy bolǵanymen, olar bir - birimen ózara tyǵyz baılanysta bolady. Mysaly: 不但A而且B degen sóılem úlgisi satyly qurmalas sóılem retinde sıntaksıske tán bolsa; 不但men而且 jalǵaýlyq retinde morfologıa kategorıasyna jatady. Sondyqtan gramatıkany úırengende morfologıa men sıntaksıstik birine olaı , birine bulaı qaramaý kerek. Al qytaı tilin ózge tildermen salystyra kelgende, onyń mynadaı erekshelikteri: fonetıkalyq, leksıkalyq jáne gramatıkalyq bar deýge bolady.

1. Fonetıkalyq ereksheligi. Sóz degenimiz – qyry-syry mol, kúrdeli kategorıa. Sózdiń maǵynalyq, dybystyq shyǵý tórkini, damý tarıhy, qoldaný ereksheligi, jasalý joly, ózgerilý júıesi jáne basqa alýan túrli jaqtary bar. Til ǵylymynyń ár salasy sózdi árqıly turǵydan qarap tekseredi. Mysaly, sózdiń dybystyq jaǵynyń syr-sıpatyn onyń belgili bir dybystyq kompleks arqyly qulaqqa estiletininen baıyptaımyz. Dybystyq kompleks degenimiz – sózdiń dybystyq jamylysy. Bir tilde sóıleıtin adamdardyń bári de belgili bir uǵymdy, belgili bir dybystyq jamylysh arqyly aıtyp, sol dybystyq jamylysh arqyly estip, sol arqyly sóz túrinde qabyldaıdy. Ekinshi sózben aıtqanda, dybystyq jamylysh belgili bir uǵymnyń aty ıa ataýy ( sóz ) retinde qyzmet atqarady. Dybystyq kompleks, birinshiden, bir tutas komplekstik tulǵa bolsa ekinshiden jeke - jeke dybystarǵa bólshektenetin nemese, kerisinshe, jeke-jeke dybystardan quralatyn tulǵa. ( edınısa ). Sózdiń osyndaı dybystyq jaqtarymen baılanysty máselelerin zertteý –til biliminiń fonetıka taraýynyń mindeti. Qazirgi qytaı tili fonetıkasynyń ózge tilder fonetıkasymen salystyrǵanda kózge uryp turatyn kórnekti bir ereksheligi – meıli bir býynnyń basynda nemese sońynda bolsyn eki ne úsh daýyssyz dybystar qatar keletin jaǵdaı kezdespeıdi. Bul jaǵdaıda túrki nemese slaván tilderimen salystyrǵanda, ásirese anyq baıqalady. Mysalǵa qazaq tilindegi órt, qurt degen bir býyndy sózdegi irkes tirkes kelip turǵan daýyssyzdardy alaıyq nemese orys tilindegi eki - úsh daýyssyzdyń qatar keletin jaǵdaılaryn ( park , zdrastvýı ) alaıyq, bul sekildi qubylystar qytaı tiliniń fonetıkasyna múlde jat. Budan shyǵatyn qorytyndy mynaý: qytaı tilindegi býyndardyń qurylymdyq formasy retti, býyndardyń shet - shekarasy óte aıqyn. Esesine sózderdegi daýysty dybystardyń orny erekshe, ıaǵnı býyndardaǵy daýysty dybystardyń sandyq samaǵy daýyssyzdardan álde qaıda kóp ekendigin baıqaýǵa bolady. Sondaı-aq ashyq býynnyń kóptigi de, ár býyndy tıesili yrǵaq ( ton ) bolatyndyǵy da qytaı tili fonetıkasynyń basty ereksheligi esepteledi. Qytaı tilinde tórt ton bar, ıaǵnı árbir býyn sózdiń ózine tán dybystalýy, áýeni bar desek te bolady. Olar: 1 ton ( ) dybys birqalypty aıtylady, 2 ton ( ) dybys joǵary kóteriledi, Z ton ( ) dybys tómen túsip, qaıta óz ornyna keledi, 4 ton ( ) dybys tómen túsedi. Til ereksheligindegi tondar tek maǵynasyn ajyratý fýnksıasyn ǵana berip qoımaı, sonymen qatar sóıleýde rıfma men áýendik dybystalý berip otyrady. Ártúrli tonmen aıtylatyn bir býyn ártúrli maǵyna beredi.

2. Leksıkalyq ereksheligi. Qazirgi qytaı tili leksıkasynyń basty erekshelikteriniń biri – sózderdiń dástúrli bir býyndylyqtan jappaı qos býyndylyqqa kóship bara jatqandyǵy. Bul jaǵdaı, ásirese, myna birneshe sebepterden anyq baıqalýda. Birinshiden, kóne qytaı tilindegi bir býyndy sózderdiń túgelge derlik eki býyndy sózder basýda. Mysaly, kóne qytaı tilinde kóz- —目degen jalǵyz sóz bolsa , búginde onyń ornyń 眼睛degen qos býyndy sózdiń basqany belgili. Sol sekildi军 -niń ornyn 军人 -nyń basqanyn t.s.s. ataýǵa bolady. Ekinshiden, kóne qytaı tilindegi bir býyndy sózderdiń birazy qazirgi qytaı tilinde alofondyq ról atqaryp, bildiretin 习 degen sóz búginde úırený 学习Pysyqtaý 练习 praktıka 实习 nemese 习题( pysyqtaý suraýlary ) degen sekildi qos býyndy sóz jasaıtyn alofon bolyp júr. Buǵan da mysal kóp. Úshinshiden, qytaı tilindegi buryn sondy qalyptasqan sózder nemese sóz tirkesteri ýaqyt ozǵan saıyn ózinen - ózi yqshamdalyp, qos býyndy sózderge ózgerip barady. Mysaly, 科学研究-科研医疗效果-医疗 ózgerý sekildi úrdisi bel alýda. Tórtinshiden, ózge tilderden dybystyq aýdarma arqyly kirgen kóp býyndy sózderdiń de ornyn taza qytaısha eki býyndy sózder ıelenýde. Bulardan tys qytaı tili leksıkasynyń taǵy bir kórnekti ereksheligi retinde – túbir sózderdi biriktirý arqyly jańa sóz jasaǵyshtyq qasıetin aıtýǵa bolady. Demek, qytaı tiliniń sóz jasaý ereksheligi sózdi týyndatý arqyly emes, túbir sózderdi biriktirý arqyly júzege asatyndyǵyn ańǵarýǵa bolady. Qytaı tilinde 80000 sóz birligi bar. Qytaı tilinde emin-erkin sóılesip, gazet-jýrnaldaryn oqı alatyn dárejege jetý úshin 4-5 myń ıeroglıfyn bilse jeterlik. Sebebi, negizgi aınalymda osy ıeroglıfter júredi, sonymen qatar bir ıeroglıftin birneshe maǵynasy bolýy múmkin, mysaly oılaý, saǵyný , bir nárseni jasaǵysy kelý 想ıeroglıfimen beriledi. Bir ıeroglıf kelesi bir býynmen birge kelip, basqa maǵyna beredi. Mysaly, 飞机 - ushaq, 机会 - múmkindik eki sózde kezdesetin 机ıeroglıfi eki sózde eki jańa sózin qurap tur. Qytaı tiliniń qalǵan 75 000 sózi klasıkalyq eńbekter betinde qalyp qoıýda, sebebi, kommýnıkatıvtik qural retinde qoldanylmaıdy. Qalǵan jartysy termınder, mysaly áskerı termınderdi alatyn bolsaq, sol salada qyzmet etetin adamdar ǵana qoldanady. Qarapaıym qytaılyq ony kúndelikti Ómirde qoldanbaıdy, eger kezdesip qalsa, sózdiktiń kómeginsiz bul jerde esh bolmaıdy. Qytaı tiliniń taǵy da bir fonetıkalyq ereksheligi – pinyin, ıaǵnı sózderdiń dybystalýyn transkrıpsıa arqyly berý. Rinyin ınısıal jáne fınaldan turady. Olar daýysty jáne daýyssyz dybystardyń qosyndysynan turady. Inısıal men fınaldiń shekteýli sany bar. 1958 jyly qytaı tilin jeńildetý maqsatynda fonetıkalyq alfavıt - pinyin qoldanysqa engizildi. Pinyin tómendegideı maqsattarda qoldanyldy:
- Bilimi joq balalardy oqytýa , sheteldiktege bilim berý salasynda
-Sózdikterdi alfavıt prınsıpi boıynsha qurastyrý maqsatynda
-  Ieroglıfti tanyp bilmeıtin adamdardyń kerekti kompanıa , oryndy tez tabý maqsatynda ataýlardy pinyinmen berý. Sonymen qatar pinyin kitaptar men dokýmentterde, kúndelikti ómirde qytaılyqtarmen qoldanylmaıdy.

3. Gramatıkalyq ereksheligi. Qazirgi til biliminiń jeke jáne jalpylyq til bilimi dep úlken jaqtan ekige bólinetindigin biz bilemiz. Jeke til bilimi jeke-jeke tilderdi óziniń zertteý obektisi bolady. Týystyq jaqyndyǵyna qaraı zertteletin tilder de jeke til bilimi kólemine jatady.

Mysaly: qytaı tili, tıbet tili, jýańzý tili tárizdi qytaı-tıbet tili júıesine jatatyn tilderdi zertteıtin tili ǵylymy – qytaı-tıbet til bilimi dep atalady. Tómende kóbirek qytaı tili (汉语)gramatıkasyna toqtalamyz.

Gramatıka (语法) til quraıtyn mańyzdy faktorlardyń biri. Biz qazirgi zaman qytaı tilin úırengende mindetti túrde til dybystaryn, qytaı ıeroglıfterin (qytaı tiliniń jazý tańbalary), sózdik qordy ıgerýden tys, onyń gramatıkalyq erekshelikterin jettik meńgergende ǵana qytaı tilinde sóz-sóılemder quraýdyń negizdik qaǵıdattaryn bilgen bolamyz [3,1-2]. Qytaı gramatıkalyq birlikteriniń eń kishkene bóligi – fonema (音位). Biraq, gramatıkalyq qurylymdardy taldaǵan kezde, fonema syndy osyndaı kishkene birlik qazirgi tańda qoldanystan qalyp qoıdy. Óıtkeni, ol maǵynasy joq tildik forma, bar bolǵany tańbalardy quraıtyn materıal ǵana [4,9]. Onyń esesine gramatıkalyq taldaý morfemadan (语素) bastalady. Qytaı ıeroglıfteriniń basym kóp sandysy bir býyndy (单音节), aıtalyq: 民、桌、子、学t.b.s.s jeke áripter bolyp, óz aldyna bir morfemany quraıdy. Al az sandylary kóp býyndy ( 多音节) bolady, mysaly: 玻璃、葡萄、巧克力t.b. Mundaǵy qos nemese úsh býyndy áripterdi jeke-jeke bólgenmen, olardyń maǵynasy bolmaıdy. Mysaly: 玻+璃、葡+萄、巧+克+力. Osyndaı bir býynnan ajyratar bolsaq, atalmysh ataýdyń máni joıylady. Jeke turyp, sóılem bola alatyn morfemany ádette, erkin morfema (自由语素), jeke turyp, sóılem bola almaıtyn morfemany qosalqy morfema (粘着语素) deımiz. Sol sebepti, olar qytaı tiliniń eń kishkene dybys pen maǵynadan quralǵan tulǵa, ári eń kishkentaı gramatıkalyq birlik bolyp esepteledi [5,2]. Kórip otyrǵandaryńyzdaı, qytaı tilinde morfema kóbinde bir býyndy, keıde qos býyndy, nemese úsh býyndy, tipti kóp býyndy bolyp ta kele beredi. Bul bizdiń qytaı gramatıkasyndaǵy eń kishkentaı birlik bolǵan morfema jónindegi qysqasha aıtarymyz. Endi odan órlep taldar bolsaq, kezek sózge (词) keledi.

Sóz tildegi belgili bir maǵynasy bar, erkin qoldanylatyn eń kishkentaı birlik bolyp, oıdy bildiretin negizgi materıal retinde qaralady. Qytaı tiliniń sózderi bir býyndy, qos býyndy jáne kóp býyndy bolyp keledi. Qytaı tilinde bir ıeroglıf bir býynǵa ókildik etedi de, bir býyndy sóz bir ıeroglıftiń mindetin atqarady. Al qos býyndy nemese kóp býyndy sózder eki ne ekiden kóp ıeroglıfter arqyly beınelenedi. Bir býyndy sózderge 少、写、人、书sózderin; Qos býyndy sózderge老师、悲剧、沙发、哈语 sózderin; Kóp býyndy sózderge阅览室、公共汽车、翻译人员sózderin mysal retinde keltirýge bolady. Ózderińiz kýá bolyp otyrǵandaı, sóz de morfema sıaqty bir býyndy, qos býyndy nemese úsh býyndy, tipti kóp býyndy bolyp keledi. Jalpy aıtqanda, qytaı tilinde qos býyndy (双音节) sózder kóp kezdesedi. Sózdiń bir ereksheligi óz aldyna jeke turyp, tolyq maǵyna bere alady, aıtalyq: 哈山在家吗？——在 / Qasen úıde me? —— Ia. Mundaǵy 在 (ıa) sózi sóılemde dara turyp, óz aldynda jeke maǵyna berip tur. Sózge uqsas qasıetke ıe erkin morfemany joǵaryda atap óttik, tek qosalqy morfema ǵana sóılemde óz aldynda jeke-dara maǵyna bere almaıdy da, basqa morfemalarmen birigip sóz tirkesin nemese sóılem quraıdy, aıtalyq: 琵琶. Bul eki ıeroglıfti bólsek, óz aldynda jeke maǵyna bere almaıdy. Sol sebepti, ekeýi qosylǵanda ǵana, bir ataýdy tolyq kórsetip tur. Mine bul sóz ben morfemanyń (onyń ishinde qosalqy morfemanyń) mándik jaqtaǵy menmundalap turǵan birden-bir aıyrmashylyqtary. Qytaı gramatıkasyn alǵash oqı bastaǵan stýdentter osy qasıetterdi basty nazarda ustaǵandary abzal.

Sózder quramyna qaraı óz ishinen dara sóz jáne kúrdeli sózder dep ekige bólinedi. Bir morfemadan quralyp, sózdi qalyptastyrsa, ol dara sóz (单纯词) bolady. Al eki nemese odan da kóp morfemadan quralyp, sóz qalyptastyrsa, ol kúrdeli sóz (合成词) bolady. Mysaly: 人(adam) – dara sóz, 人民 – kúrdeli sóz, óıtkeni ol 人jáne 民syndy eki morfemadan quralyp, «halyq» degen bir sózdi bildirip tur. Bul bizdiń sóz jónindegi shaǵyn taldaýymyz. Tómende sóz tirkesine toqtalamyz.

Bir morfema jáne bir morfemamen birigip kúrdeli sóz quraıtyndyǵyn joǵaryda aıtttyq. Endi sóz ben sóz qosylyp, sóz tirkesin (词组)qalyptastyratynyn qarastyrsaq. Mysaly: 新 / 房子 (jańa / úı), 看 / 电视(televızor / kórý), 说 / 清楚 (anyq / sóıleý), 他 / 同意 (ol / maquldaıdy). Kórip otyrǵandaryńyzdaı, eń qarapaıym sóz tirkesteri eki sózden quralǵan. Sol sebepti, sóz tirkesteri óz aldynda jeke turyp sóılem bola alady. Aıtalyq, 他 / 同意 (ol / maquldaıdy). Bul sóılemniń bir bólegi de bola alady, mysaly: 我们知道他同意 (biz bilemiz, ol maquldaıdy). Atalmysh sóılemniń quramynda “他同意” «ol maquldaıdy», - bolyp enip otyr. Sóz tirkesiniń ishki qurylymdyq quramyndaǵy gramatıkalyq baılanystaryna qaraı, biz sóz tirkesterin mynadaı birneshe túrlerge bólemiz:

1. Sabaqtastyq qurylym (偏正结构). Sabaqtastyq qurylymda (偏正结构) aldyńǵy bólimi ajarlaıdy nemes keıingi býyndy tejeıdi. Aıtalyq: 白马(aq jylqy) -daǵy negizgi tulǵa 马 (jylqy) bolyp, 白 (aq) 马 (jylqyny) ajarlaıdy ári tejeıdi. Jalǵyz 马(jylqyny) aıtar bolsaq, ol bir úlken túrdiń aty ǵana bolady da, ártúrli jylqylardyń ortaq ataýy esepteledi. Eger oǵan 白 (aq) jalǵanǵannan keıin, kólemi kishireıip, aq tús sıaqty bir túrdi ǵana kórsetedi. Sabaqtastyq qurylymnyń aldyńǵy bólimi ádette kórkemdegish sózder (修饰语) de, al keıingi bóligi negizgi sózder (中心语) dep atalady.

2. Baıandaý-tolyqtaýyshtyq qurylym (述宾结构). Baıandaý-tolyqtaýyshtyq qurylymnyń aldyńǵy bóligi baıandaıdy da, keıingi bóligi tolyqtaıdy. Aıtalyq: 洗衣服 (kir jýý), 写信 (hat jazý), 爬山 (taýǵa shyǵý), 下雨(jańbyr jaýý), t.b.

3. Bastaýysh-baıandaýyshtyq qurylym (主谓结构). Bastaýysh-baıandaýyshtyq qurylym bastaýysh jáne baıandaýysh syndy eki bólikten quralady. 今天星期天 (búgin jeksenbi), 他是学生 (ol stýdent), 我知道 (men bilemin), 飞机起飞了(ushaq ushyp ketti).
Qytaı tiliniń sóılemderi (句子). Sóılemniń birshama turaqty oıdy bildiretin sózder toby ekenin, ol sóz tirkesterinen quralatyndyǵyn bárimiz bastaýysh mekteptiń qabyrǵasynan-aq bilemiz. Sóılem keıde tym uzyn bolyp, keıde tym qysqa bolyp ta kele beredi. Eń qysqa bolǵanda bir ǵana sózden quralady, mysaly: _ 你先去好吗？(Sen aldymen bar, jaraı ma?) _ 好 (jaraıdy). Jaýap sóılemdegi 好 (jaraıdy) bir sózden quralǵan, ári bir morfema bolyp esepteledi. Sóıtip, osy úlgidegi sóılemde morfema, sóz jáne sóılem bári bir jerge kelip, bir túıinde quralyp otyr. Alaıda olardy bólshekter bolsaq, uqsamaǵan úsh jikke (morfema, sóz, sóılem) jikteledi.

Sóılem jasalý joldaryna qaraı habarly sóılem (陈述句), suraýly sóılem (疑问句), buıryqty sóılem (祈使句) , ataý sóılem (称呼句) jáne lepti sóılem (感叹句) dep tórt úlken topqa bólinedi.
1. Habarly sóılem (陈述句). Bul habarlaý maqsatynda aıtylǵan jaı sóılem negizinde jasalady. Mysaly: 他一冬天干了这种工作 (Ol qys boıy osy jumysty istegen).
2. Suraýly sóılem (疑问句). Suraýly sóılem atynyń ózi atap turǵandaı, suraq qoıý arqyly jasalatyn sóılem. Aıtalyq: 你是学生吗？(Sen stýdentsiń be?).
3. Buıryqty sóılem (祈使句). Buıryqty sóılemniń róli tyńdaýshyǵa belgili bir jumysty isteýdi talap etý. Mysaly: 你明天一定去阿斯塔纳！(Sen erteń mindetti túrde Astanaǵa bar!).
4. Qaratpa sóılem (称呼句). Qaratpa sóılemniń róli tyńdaýshynyń nazaryn aýdarý. Aıtalyq: 同志们！(joldastar!). Qaratpa sóılem qazaq gramatıkasynda  da bar.
5. Lepti sóılem (感叹句). Adamnyń qorqý, qýaný, tańdaný sıaqty sezim-kúılerin bildiretin sóılemder. Mysaly: 糟糕，我迟到了！(Qap, men keshiktim!).

Qorytyndy: Qatynas quraly bolý – tildiń eń negizgi qyzmeti. Tildiń basqa qyzmetteriniń barlyǵy onyń osy negizgi qyzmetine táýeldi. Til degenimiz – qatynas quraly, ekspresıvtik qyzmet atqarýshy tańbalardyń tarıhı túrde qalyptasqan júıesi qalyqtyń tarıhy, onyń kúlli ómiriniń izi. Tilden sol tildi jasaýshy halyqtyń armany men úmiti, qaıǵysy men qýanyshy sezilip turady. Til - talap zamannyń jemisi. Ol birneshe qoǵamǵa qyzmet ete beredi. Mysaly, qazaq tili feodaldyq qoǵamǵa da, sosıalısik qoǵamǵa da qyzmet etti. Endi, mine, naryqtyq qatynas qoǵamyna da qyzmet etip otyr. Til belgili bir toptyn, aıtalyq, ne baıdyń, ne kedeıdiń muqtajyn óteý úshin emes, qoǵamdaǵy barlyq taptar úshin qyzmet atqarady. Olaı bolsa , til taptyq sıpatqa emes , jalpy halyqtyq sıpatqa ıe bolady. Bul – onyń eń basty ereksheligi. Endeshe, adamzat tili bıologıalyq ta, psıhologıalyq ta qubylys emes, ol qoǵamdyq ( áleýmettik qubylys, qoǵamǵa qyzmet etedi. Sebebi til qoǵam úshin, koǵam músheleriniń pikir alysyp, ózara túsinisý úshin kerek, sol úshin jaralǵan, sol úshin jasalǵan. Pikir alysý, túsinisý qoǵam bar jerde taýa bolady. Bir - birimen sóılesetin adamdar joq jerde til de joq. Qoǵam qaı jerde, qashan týǵan bolsa, til de sol jerde, sol zamanda paıda bolǵan. Árbir til ózgeshe leksıka, gramatıka jáne fonetıkasymen erekshelenedi. Qoǵamsyz-til, tilsiz qoǵam bolmaıdy.
Tildi til etip, bar tabıǵatyn aıqyndap turatyn-frazeologıalyq tirkester bolyp keledi. Osyndaı erekshelikter bar qytaı tiliniń sóz tirkesteriniń kóptigi, sol tildiń baılyǵyn beretin kórsetkishterdiń biri.

Qortyp aıtqanda, shet tilin úırengende ár ýaqytta ana tilińmen salystyra otyryp úırený sol tildiń qyr-syrlaryn ashýda kómegi zor.

Paıdalanǵan ádebıetter

1. Baıtursynov. A. Aq jol. – Almaty: Jalyn, 1991.
2. Til bilimi týraly / Qurast, Nazarı. O., Qanapın O. – Úrimji: Shynjań halyq, 1989.
3. 李德津.，程美珍. 外国人实用汉语语法. – 北京：北京语言大学出版社，2009.
4. 朱德熙. 语法讲义. – 北京：商务印书馆，2006.
5. 卢福波. 对外汉语教学实用语法. – 北京：北京语言大学出版社，2004.
6. 陆丙甫.，李胜梅. 语言研究论集. – 北京：中国社会科学院出版社，2001.
7. Qytaısha-qazaqsha sózdik / Qurast, Naıman. S.  – Úrimji: Shynjań halyq, 1987

---