InfoHub Logo

Qoǵamdaǵy árbir sala ártúrli qyzmet atqarady. Árqaısysynyń alǵa qoıǵan maqsaty, mindetteri, atqarýǵa tıis sharalary bar. Sol syndy, jýrnalısıka da sansyz kóp qyzmet túrlerin iske asyrady. Jýrnalısıka qyzmetteriniń ishinen eń negizgi 6 fýnksısyn erekshe atap ótýge bolady. Ol aqparat taratý, tanymdyq, uıymdastyrýshylyq, basqarý quraly, qarym-qatynas jáne kóńil kóterý fýnksıasy.

Aqparat taratý – bul jýrnalısıkanyń birinshi jáne eń basty fýnksıasy. Kúndelikti ómirde adamdar gazet-jýrnaldardy alyp oqyǵanda, ne bolmasa  teledıdardan jańalyqtar qaraǵanda, eń aldymen, aqparatty qaraıdy. Mysalǵa, Taýly Qarabaqtaǵy oqıǵa qalaı órbidi? Qazirgi tańda ózekti máselege aınalǵan pandemıanyń dúnıejúzi elderine tıgizgen áseri qandaı? Qansha adam koronvırýs juqtyrdy? Neshe adam qulan taza saýyǵyp ketti? degen sıaqty álemde oryn alǵan sońǵy aqparattardy izdeıdi ári sony qyzyǵyp oqıdy. Jýrnalısıka osy jańalyqtardy qury aqparat kúıinde nemese keńeıtilgen taldaý túrinde bere alady. Eger aqparat keńeıtilgen taldaý maqala túrinde berilse, onda onyń basynda “Kim?”, “Qaıda?”, “Nege?”, “Ne istedi?” degen suraqtarǵa jaýap beretin sóılemder turady, ıaǵnı aqparattyń qalaı bolǵandyǵyn aıtatyn, túsindiretin, tarqatatyn sóılemder maqalanyń basynda kezdesedi. Bárimiz biletinde, jýrnalısıka aqparat bermeı, ony taratpaı tura almaıdy. Kez kelgen maqalany, jańalyqty, teleshoýlardy alyp qarasaq ta, olardyń mazmuny oqyrmandy belgili bir aqparatpen tanystyrady. Gazet-jýrnaldarda jarıalanyp jatqan, telearnalar men radıolardan berilip jatqan búkil materıaldardyń aqparattyq sıpaty bar. Eger jýrnalısıkanyń aqparattyq fýnksıasy bolmasa, onda jýrnalısıka joıyldy degen sóz. Sebebi aqparat taratý jýrnalısıka salasynyń eń negizi ári birinshi maqsaty.

Tanymdyq fýnksıasy. Kez-kelgen aqparatty tarata otyryp, biz osy aqparattardyń tanymdyq jaǵynda atap ótemiz. Mysalǵa, ekonomıka jaıly sóz qozǵasaq, biz bul salanyń jetistikterin, týyndaıtyn qıynshylyqtaryn, qarjy máselelerin qozǵap, oqyrmandy ekonomıka salasyndaǵy tanymdyq máselelerden habardar etemiz. Bul tanymdyq másele qaıdan shyqqan degen suraq týyndaýy múmkin. Jýrnalısıkanyń tanymdyq fýnksıasy aǵartýshylyq taqyryptan taraıdy. Mysaly, Shoqan Ýalıhanov, Ybyraı Altynsarın, Abaı Qunbaıuly syndy uly tulǵalarymyzdyń negizgi qyzmetteriniń biri osy aǵartýshylyq qyzmeti boldy. Iaǵnı halyqty nadandyqtyń shyrmaýynan azat etý úshin, bilim, ǵylym úırenýge, jańashyldyqqa bastaýǵa, aınalasyn tanyp bilýge shaqyrdy. Sonyń ishinde Shoqan Ýalıhanovtyń tarıh jaıly, elimizdiń geografıalyq jaǵdaılary týraly, halyqtyń, ulttyń erekshelikteri jaıly, onyń  túrli sıpattary, etnıkalyq jaqtary – jalpy osyndaı ózgesheliktiń barlyǵyn ǵalym jolsapar ocherkterinde jazyp qaldyrǵan. Bul aǵartýshylyq, ıaǵnı tanymdyq fýnksıaǵa jatady. Salalyq jýrnalısıkanyń qaı salasynda meıli ol ekonomıka men sport bolsyn, meıli ekologıa men jolsapar bolsyn – barlyq salasynda jýrnalısıkanyń tanymdyq fýnksıasy kezdesedi. Keıde ol estý, oqý arqyly avtomatty túrde óz rólin atqara beredi. Jýrnalıser kez-kelgen taqyrypty jazyp otyryp, osy jýrnalısıkanyń aǵartýshylyq fýnksıasyn qosa atqaryp otyrǵandyǵyn esten shyǵarmaý kerek.

Kelesi úshinshi fýnksıasy – uıymdastyrýshylyq. Bul fýnksıanyń negizgi mindeti halyqty belgili bir máseleni uıymdastyrýǵa shaqyrý, kúsh-jigerlerin biriktirý. Mysalǵa, qazirgi tańda pandemıaǵa baılanysty túrli aqparat quraldary halyqty jappaı maskalyq rejımdi saqtaýǵa, qaýipsizdik sharalaryn oryndaýǵa, ózin jáne ózgelerdi saqtandyrý úshin adamdardy esh jerge shyqpaýǵa shaqyrady. Elimizde Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı uıymdastyrylyp jatqan túrli is-sharalarǵa belsendi atsalysýǵa, Uly aqyndy qurmetteýge, dáripteýge shaqyrady. Jýrnalısıka halyq pen bılik arasyn jalǵastyrýshy kópir bola otyryp, osy bir máseleni durys atqarý úshin halyqty da, bılikti de mámlege shaqyryp, kúshterin biriktirip, belgili bir is aıasyna jumyldyrady. Mine, osy atalǵan sharalardyń barlyǵy jýrnalısıkanyń uıymdastyrýshylyq fýnksıasyna jatady.

Jýrnalısıkanyń tórtinshi fýnksıasy – basqarýshylyq fýnksıasy. Qazaqstan Respýblıkasynda basqa elder sıakty bılik Konstıtýsıamen bekitiledi. Elimizde táýelsiz úsh basqarýshy organ bar: bılik, zań shyǵarýshy jáne atqarýshy bılik. Birinshi bılik Prezıdenttiń qolynda, ekinshi bılikti qos palataly parlament atqarady, ıaǵnı Senat jáne Májilis, úshinshi atqarýshylyq bılik – mınıstırler kabıneti jáne Konstıtýsıada bekitilmegen, biraq burynnan halyq sanasynda qalyptasqan tórtinshi bılik ol –jýrnalısıka. Jýrnalısıkanyń tórtinshi bılik ıesi retinde atqaratyn negizgi qyzmeti – baqylaýshylyq. Óziniń moınyna júktelgen mindetke saı, osy tórtinshi bılik qyzmetin iske asyrýshy jýrnalıserterdi, halyq  tórtinshi bılik ıeleri dep esepteıdi. Olaı eseptelýiniń sebebi, jýrnalıser halyq  atynan sóıleýshiler, qoǵam múddelerin qorǵaýshylar. Eger prezıdent parlamentke, parlament úkimetke baqylaý ornatsa, biz osy bılik ókilderiniń barlyǵynyń isin baqylaýshy rólin atqaramyz. Mysalǵa, Elbasymyz halyqqa óz joldaýlaryn jarıalaıdy. Ol joldaýlarda túrli mindetter, atqarylýy tıis sharalar kórsetiledi. Prezıdent mindettelgen sharalardy Parlamentke tapsyrady, Parlament óz kezeginde Úkimetke tapsyrma beredi. Tórtinshi bılik osy jumystar memleket tarapynan qolǵa alyndy ma, álde aıtylǵan sóz aıtylǵan jerde qaldy ma? Joldaýlar, jańǵyrýlar eldiń múddesine saı iske asyrylyp jatyr ma, álde jaı ǵana jańǵyryq pa? – osynyń bárin anyqtaıtyn, halyq úshin, memleket úshin durys atqarylýyn halyqtyń atynan qadaǵalaıtyn osy – jýrnalısıka. Jýrnalıser halyqtyń qoǵamdaǵy kózi men qulaǵy dep aıtsaq qate aıtpaımyz. Jýrnalısıkanyń baqylamaıtyn salasy joq. Ol bárin baqylaıdy. Qandaı tapsyrmalar júzege asyp jatyr, ne istelip jatyr, qalaı istelinip jatyr – bárin jýrnalısıka oqyrmannyń atynan baqylaıdy. Mine, osylaısha, jýrnalısıkanyń basqarýshylyq, baqylaýshylyq fýnksıasy júzege asady.

Qarym-qatynas quraly. Jýrnalısıkanyń bul fýnksıasy aqparat arqyly halyqtyń basyndaǵy problemalardy bılikke jetkizedi. Jýrnalıs halyqtyń bilgisi keletin, kókeıinde júrgen máselerdi jazady. Suhbat alǵanda da halyqtyń oıymen sanasyp, halyq suranysynda júrgen, tolǵandyrǵan suraqtardy qoıady. Jýrnalısıka halyq pen bılik arasyn jalǵastyrýshy, bir-birine sózin jetkizýshi kópir qyzmetin atqarady. Jýrnalısıka arqyly bılikke halyqtyń talap-tilegi, muń-muqtajy jetedi. Osydan túsinetinimiz, jýrnalıser jaýapkershilikti ózimen birge árdaıym arqalap júrýi tıis, sebebi olar tek bir adamnyń ǵana emes, barlyq qoǵamnyń múdde-muratyn, talap-tilekterin bildirýshi.

Jýrnalısıkanyń sońǵy altynshy fýnksıasy ol – kóńil kóterý. Bul fýnksıaǵa tokshoýlar, teleserıaldar, konserttik baǵdarlamalar jáne taǵy da basqa halyqqa emosıonaldy túrde áser etetin, tynyqtyratyn baǵdarlamalardy jatqyzýǵa bolady. Halyq kóptegen baǵdarlamalardy demalý úshin kóredi. Ol tek telearnalarda ǵana emes, gazet-jýrnaldarda da bar. Kezinde qazaq ádebıeti gazetin oqyrmandar 16 betinen bastap oqyǵan. Sol kezderi ol betterde túrli ázil-ájýa, syn-syqaq, satıralyq áńgimeler, feletondar jarıalanyp otyrdy. Sol kezeńde jýrnalısıkanyń kóńil kóterý fýnksıasynyń alǵa shyǵýyna qandaı máseleler túrtki boldy ? Bul suraqqa jaýap berer bolsaq, ol Sovet ókimetiniń ýaqyty edi. Saıasatta, ekonomıkada órt alyp bara jatqan problemalar, daý-damaılar bolǵan joq, barlyǵy bir júıemen atqarylyp, birkelkilik ornady, sol sebepti birinshi orynǵa saıasat ta emes, ekonomıka da emes, kóńil-kóteretin gazet-jýrnaldarda rýbrıkalar alǵa shyqty. Alaıda qazirgi zamanda ol esh múmkin emes. Árıne, ondaı rýbrıkalar gazet-jýrnaldardyń arnaýly betterinde, telearnalarda kezdesedi. Biraq búgingi qoǵamda birinshi planǵa saıası oqıǵalar, halyqaralyq saıası jaǵdaılar, ekonomıkalyq máseleler, qarjy máseleleri, ekologıalyq problemalar alǵa shyǵyp tur. Sondyqtan da oqyrman qazirgi ýaqytta atalǵan máselelerdi birinshi bolyp oqıdy. Sonan keıin ýaqyty qalsa, gazettiń qalǵan qosymsha betterin sholyp shyǵady.

Eger bolashaq jýrnalıser jýrnalısıkanyń atalǵan 6 fýnksıasyn jaqsy meńgerse, ony oqyrmanǵa durys ári naqty jetkizse, onda ol mamandanǵan myqty jýrnalıs bolýǵa bir qadam jaqyndaıdy.

---