InfoHub Logo

Baıqan moldanyń eki-úsh jyldan beri kórgen kúni ózinshe aıtqanda ıtke bersin derlik edi: mal azaıdy, túsim kemidi; el burynǵydaı saılaýdy qoıdy, buryn kez kelgende «taqsyr!» dep shulǵyp, sharıǵat aıtqyzatyn sopylar da osy kúni «qudaı sózinen» góri kásip qylýdy, tamaǵyn toǵaıtýdy oılap ketken Ishannyń on myń taspyq alyp kúndiz-túni shulǵıtyn Ybyraı sopy sáldeni kóılek qylyp kıip, soqanyń aǵashyna jabysatyndy shyǵarǵan.

— Oı, qudaı-aı, bul jurt ne qylyp keter eken? Aqyr zamanyń bolyp qalǵan-aý!.. — dep Baıkal molda kúrsinedi.

«... sońǵy ázirde qamsamal degeni shyqty. Qamsamal degeni jalǵyz kózdi birdeme shyǵar desem, ózimizdiń aýyldyń jaman balalary!.. Sonyń birsypyrasyn budan bes-alty jyl buryn ózim oqytyp edim... Qudaı-aý, meniń aýzymnyń duǵasy shynymen ketkeni me? Solardy dinshil qyp-aq tárbıelegen joq pa edim?.. Endi kerneıletip, syrnaılatyp dajaldyń quraly bolyp otyr!..»

Baıqan moldanyń oıynyń kóbin komsomol alady. Óıtkeni bastyǵy muǵalim bolyp, komsomol dinge qarsy úgit júrgizedi. Moldalardy mazaq qylyp spektákl qoıady. Taqpaq aıtady. Oıyndaryna barmasa da, onda ne bolǵanyn Baıkal syrttan estip, ishi órtenip kete jazdaıdy. Eń arǵysy oınap júrgen bes-alty jasar balalar da komsomoldardyń taqpaǵyn aıtyp jattap alyp:

«...Eńbeksiz ıt jer,

Beınetsiz bıt jer,

Berseńder ber moldaǵa!» —

dep syqaq qylady.

— Qudaı-aý, bul qorlyqty kórgennen ólgenim artyq emes pe edi? Baıqal molda keıde zarlanady.

Jaqyn arada İdires úıiniń janynda jıylys bolady. Jıylysta komsomoldar da bar eken. Komsomoldardy bastap júrgen Kárim degen jigit. Muǵalim men Kárimdi qatar salǵanda, Baıqan molda, ásirese Kárim dese jarylyp kete jazdaıdy. Óıtkeni bıyl Tynymbaıdyń sheshesin, asyǵys bolyp, aýylnaıǵa habarlamaı kóme salyp edi. «Sen ruqsatsyz namaz oqydyń» dep Kárim protokol jazyp, sotqa berip qoıypty. Sodan beri ózinshe qorytyndy shyǵaryp, «neshe azǵyn bolsa da osy muǵalim jaman jigit emes. Zattyń tuqymy shyǵar» degen oıga keletin. Olaı deýine taǵy bir sebep, Baıqan moldamen kezdeskende muǵalim kebine sharýashylyq jaıyn suraıdy:

— Kásip qylýyńyz kerek qoı, kásipsiz otyrmańyz, — deıdi.

Bul aqylyn teris dep kim aıtar?!

İdires úıindegi jıylysqa baıqamaǵan bolyp, Baıqan molda da bardy. Muǵalim sóılep túr eken. Baıqannyń kezi Kárimde boldy: muǵalimniń sóılegenine Kárim shydap otyra almaı, birese ornynan ushyp turady, birese otyrady: «Ia, ıa, solaı... tap ezi» dep eki sózdiń birinde muǵalimge qabattasady da otyrady. Baıqan muny kórgen soń Kárimge burynǵydan jaman óshikti: «Myna shirkin ońbas. Munyń ómirlik isi bireýdiń shashpaýyn kóterip, sonyń shylaýynda júrý bolar», — dep qorytyndy shyǵardy.

«Bireý bolmasa bireý molda basymen jıylysqa kelip turǵanyn qarashy dep aıtar» dep qýystanyp, jıylystyń aıaǵyn kútpeı úıine qaıtyp ketken. Keńili jarymdanyp úıine kelse, eki qaradomalaq balany eki jerde jylatyp, úıdiń ishin azan-qazan qylyp, býradaı burqyldap qatyny júr.

— Tań atsa taıaǵyn alyp, basy qaqshıyp qydyrýmen bolady. Úı ishiniń ash-jalanash ekeni oıyna kirip te shyqpaıdy... — dep júredi.

— Apyrym-aý, men tappaıyn dep júrmin be?.. Jaı sadaqa atymen joq. Biren-saran ólik bolsa basyna shyǵarylǵan birer qarany Kódebaı aýylnaı «ashtarǵa, pálenge...» — dep jyrmyshtap berekesin ketiredi. Jalǵyz tabystyń túri bulaı bolǵan sol, men joqty qaıdan tappaqshymyn?..» — deıdi.

Osynyń bárin oılaı kelgende moldanyń qaly qyzady, ashýy keledi. «Osynyń bári dinniń azǵandyǵynan, aqyrzamannyń jaqyndaǵanynan...» deıdi, jer ústinde júrgen adamda, moldanyń oılaýynsha bir musylman joq, beri de azǵyn; azǵyndardyń sózin tyńdaıdy. Biraq qansha narazy bolsa da, zamannyń aǵymyna, turmystyń ıleýine kónbeı keterlik ózinde qudiret joq...

Sońǵy kezde Baıkal moldanyń oıyn jegen bir qıal: keremet ıesi bolý. «Keremet ıesi bolyp adamnyń aqylyna kelmestik isterdi istesem jurttyń bári meniń aıtqanymnan shyqpas edi, aıdaı álemdi aýzyma qaratar edim. Kárimiń qamsamoldyqtan bezip meniń sonyma erer edi: men oǵaz sóılegende: «ıa... durys» dep qabat aıtyp qostap turar edi...» deıdi.

Muǵalim týraly oılaǵanda: «Ol kápirdiń, dini myqty ǵoı, maǵan ere qoımas edi...» — deıdi.

Keı kezderde qıaldana kele — Musa paıǵambardyń keremetine ıe bolsa, qaǵazsyz neke qıdyrmaıtyn, ólik janazasyn oqytpaıtyn Kódebaı men Kárimderdi perǵaýyn syqyldandyryp sýǵa qarq qylyp jibergisi keledi. Nuq paıǵambar sekildi óziniń jek kórgen adamyn tas qylyp tastaǵysy keledi. Munyń bárinde isteý ońaı, jalǵyz-aq keremetke ıe bolý kerek. Sondyqtan ol jamaýly qara kitaptardaǵy «qasıetti» kúnderdiń bárinde de uzaqty túndi nápil oqytýmen ótkizip, keremet ıesi bolýdy tileýin qoımaıtyn edi...

Kádir túni edi. Baıqan molda búgin ózgeshe ázirlendi. Neshe túrli «İsim aǵzam» duǵasyn oqyp otyryp babyna keltirip dáret alyp, janazaǵa barǵanda kıetin kók ala sart shapanyn kıip, jańa sáldesin basyna salyp, jaınamazdy jaıyp jiberip baryp otyrdy. Ishannan alǵan uzyn qara taspyqty shekteı shubalta qolǵa alyp, «suqpan aldany» sýdyrlata bastady. Qıal áldeqaıda ketti: eski paıǵambarlardyń túrli keremetteri, istegen isteri oıyna tústi. «Sondaı bol sam!..» degen júregindegi eski tilek burynǵydan jaman kúsheıip, áldeqaıdan bireý: «Búgin tilegiń qabyl bolsyn!..» degendeı boldy.

Oıaý ekenin de, uıqyly ekenin de bilmeıdi, mańaıy kenet ózgerip ketti: tóbesi aspanmen talasqan, ishi neshe túrli duǵalyqtarmen bezelgen úlken meshitti mehrabynda taspyq tartyp otyr eken. Taspyǵy burynǵy ıshannan alǵan taspyq emes, kileń asyl tastan tizilgen. Mańaıy tolǵan aq sáldeli múrıtter. «Ia, shaıhym!...» degen daýystary jer jarady.

Baıqan molda «óńim be, túsim be» dep basyn kóterdi. Áldeqaıdan jumsaq, maıda daýys estildi:

— Azǵan dúnıede azapty kóp tartqan qulym ediń... Sen bolmasań, dúnıeni álem-tapyryq qylyp jibereıin dep edim, bir seniń qurmetiń úshin qaldyrdym. Endi myna azǵandardy týra jolǵa salý úshin seni bas qyldym: elińdi úgitte, musylmandyqqa shaqyr!.. — deıdi.

Dinge úgitteýdi esitkende, moldanyń oıyna komsomoldar tústi. «Din — apıyn» degen komsomoldar sózi shyńyldap qulaqty jaryp bara jatqan sekildi.

— Qudireti kúshti qudaı. Tapsyrǵan jumysyńdy tolyq ornyna keltirer edim, biraq komsomol degenderi iske kerte bolady, dindi mazaqtap oıyn isteıdi, meni mazaqtap taqpaq aıtady... — dedi.

— Olardy kóndirip bereıin, — degen daýys estildi.

— Kárimdi she?

— Kárimdi qolyńa bereıin.

— Muǵalimdi she?

Daýys birazǵa sheıin semip baryp:

— Muǵalimge qudiretim jetpeıdi: meniń qol astynda emes, onyń qudaıy basqa... — dedi.

Baıqan moldanyń tasyǵan kóńili azyraq báseńdeıin dedi. «Jer júzin bıleıtin jalǵyz alla» deıtin senimniń jalǵan ekendigin jańa sezgendeı boldy. Biraq kópshilik osynyń qolynda ǵoı. Kópten ıemdenip tis qaǵyp qalǵan qart qudaı ǵoı. Jańa kóterilip kele jatqan komsomoldardyń qudaıy da ózderi sıaqty jas shyǵar. Kúshsiz shyǵar, dep kóńilin jubatty.

— Ákele jatyr, ákele jatyr...

Kárimdi eki jeńdet ortaǵa salyp aıdap kele jatyr eken.

— Taqsyr, kúnáli qulyńdy ákeldik, ne jaza buıyrasyz? — dedi perishteler.

Kárim solqyldap jylap otyra ketti.

— Men jazyqty, taqsyr, aıybymdy keshińiz! Men sizge protokol istegende, qastyqpen istegenim joq. Kódebaıdyń aıtýymen istedim... — dedi Kárim jylap.

— Qamsamolǵa nege kirdiń?

— Oıbaı, taqsyr, kúnim úshin kirdim. Men shyn qamsamol emespin... Men dindi sókkende muǵalimge kez qylyp qana aıtýshy edim. Ońashada namazymdy tastaǵan joqpyn. Nanbasańyz Jamaqtyń qatynynan surańyz, sonyń úıine baryp talaı besin namazyn oqyǵam...

Sulý murtty, qarny shermıgen — Bestóbeniń Omary sekildi bireý qol qýsyryp jetip keldi:

— Taqsyr, Kárim sózi ras. Bıyl qamsamol aıty bolǵanda Kárim olarǵa ermeı bizdiń arbamyzǵa minip ketken... — dedi.

Molda kúnásin keshirdi... Namaz artynan Kárim mysyr maqamyna salyp quran oqydy...

* * *

Úı tóbesi kenet ashylyp ketip, mańaıy nurǵa tolǵan tárizdendi. Jan-jaǵyna qarasa kóz tunady. Bul ne ǵajap degeninshe bolmady, attan kishirek, Syrdyń eseginen edáýir qalqynqy, qulaǵy ondaı salpy emes, yqsham ǵana bir jylqyny bireý aldyna ákep ustap tur!..

Áldeqaıdan daýys estildi:

«Qulym, saǵan pyraq jiberip otyrmyn. Mine, segiz qabat aspandy saırandap, kóńilińdi keter!..»

Din bastyǵy bolǵan soń mundaı qurmetti Baıqan molda ózine kópsinbedi. Qudiret pen dıdarlasyp kóńilindegi múddeli sózin aıtýdy Baıqan kepten kereksinip júr edi. Ásirese komsomoldar: «Moldalyǵyń zoraıdy», dep salyqty basyńqyrap salyp jibere me dep qylpyldap júr edi...

Pyraqtyń úzeńgisine aıaǵyn soza bergende, bir jumsaq qol kelip qoltyǵynan súıedi. Jalt qarap edi, esinen tana jazdady. Aıdaı sulý bir qyz jymıyp kúlip túr.

— Hordyń qyzymyn, sizge qyzmet qyla keldim, — dedi.

Moldanyń kóńili áldenege aýytqyp ketkendeı boldy...

Qyzdyń kanaty bar eken, jetektep aspanǵa usha bastady. Kezdi ashyp-jumǵansha segiz qabat aspandy ótip, bir ádemi baqshaǵa kez boldy.

— Bul jumaqtyń baqshasy, siz sekildi qadirli qonaqtar saırandaıtyn jer, — dedi qyz.

Baqsha qalyń aǵash. Aǵashtarynyń butaqtary saýsaǵan jemis, «meni je!» degendeı tónip tur. Túrli qustar qubyltyp án salyp, baqshany basyna kóteredi. Túrli aǵashtyń túbinen burala basqan qyzdar shyǵa bastady: sulýlyǵy aı men kúndeı. Syńqyldap kúlgen daýystary jandy órtep jibergendeı.

— Osynyń bári hordyń qyzy. Beride sizdiń júptińiz! — dedi ertip kelgen qyz.

Sulý qyzdar temen qarap taǵyzym qyldy. Birtindep jyljyp jaqyndaı bastady. Baıqan molda shetki bireýine jaqyndap súıeıin deı bergende:

— Qulym, ne muńyń bar? — degen daýys estildi.

Sulý qyzdardy kórip boıy erip turǵan molda kenet esin jıyp aldy. Júrekti jep júrgen eski sherdi aǵyta bastady.

— , qaǵazsyz neke qıdyrmaımyn, janaza oqytpaımyn, — dep Kódebaı bir dikińdeıdi.

— Selsóbetpin, laý bersin, — dep Tobaqabyl eki dikińdeıdi.

— Molda azǵyn, moldanyń sezine nanbańdar, moldaǵa sadaqa bermeńder, dep qamsamoldar ol júr.

— Mal azaıdy, sadaqa joq...

— Kóp tyńdaýǵa ýaqytym joq, qorytyndyńdy aıt! — dedi daýys.

Bul sońǵy daýys — Baıqan moldalyqqa qaǵaz ala barǵandaǵy keńse basynda otyrǵan bir jigittiń: «Ertegini qoıyńyz, ýaqytym joq, qysqa aıtyńyz» degenine uqsańqyrap ketti...

Molda pyraqtyń jalyn qushyp jylady:

— Jalǵyz-aq tilegim bar, — dedi.

— Aıt, qabyldaıyn.

— Meni keremet ıesi qylsań eken!

Kóktiń júzi kúrkirep, dirildep satyrlaǵandaı boldy. Baıqan molda qorqaıyn — dedi. Qyz kúldi:

— Uly perishteler jınalyp jatyr, bir iske ázirlenip jatsa kerek, — dedi.

Sóıtkenshe bolmaı qalyń áskershe saý etip perishteler jetip keldi:

— Ne ómir qosasyz, siz jer táńirisi boldyńyz! — dedi.

Molda nasattanyp ketti. Janyndaǵy qyzǵa qarap edi, ol qurǵyr jymıyp moldanyń ishi-baýyryna ótip kete jazdady. Moldekeń qyzǵa qarap kúlim qaqty. Qushaqtaıyn, súıeıin dep umtyla bergende, pyraq bultaryp ketkendeı bolyp, júregi zý ete qaldy... Á degenshe bolmaı, bir janyp turǵan ottyń ishine top etkendeı boldy...

— Sorly!.. Óldiń ǵoı! — dep bireý julmalap jatyr.

Pyraqty jetelegen hordyń qyzy ma dep kózin ashyp alsa, óziniń qatyny Aıjan! Basyndaǵy sáldesin julyp alyp ýqalap jatyr... Úı ishi sasyq tútin. Jerde birdeme zaýlap janyp jatyr...

— Bul ne? Bul ne? — dedi molda.

— Sorly-aý, tósegińe jatyp uıyqtasań qaıtetin edi?.. Taspyq túbińe jetedi ǵoı. Shamnyń ústine qulap jer maıynyń janyp jatqany anaý, sáldeńniń qońyrsyp kúıip jatqany mynaý!.. — dedi Aıjan.

Atasynyń basyndaı saqtap júrgen sáldesiniń ortasy shurq-shurq. Ala shapanynyń etegi jer maı sasıdy.

— Keremetti kóp kórdim... Qurysyn qatyn, jatamyn, — dep qara taspyqty molda yrǵytyp jiberdi.

1925.

---