InfoHub Logo

Ýaqyt kerýeni toqtaǵan emes, toqtamaq emes, birde jyldam, birde baıaý biraq únemi alǵa jyljyp bara jatady. Al osy ýaqyt kerýeniniń iz ókshesine úńilsek, tarıh qoınaýynda, taýarıh qatparynda qalǵan talaı aıshyqty belgi, aıtýly belesterdi kórer edik. Ýaqyt kerýeniniń san ǵasyrlyq jolyna kóz jibersek, ótken kúnder elesi tirilip, ótken zaman dúbiri qulaǵymyzǵa jetip, ótken dáýirdiń kýáleri kóńil alańyna dúrkirep kelip, kúbirleı til qatyp, sherý quryp tura qalar edi.

Biz ótkendi kóp elemeı, ógeısiretip kelgenimizdi búgin jasyra almaımyz. Biz tól tarıhymyzǵa kóp qaıyrylmaı, shettetip tastaǵanymyzdy búgin búrkemeleı de almaımyz. Biz — burynǵymyzǵa moıyn burmaı, tákapparsı táptishtengenimizdi endi-endi ǵana uǵa bastaǵan ultpyz. Ótkenniń bári opasyz, burynǵynyń bári bylǵanysh, baıaǵynyń bári baıansyz dep tamyrymyzdy otatyp, babamyzdan bezdirtip, tegimizden alystatyp kelgen óktem saıasat, ozbyr ıdeologıa, pármendi bıliktiń ýysynan shyǵa almaǵan bıshara halimizdi áli de ańsaıtyn kúnderimiz, áli de izdeıtin, izdettiretin ádetimiz ben azǵyrýshylarymyz barshylyq. Biraq kúnniń kózin eshbir pendeniń alaqanymen jaba almaıtyny qandaı aqıqat bolsa, ótken zamannyń búginmen ózektes ekeni, erteńmen sabaqtas ekeni sondaı shyndyq. Jetpis jyl boıy jetimsiretken sheshen shejiremizge, tylsym tarıhymyzǵa kóńil bólmesek, ári kinálimiz, ári kinásizbiz. Keshikkenimizdi shyn sezinsek, joǵaltqanymyzdy tez tabýǵa tyrysaıyq.

Jeti atasyn bilmegen jetesizdikten jetpis jeti atasyn bilmegen teksizdik jaman. Elgezek kóńil men ushqyr qıal aldaǵyny qansha boljaǵysh bolsa, sol boljaǵysh kóńil men armanshyl qıal endi ótkenimizge qaıyrylta bilse, tarıhymyzdy qoparta bilse, kóp joqtyń orny bálkı tolar ma edi. Kóp olqymyz bálkı teńeser me edi. Kóp shalamyz bálkı bútindeler me edi?

Ár halyqtyń óz tarıhy bar. Óz talan-taǵdyry bar. Osynaý ulan baıtaq dalanyń uly ıesi, alyp qorǵaýshysy — ata qazaqtyń kúrdeli tarıhy, kúresti joly, kúre tamyrly ómir-ǵumyry bolǵanyn sońǵy jeti-segiz jylda ájepteýir bilip te, tanyp ta qaldyq.

Halqymyzdyń tarıhy mán tarıhı kezeńderinde kezdesetin talaı aqtańdaqtarǵa buryn mán berilmese, shynyn aıtsaq, mán bergizbese, búgin sol aqtańdaqtardyń perdesin ashyp, tylsymyn sypyryp tastaý úshin japatarmaǵaı umtylǵanymyzdy da jasyrmaǵanymyz jón. Osyndaı aıǵaıshyl, baıbalamshyl kezeńde ózgeniń qamynan óziniń babyn artyq kóretin ózimshildigimizdiń oza bererin de, ózimdiki degende shaban atymyzdyń aldyna qara salmaı oza keterin de eskergenimiz durys-aý.

Qazaq — elim degende etigimen sý kesher er halyq. Qasıeti keńdiginde, kemeldiginde, erkindiginde, eldiginde. Osy qazaqtyń kúnshil, qyzǵanshaq, baqas ózimshildigi — qasireti ekeni de ras. Tarıh qoınaýyna úńilgende kesheginiń bar kórinis-beınesin boıaý-bederimen, aıanysh-ókinishimen, qýanysh-qaıǵysymen, erlik-ezdigimen, batyrlyq-baıansyzdyǵymen, qaısar-qaharmandyǵymen, kisápir-opasyzdyǵymen jaqsysyn asyrmastan, jamanyn jasyrmastan túgel ashyp berýdi paryzdy maqsat etýdiń ornyna kóbinese óz laǵymyzdy teke qoıǵysh atústi jylpyń-jylpostyqqa quryq sozyp júrgenimiz qatty qynjyltady.

Men Túıte Jarylǵap batyr jónindegi maqalamda bylaı jazǵam: "Aýly kóship ketken kóne jurttyń ornynan qolamtasy óshe qoımaǵan jeroshaq tappaq túgil búginde biz sol aýyl qonyp ótken beıbit meken, shalqar qonysty da taba almaıtyn haldemiz ǵoı. Sondyqtan da shı túbinen nemese kúl astynan taýyp alǵan kúıelesh eshki asyǵyn saqa qyp, saqyldaı kúlip ala jóneletin bala minezinen aýlaq bolaıyq. Joqtan bar, topyraqtan qar jasaý — shyndyqqa qıanat isteý, ádiletti soıylǵa jyǵý ǵana. Endeshe qylysh ustaǵannyń bári batyr emes ekenin, qamshy ustaǵannyń bári bı emes ekenin esten shyǵarmaǵan abzal. Shyn batyr — halyq perzenti, ult mereıi. Shyn bı — halyq qamqory, el tiregi. Batyryn bir aýyl emes, bar aýyl, bar ólke bilse ǵana sol batyrdyń aty elden elge ketedi. Urpaqtan urpaqqa jetedi.

Jerge tamǵan qany el kókireginde shoq bop mazdar ataqty bıler, dańqty batyrlar búginde týǵan jerge qaıta oraldy.

Olar — Tóle, Qaz daýysty Qazybek, Áıteke bıler. Olar — Abylaı han, han Kene. Olar — Qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, Shaqshaq Jánibek, Tama Eset, Shapyrashty Naýryzbaı. Olar — Taraqty Baıǵozy, Álteke Jıdebaı, Túıte Jarylǵap, búgingi Kársen Aralbaı".

Aldaspannyń jarqylynan ot tutatyp, naızasynyń ushqynynan naızaǵaı oınatqan Aralbaı babamyzdyń urandaǵan daýysy ǵasyrlar qoınynan jańǵyryǵyp shyǵyp, jer túbinen dúbirletip jetip urpaqtarynyń qulaǵyna ǵana emes, júregine quıylyp jatqanyna qasıetti dalasy, kıeli topyraǵy kýá!

El bolsa er týǵyzbaı tura almaǵan,
Týǵyzǵan Aralbaıdy qyran dalam.
Úsh márte úsh jeńiske kókpar salǵan
Alypty ol er daýysty bir alladan.
Qaramaı qas dushpannyń az, kóbine,
Bas urmaı óz hanyna, óz begine.
Kársennen dana týǵan ór Aralbaı
Úzeńgi serik bolǵan Qazbegińe.

Aralbaı babamyz 1670 jyldardyń bas kezinde Jıdeli Baısyn jerinde, Qarakesektiń Táńirimberdisiniń bes Nazarynyń biri — Aldanazardyń shańyraǵynda náreste ińgásimen shyr etip dúnıege kelipti.

Osy arada 17-ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy tarıhı kezeńge azdap toqtap, málimet bere ketsek deımiz. Áńgimeni sál áriden bastaıyq.

Shyńǵys ımperıasy qurylǵan kezde tarıhı jylnamalarda aryǵ ǵún nemese arǵú, keıinnen qazirgi ataýymen arǵyn atalǵan úlken taıpalyq odaq, arabsha Máýrennahr ólkesin ıaǵnı Ámý men Syr ózenderi arasyndaǵy qudiretti qalalary kóp qunarly qonysty qysqy meken etken. Shyńǵys han óziniń tórt balasyna enshilep jer bólip bergende, osy Máýrennahr ólkesi Shaǵataıdyń ıeligine kóshken eken. Arǵyndar sol kezde-aq ózderi Jıdeli Baısyn dep qasterlep ataǵan Ámý men Syrdyń arasyndaǵy qystaýlarynan jaz jaılap saıyn Saryarqany basyp ótip, Muz teńizge deıin baryp qaıtyp turǵan.

Arǵyndardyń qazaq handyǵynyń qalyptasý, ósý kezeńindegi eńbegi ólsheýsiz mol. 15-ǵasyrda Ortalyq Azıada Dáýlet shaıhynyń uly Ábilhaıyr bılegen asa myqty handyqtyń úsh astanasy bolǵan desedi. Onyń biri — İbir-Sibirdegi Shamqaı týra mekeni, ekinshisi Ulytaýdaǵy Ordabazar kenti, úshinshisi Syr boıyndaǵy Syǵanaq qalasy. Handyqtyń qol astyndaǵy eń bedeldi arǵyn elin Aqjol bı atanǵan Qotan uly Daıyrqoja basqarsa, taǵy bir myqty qypshaq jurtyna Qobylandy batyr yqpal etken kórinedi. Áldebir pánáıi sebeppen aǵaıyndy eki eldiń arasyna alaýyzdyq kirsh, saıyn dalada Aqjol men Qobylandy ońasha kezdesip qalyp, qypshaq batyry arǵyn bıin qapyda óltirip ketedi. Sodan el arasyna búlik kiredi. Sútteı uıyǵan tynyshtyq buzylady. Eki ottyń ortasynda qalǵan Ábilhaıyr han ádil bılik aıta almaıdy. "Qanǵa qan", janǵa jan tilegen arǵyn jaǵyna úsh qun alyp bitis! — degen solqyldaq sheshim tastaıdy. Sol zamanda arǵyn ulysynyń sultany bolǵan áz Jánibek ulysymen túgel Ábilhaıyrdan bólinip ketip, Jetisýdaǵy úısin taıpalarymen odaqtasady. Arǵyn, dýlat birigip Ábilhaıyr urpaǵymen uzaq jyldar boıy aıqasyp ótip, aqyry óz Jánibektiń balasy Qasym hannyń kezinde qazaqtar búkil Saryarqaǵa ıe bolady.

Al osy Qasymnyń balasy Haqnazar hannyń tusynda Edil men Jaıyq arasyn mekendegen Noǵaı ulysy daǵdarysqa ushyrap, Ormanbet hany ólip, on san noǵaı qaıǵyryp, Ordyń qara aǵashy janyp, noǵaıdyń basymy Qap taýyna qaraı yǵysyp, qalǵan bóligi qazaq quramyna kiredi. Sóıtip qazaqtyń úsh júzi quralady.

Eń birinshi handyqtyń tý tikken jeri — Jetisý bolǵandyqtan, sol óńirdiń Uly júz atalatyny, Qasymnyń kezinde ózbekten bosaǵan jer — Orta júz atalatyny, al noǵaıly kelip qosylǵandyqtan batys ólkeniń Kishi júz atalýy osydan. 1635 jyly derbes memleketin quryp, óz týyn kótergen Jońǵarıa qazaq dalasyna osy 17-ǵasyrdyń bas kezinen-aq shabýyl-shańdýynyn kóbeıtken.

Aqyry jyljı-jyljı Altaıdy alyp, Ertisti quldılap, Esildi boılap, Tobyldy jaılap, Jem men Jaıyqqa jyljyp, 1730-40 jyldary Edil boıyna quba qalmaq qonystanady. Al 17-ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaqtyń Sibir óńirindegi jerine Reseı patshalyǵy endep kirse, asyl Altaı, saıran Saryarqa, jánnat Jetisý Jońǵar oırattarynyń ıeligine kóshedi. Jaz jaılaý sóıtip kózden bulbul ushady.

Bir ǵasyrdaı ýaqyt ishinde burynǵy ata qonysqa jete almaǵan qazaqtyń qutty mekenine aınalǵan Jıdeli baısynda Qaz daýysty Qazybek, Qanjyǵaly qart Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, Shaqshaq Jánibek, qarjas Buqar jyraý tárizdi qazaqtyń ataqty uldarynyń kindik qany tamatyny da sondyqtan. Máshhúr Júsip Kópeevtiń Shyrshyq boıy ata qonysymyz edi. Meıram Sofy babamyzdyń beıiti sol ózenniń boıynda qaldy deýinde osyndaı syrlar bar.

Bizdiń qasıetti babamyz Aralbaı da Syr boıynyń sol jaǵasynda egin egip, baqsha salǵan, mal qaıyrǵan qonystarda Qýandyq, Súıindik, Qarakesek balalary qatar otyrǵandyqtan Meıram alqaby atalǵan ólkede dúnıege kelgen. Sol kezdegi ádemi dástúrmen balany biraz jyl baýyryna basqan Ernazar babamyz on jasar Aralbaıdy Buqardaǵy Kókaldash nemese Kókiltash medresesine oqýǵa beredi. Kúni keshe ǵana Qazan tóńkerisine deıingi qazaq -oqymaǵan nadan halyq dep sanap kelgen ıdeologıany túbegeıli ózgertken keıingi jylǵy zertteýler halqymyzdyń nebir zıaly azamattarynyń sonaý erte zamanda-aq Buqara, Samarqantta oqyp, sharıǵat zańyn da, tarıhat ilimin de ıgergenin anyqtap otyr. Buqardaǵy on eki bab ǵylymnan habar beretin Kókiltash medresesin támamdaǵan tobyqty Ánet babany, Qaz daýysty Qazybek bıdi, qarjas Buqar jyraýdy atasaq, álgi tujyrymymyzdy rastaıtyn aıǵaq bolar edi. Aralbaı babamyz da osy Kókiltashtan júzip ishpese de, káýsarynan sýsyndaǵanyn tilge tıek etip, bolashaǵyna ómirlik nár, jan dúnıesine ǵumyrlyq ińkár tapqanyn maqtana aıtýymyzǵa bolady.

Ulttyq dástúr-ǵuryptyń ónege úlgisin mol qamtyǵan qazaq halqynyń sanaly bala tárbıesi men sol zamandaǵy ilim-bilimniń san salasyn qamtyǵan medreselik dáris Aralbaı babamyzdyń abyroıly azamat, arqaly sheshen, bilikti bı, namysty batyr bop ósýine, qalyptasýyna úlken yqpal jasaǵan.

Jıdeli Baısynǵa úıirilgen qazaq rýlarynyń ishinde sol kezde eń kóbi Qarakesek bolǵan desedi. Bes Meıramnyń óli de bir-birinen irge ajyratpaı, shek aıyryspaı birge kóship, tutasa qonyp otyratynyn jar etken tarıh jylnamalary ásirese Qarakesek arasynyń asa tatýlyǵyna, yntymaǵynyń moldyǵyna qatty súıinish bildiredi.

Bes Boshannan taraıtyn atalary Suraýly men Abyz shóbere aǵaıyn bop keletin Aralbaı men Qaz daýysty Qazybekti teteles ǵumyr birge ósirip, bite qaınastyryp jibergen. Qazekeńnen bes-alty jas kishi bolsa da, Aralbaı babamyz ataqty bıdiń eń janashyr týysy, aqyldas dosy, úzeńgiles serigine aınalǵan. Alǵash medreseden aýylǵa kelgen kezde kitap, qaýyrsynyn qolynan tastamaı ońasha otaýda uzaq-uzaq otyryp qalatyn týysqanyna jigitshiliktiń qyzyǵyna bókken Qazybek talaı izdep kelip, oıdaǵy toıǵa, qyrdaǵy qynamendege, baýyrdaǵy bılikke ertip ketpekshi bolǵanda Arekeń,

— Jasanǵan jaýdaı jut jetse,
İlesip baılyq ketpes pe?
Jeń astynan para ótse,
Bıińnen bılik ketpes pe?
Bıliksiz bıde bel bolmas,
Bıi joq jerde el bolmas,
Shákirtke ustaz atalǵan
Azamat hannan kem bolmas.

Meniń jónim — shákirttiń tilin syndyrý, sanasyna ilim sińdirý bolsa, Qazeke, basqa muratty onsha qalamaspyn, — dep kóbine kóp jekelene bergen kórinedi.

Árıne oıy tereń, aıtary oramdy, reti kelgende kómeıden jyr shýmaqtary quıylyp ketetin Arekeń birte-birte at ústi tirlikke de daǵdylana bastaıdy. Ara-jigi bólinbeı, shoǵyrlana qonystanǵan Arǵyn, Qońyrat, Dýlat jurtynyń tóskeıde maly, tósekte basy qosylǵan soń toı-dúrmegi kóbeımeı qaıtsin. Sondaı bir uly jıyn, úlken qyzyqshylyqta jıyrmadan endi ǵana asqan Aralbaı babamyz Qazekeńdi ári qatty tań qaldyryp, ári meılinshe súısintip, bolashaq uly bıdiń kóńil qýysynan máńgi oryn alǵan eken.

Ańyz — derek bylaı órbıdi.

Álgi toıǵa aǵylyp Arǵyn, quıylyp Qypshaq, Qońyrat, dúrildep Dýlat kelgen ǵoı. Árıne jarys bar jerde namys qyzatyn ádet erteden belgili.

Aýyl arasyndaǵy aıǵaıshyl báseke emes, jurttyń jyǵasy jyǵylar namys básekesi qyzbasyn ba. Dýlat jaǵy alqaqotan dóńgelengen kóptiń ortasyna ataqty túıe balýanyn shyǵaryp, Orta júzge oqshyraıa qarap: báıgeni shappaı ber! deıtin yńǵaı tanytqan eken. Jaýyryny áli bir ret jerge tımegen túıe balýanǵa qarsy birazǵa deıin Arǵyn, Qypshaq, Qońyrattan eshkim shyǵa qoımapty.

Eldiń erge, erdiń jerge qaraıtyn naǵyz qysyltaıań kezeńin bastan keshirgen Qazybek jan-jaǵyna shydamsyzdana kóz júgirtip qınalyp turǵanda, Aralbaı jigit keýdesindegi kıimdi sypyryp tastap, ortaǵa shyǵa bergen ǵoı. Tájirıbıesiz jastyń asyǵystyq jasaǵanyna rıza bolmady ma, álde túıe balýannyń qoltyǵyna kirip ketken taldyrmash inisin aıady ma, Qazekeń qaz daýysty qańqyldata shyǵaryp, artynsha aýyr kúrsingen eken desedi.

Biraq... qasıetińnen aınalaıyn Aralbaı babamyz túıe balýannyń astynan kire berip, omyraýlaı kóterip alyp, shyr aınaldyryp turyp, jerge alyp urǵan ǵoı. Sonda ári qabyrǵasy synyp, ári namystan jarylyp, túıe balýan jylap jibergen eken.

Bota jún shekpenin jalańash denesine jamyla salyp, alqalap dúrlikken jurttyń arasynan sytylyp shyǵyp, Aralbaı jigit ońasha uzaı bergende, Qazekeń sońynan qýyp jetipti.

— Erlediń, Aralbaıym, erlediń. Namysty qoldan bermediń! Sıqyryń bar ma? Tylsym ne? Ǵajapty mundaı kórmedim! — dep mán-jaıdy surapty.

— Qazeke, meniń juldyz boljaıtynym bar ǵoı. Túıe balýannyń juldyzy — qydyrma juldyz ekenin sezetinmin. Al meniń esepteýim boıynsha qydyrma juldyz aıdyń birinde jerde, tórtinde tóbede, jetisinde jelkede bolady.

Balýan shirkin taltúste juldyzynyń qaı tusta ekenin ańǵarmaı, qarama-qarsy otyryp qaldy.

Juldyzyna qarsy kelgen adam qashanda jeńiletin ǵadaty. Sony bildim de, táýekel ettim. Tylsym syry osy, — depti. Qazekeńdi Aralbaı babamyzǵa birjola qulatyp, tizeleske aınaldyrǵan bir oqıǵa 1702 jyly bolǵan eken. Sol jyly áz Táýke han Kúltóbedegi Hanabad saraıynda úsh júzdiń ıgi jaqsylarynyń basyn qosyp, memleketindegi daýdy sheshýge yńǵaıly, shetten kelgen jaýdy jeńýge qolaıly, halyqty basqarýǵa ıkemdi, jurtty uıystyrýǵa ońtaıly bol syn degen talappen úsh júzdi basqaratyn úsh tóbe bı saılaýdy uıǵarady. Uly júzdiń kóp Dýlaty arasynan Tóle bıdi shyǵarǵanda, Orta júzdiń alty arysy — taý sýyndaı aryndy Arǵynnyń Qaz daýysty Qazybegin alqalap tóbesine kóteredi.

Kishi júz jurty da kóp sozbaı Álimniń Tórtqarasy — Áıteke bıdi yńǵaılaıdy. Orta júz balasy túgel dóńgelenip, erteń áz Táýke aldynda alqalaǵanymyzdy ataımyz, sol úshin búgin batalasyp, bátýalasyp qoıalyq dep aqboz atty qurbandyqqa shalyp on eki qanat aq ordany oqshaý tigip, otyz bes jasar Qaz daýysty Qazybekti qurmettep tórge otyrǵyzypty. Astaý-astaý et keledi. Tabaq-tabaq múshe tartylady. Belgili dástúrmen asatý bastalady. Áppaq qardaı quıryq pen saryala qazyǵa alaqany tolyp, Qazekeńniń aýzyna qaraı sozyla umtylǵan júndes qoldyń bileginen Aralbaı kenet shap berip ustap, alaqandaǵy maı men etti óz alaqanyna aýdaryp sapty. Aýdaryp sapty da ishinen sheńgeldiń temirden de qatty, bizden de ótkir eki-úsh tikenegin sýyryp-sýyryp alypty. Dúnıedegi eń jaman qasıet — kúnshildik! Dúnıedegi eń aıyqpas dert — qyzǵanshaqtyq qoı. Ol ilgeri talpynam, asqaqtap ósem demeıdi. Kúnshildik, baqastyq asyldy óltirem, jaqsyny qaralaımyn, janǵandy óshirem deıdi. Jetse, ishten shalady, jetpese baltyrdan qabady. Álgi birigeıik, irileneıik, bátýalasaıyq degen aǵaıynnyń arasynan da bıdiń bedelin kóre almaı, ózine qonbaǵan baq ózgege de buıyrmasyn deıtin jaýyzdyq nıetpen erteńgi tóbe bıdiń tórdegi basyn kórge súıretpek bolǵan ǵoı. Qazekeń taǵy da Aralbaıǵa qatty qaıran qalypty. Keıin ekeýi ońashalanǵan kezde: — Sýala jazdaǵan sýatymdy kólshittiń-aý, qanatym! Úzile jazdaǵan qýatymdy órshittiń-aý, quıryǵym! Kóripkeliń bar ma, qalaı bildiń? Qarǵys qoldy jelkeden qalaı ildiń? — depti.

— Oý, Qazeke, onda turǵan ne bar. Qaskóıdiń kózi suǵanaq, qoly úrkek emes pe, qımyly qorǵalaq, isi búrkek emes pe. Tanydym da tap bastym, — dep jaýap beripti. Árıne Aralbaı babamyz kóbine-kóp el shetinde, jaý betinde únemi júrgen edi dep aıta almaımyz. Alaıda qazaq elin jan-jaǵynan tyqsyra bastaǵan alakóz dushpandarǵa qarsy alty úıden bir sarbaz shyǵaratyn jaýgershilik zamanda qolǵa naıza ustap, atqa er salyp, mańdaıdy oqqa tósep, maıdan dalasyna onyń talaı kirgenin bilemiz. Sondaı bir qandy joryqta Arekeńniń bir erligi ańyz bop ǵasyrlar qoınaýynan jetip otyr. 18-ǵasyrdyń basyndaǵy Jetisýda ótken qazaq-oırat shaıqasynyń birinde eki jaqtyń da betpe-bet kelip, birin-biri ala almaı teketires túsip, qaljyrap turǵan shaǵy eken deıdi. Álde bir tustan, áldebir aıla-amaldan, álde bir sharasyz úreılenýden sál jańsaqtyq, sál shalaǵaılyq tanytyp alsa, jyǵasy jyǵylyp, týy qulap, jigeri jasyp, jer tezek kúıge túserin bilgen eki qosyn jan aıamaı qıdalasyp jatqan shaqta "Alash! Alash! Alash!" — dep ozandaǵan bir daýys búkil maıdan dalasyn, búkil qyzyl qoıý munar búrkegen jer men aspan arasyn titirentip alyp ketken ǵoı. Qazaqtarǵa álgi uran táńir daýsyndaı estilip, boıyna tolqyndatyp qaırat-kúsh quıypty. Álgi jer dirildetip, taý jańǵyrtqan daýys oırattarǵa janalǵysh ázireıil únindeı sezilip, záre-qutyn qashyrypty. Sodan esinen tanǵan jońǵardy jigerlengen qazaq dendep alyp ketipti. Qýyp, qyryp ketipti. Artynan arqalanǵan sarbazdar, árýaqtanǵan qolbasylar "Alashtap!" alamandy úrkitken, aǵaıyndy rýhtandyrǵan Aralbaıdy tanypty. Aralbaıdy áspettepti. Qashanda erlik kúshte emes, rýhta bolatyny aıan. Erlik bilekte emes, júrekten týatyny aqıqat. Erlik bar kezde emes, tar kezde, syn saǵatta týatyny aqıqat. Arekeńniń úsh júzdiń "Buqar!" "Qundyz!" "Tulpar!" urandarynyń birin de atamaı, halqyna ortaq, ári asqaq "Alash!" uranyn aspandata úsh shaıqasta úsh-aq márte kótergenin, sol úsh shaıqasta qazaqtardyń jeńis týyn jelbiretkenin ańyz-derek jetkizedi.

1715 jylǵy Aıakóz boıyndaǵy ótken qazaq-oırat soǵysynda eki jerinen aýyr jaraqat alǵan Aralbaı babamyz odan keıingi aıqastarǵa qatyspapty. Jarasyna kıiz kúıdirip basyp, tósek tartyp jatqan Arekeń nemere inisi Er Tańybaıdy shaqyryp alyp, óziniń altyn baldaqty aldaspanyn ósıettep tapsyrǵan desedi.

— Bizdiń áýletten budan bylaı jasanǵan jaýǵa qarsy qarý ustap qol bastar tý ıesi óziń bol, Tańybaıym! Meniń boljaldyq, alǵyrlyq ozan-uranshyl qasıetimniń kıesi de óziń bol, baýyrym! — dep senim artqan ǵoı. Sodan bastap Tańybaı babamyz surapyl kúshtiń de, jaý taısaltar sestiń de ıesine aınalyp, batyrlyǵyn has dushpanyna tanytyp, ataǵyn eline jaıǵan eken. Eki uly babamyzdyń árýaqtaryn urpaqtary máńgi-baqı umytpastyǵy aıǵaq.

Aralbaı, Tańybaı, Bes Nazar, Kársen-Kerneı, Qarakesek, árige úńilsek — Arǵyn, Alash urpaqtary babalardyń erlik isine, elim dep soqqan júrek tynysyna bas ıýi paryz. Osynaý ógiz terisi — talystaı ulan-baıtaq jerimizdiń — taýymyz ben dalamyzdyń bólinbeı, bólshektenbeı búgingi kúnge tutas jetýi, qazaq ulty búgingi táýelsizdiktiń kók baıraǵyn jelbirete kóterip, aman-esen jer basyp, tilin, dástúrin, saltyn saqtap qalýy atalarymyzdyń arqasy, babalarymyzdyń batyrlyǵy men danalyǵynyń nátıjesi. Men Aralbaı babamyzdyń batyrlyǵynan góri baısaldylyǵyn, kósemdiginen góri kóregendigin, sheshendiginen góri parasattylyǵyn basa aıtqym-aq keledi. Biraq baba ózimdiki bolǵandyqtan tym ashylyp-shashylyp ketýge áddim joq. Sonda da el men eldiń, rý men rýdyń arasyndaǵy daý-damaıdyń, araz-qurazdyqtyń halyq tutastyǵyna syna bop enerin sezgen Aralbaıdyń halyq birligi úshin sol ulan dalasynyń batyry da, bıi de, qazysy da, bútindeýshisi de bolyp, úlken qımyl, batyl áreketke baratynyn qaıtalap aıtyp jatpaıyn. Óıtkeni ol azamattyqtyń shyńyna jetken, bir ózinde kóregendik, kemeńgerlik, ımandylyq tárizdi alýan qasıet toǵysqan kúrdeli tulǵa. Óıtkeni Aralbaı babamyzdyń "ustasa qashaǵannyń uzyn quryǵy bolǵanyn, yzalansa uzyn býyrshynnyń buta shaınar azýy" bolaryn kórgen Qaz daýysty Qazybektiń ózi qatty syılap ótken ǵoı. Sondyqtan da shamamen 18-ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynyń sońy men qyrqynshy jyldardyń basynda qaıtys bolǵan Aralbaıdy qasıetti Túrkistanda jerleýge Qazybek bıdiń kóp áseri tıdi-aý degen joramalymdy jasyra almaımyn. Jaqsynyń arty árqashanda jaqsy bolmaǵy shyndyq. Urpaǵy ósip-ónip, kórkeıip kóbeıip uly babasynyń 325 jyldyq merekesin atap ótip, as berdi. Aralbaı babamyz qazaq eline qaıta oraldy. Urpaqtary, ulty ony máńgi umytpaıdy. Búgingi eske alý rásimderi uly babalarymyz ben alyp atalarymyzǵa degen qurmettiń basy ǵana. Arekeńniń jańǵyryp tirilgen aty júrekterge máńgi ornalassyn degen tilekpen urpaqtary oǵan eskertkish ornatty. Endigi bir túıin oı — Aralbaı babamyz týraly rýhanı qazynany qunttap jınap, bastyryp shyǵaryp el ıgiligine aınaldyrsaq, Qarakesek Aralbaı óz atyna kóshe, aýyl bersek sonda ǵana óz úrim-butaǵymen qaıta túlegen babamyz qazaq elinen óz ornyn oıyp alady.

Óıtkeni:

El bolsa er týǵyzbaı tura almaıdy,
Er týmaı ulttyń basy quralmaıdy,
Urpaǵy ósip-óngen babamyzdyń
Alashym! Alashym! dep urandaıdy.
Ǵasyrlar tótep berip azabyna,
Ońynan týdy kúni, oraldy aıy.
Qaýyshty búgin mine qazaǵyna
Qarakesek Kársenniń Aralbaıy.

1998 jyl.

---