InfoHub Logo

— Baıqońyr... Nege solaı atalǵan?

— Baıqońyr... Qońyr jeli kóp bolǵan desedi, balam.

Baıqońyr óńiri. Qońyr jeli mol, shýaǵy az, synaǵy kóp meken. Kóshpeli eldiń qonysy, aıaqty maldyń órisi ǵana bolǵan. Qatań tabıǵaty, qytymyr qysy, aptap jazy dalany ógeısitse de, baýyryndaǵy halqyna ógeılik jasaǵan Baıqońyr bolǵan emes.

Baıqońyr basqaǵa qatal kórinse de, qut meken kúıin ózgertpegen. Jaılaǵan jurtynyń yrzyǵyn aıyrtqan, nesibesin usynǵan, yrysyn ortaıtpaǵan.

Baıqońyr qońyr salqyn jelimen ǵana emes, kóńili tússe qońyr samalymen de baı. Biraq patshalyq Rossıa tusynda ol "senimsizderdi" jer aýdaratyn alys túkpir, jatbaýyr mekenge aınalǵan. Bilim shyraǵy tutanbaǵan jerdiń qarańǵy qapasy sanalǵan Baıqońyrǵa sanaly azamattar kóptep aınalyp kelip, óz kóńiliniń nurynan sáýle túsirgen.

Solardyń biri — 130 jyl buryn Aıǵa ushýǵa bolatynyn aıtyp "dinı uǵymǵa qarsy sáýegeılik soǵyp, shatpaqtaǵany úshin" Baıqońyrǵa jer aýdarylǵan Nıkıfor Nıkıtın deıtin meshanın.

Qarashy, balam, "Aıǵa ushýǵa bolady" degen Nıkıtın "sandyraǵy" úshin qarańǵylyqtyń ordasy Baıqońyrǵa alastalǵan.

Patsha chınovnıkteri osydan júz otyz jyl buryn adam oıynyń eń batyl pikirin bildirgen orys meshanınin qazaq dalasyna jóneltkende, dál osy óńirde qarańǵylyq pen nadandyq ortasy kóringen Baıqońyrda dál sol batyl oıdyń — adamzattyń ǵasyrlar boıǵy armany júzege asaryn bilmegen ǵoı. Mensinbeýshilik pen astamshylyqtyń qaıda soǵaryn kórdiń be?

Senimsizdik pen sekemshildiktiń qandaı kesepat týǵyzatynyn paıymdadyń ba, balam?

Qazaq dalasy — patshalyq Rossıa úshin mesheýliktiń sımvoly ǵana bop qalsa, ol kezde úmit saýǵan kóńildiń tas qorǵanǵa kezdese bergeni túsinikti emes pe?

Baıqońyr. Ǵasyr qoınynan jarq etip týar ashyq kúnin halqymen birge qajymaı kútken tózim shejiresi ol.

Kúnniń qyzyl sáýlesi Baıqońyrdy túnniń qarańǵy túneginen sýyryp aldy. Oktábrmen birge tań shuǵylasy Baıqońyr shahtalaryna nur qoıdy. Ómir áreketiniń san qıly dybysyn, ár túrli qımyl-qozǵalysyn ákeldi.

Baıqońyrǵa túrli ulttyń azamaty endi óz erkimen keldi. Óz júrek qalaýymen oraldy. Baıqońyr — eriksizdik qapasynan, erkindik mekenine aınaldy.

Asyǵystyq kúlkige dýshar etedi, tózimdilik maqsatqa jetkizedi. Sol maqsat saǵaty Baıqońyrda shyryldady. Qarańǵylyq perdesin ysyrǵan sovettik dáýirdiń altyn nury endi Baıqońyrda erekshe alaýlady. Baıqońyrdyń aty — jumysshy atymen qatar estildi. Baıqońyr dańqy Ulytaý, Jezqazǵan dańqymen qosa jańǵyrdy.

Biraq Baıqońyrdyń álemge tegis ardaqty, álem azamattary úshin "Jer" degen uǵymmen teń turatyn, keıde sol uǵymdy almastyratyn baqytty sáti, qaıyrly kezeńi jaqyndap qdlǵan edi.

Malshy Baıqońyr jumysshy Baıqońyr bop eńse kóterse, kóp uzamaı kosmonavt Baıqońyr, kosmodrom Baıqońyr bolyp, ǵarysh pen planetany jalǵastyratyn máńgilik Kópirine aınalatyn kúni taıanǵan-dy.

1955 jyldyń aprelinde Qyzylorda oblysyndaǵy qazaqtyń kóne Baıqońyr qystaýyna alǵashqy qurylysshylar desanty aıaq basty. Qońyr samaly jelpigen dalanyń jańa tarıhynyń ózgeshe betiniń alǵashqy álippesi solaı bastaldy.

Yzǵarly kóktemdi almastyryp ańyzaqty jaz jetti. Dala tabıǵaty jýasyǵan emes, ystyq jazdy yzǵyryq jeldi kúz qýyp, artynsha-aq úskirik aıazdy, qatań qys oraldy.

Jumys qarqyny báseńdemedi.

Shóleıttegi eki jyl, eńbek básekesimen dúbirlegen eki jyl óte shyqqanda, qala ornap, kosmodrom salynyp ta bitti.

Baıqońyr kosmodromyn qabyldaý kúni týdy.

Jaıshylyqta maqtaý sózge sarań, talap qoıýǵa sheber akademık Bas konstrýktor S.P.Korolevtiń:

— Qurylysshylardyń bizdi bógemeıtinine senimim kúshti edi. Biraq dál osyndaı qysqa merzimde osynshama úlken qurylysty ári shapshań, ári tyńǵylyqty oryndaı qoıar dep kútpep te edim, Qadirli joldastar, sizderge kóp-kóp alǵys aıtamyn! — deýi tegin emes.

Baıqońyr juldyzy solaı janǵan.

Ómirdegi baqyt keshigý de, kenjeleý de emes, kezinde kózge túsý, juldyzyń janý.

Juldyzyń jansa — kenjelegeniń keshirimdi. Tek dúnıeden únsiz ótýden artyq ókinish joq, eleýsiz qalýdan óter qıanat joq.

Baıqońyr juldyzy der kezinde týdy.

Shóleıt japannyń juldyzdy taǵdyry bar eken.

Arada otyz jyl ýaqyt ótipti. Búgingi Baıqońyr múlde adam tanymastaı túlegen qut meken. Elý myńnan astam halqy bar jańa qalanyń oqtaı túzý kósheleriniń bastaý alar jerinde gúlzarmen kómkerilgen ortalyq alań bar. Sol alańda kosmodromǵa betin túzegen Lenınniń eskertkishi tur.

1975 jyly Baıqońyrda bolǵanda "Apolon" korabliniń komandıri, amerıkan astronavy Tomas Staffordtyń pres-konferensıada sóılegen sózinde: "Osynshama qysqa merzim ishinde dúleı shóleıtte ásem qala men tamasha kosmodrom ornatqan sovet adamdarynyń uly jeńisine bas ıemiz", — deýi sosıalısik qurylystyń ómirsheńdigin eriksiz maquldaýdyń aıǵaǵy.

Ony maquldatqan búgingi Baıqońyr.

— Bilem, papa. Jer serigi maquldatqan ony...

— Baıqońyr dańqy alǵash ret 1957 jylǵy 4 oktábrde búkil álemge bir-aq sátte taraǵan.

Ol alǵashqy jer seriginiń ǵaryshtan lúp-lúp jetken dybysymen, adamzat oıynyń qudiretine bas ıgen barlyq halyq ókilderiniń júrek dirilimen estilgen.

Ol Baıqońyrdaǵy kosmodrom kompleksiniń qasyndaǵy jerdiń birinshi jasandy serigine arnalǵan obelıskidegi "Osy arada sovet adamy danyshpandyǵynyń kosmosqa batyl shabýly bastalǵan (1957 j)" — degen jazýdyń máńgilik qýatymen tasqa qashalyp qalǵan.

Baıqońyr bolashaqqa qyzmet etedi.

Al sol bolashaqqa alǵashqy baspaldaqty salǵan Iýrıı Aleseevıch Gagarın edi.

Kosmodromnyń qasynda jalǵyz qabatty jataǵan úı tur. Sol úıdiń kire berisinde memorıal taqtaǵa: "Bul úıde dúnıe júzinde kosmosqa birinshi bop ushar qarsańynda Iýrıı Alekseevıch Gagarın túnep shyqqan. 1961 jyl 11-12 aprel" degen jazýdy oqyǵanda tula boıyńdy elińe, Otanyńa, sovettik halqyńa degen maqtanysh sezimi bıleıdi.

— Jeńistiń qyryq jyldyǵy qashan, qaı jyly bolatynyn bilesiń ǵoı, Almas?

— Nege bilmeımin... 1985 jyly.

— Durys, 1985 jyly. Bul jyl Iýrıı Alekseevıch Gagarın esimine baılanysty kóp oqıǵalardy eske salady, balam. Fashısik Germanıaǵa qarsy sovet halqynyń Uly Jeńisine qyryq jyl tolsa, Gagarınniń ómir jolynyń da keıbir músheldi jyldary eriksiz oıǵa oralady. 1985 jyly Iý.A.Gagarın atyndaǵy Saratovtaǵy ıńdýstrıaldy-pedagogıkalyq tehnıkýmnyń qurylǵanyna qyryq jyl tolady eken. Gagarınniń osy tehnıkýmdy bitirgenine de otyz jyl, eń alǵash samolet shtýrvalyn ustap, ushqanyna da otyz jyl bolady. Baıqońyr — kosmodromynyń irge tasyn qalaǵan kúnnen beri attaı otyz jyl ótse, Gagarınniń erligi men isin, jalǵastyryp jatqan kosmonavtar turatyn "Zvezdnyı" qalashyǵynyń ornaǵanyna jıyrma bes jyl tolady eken. Al osy qalashyqtaǵy mýzeıde Gagarınniń 08909627 nomerli partıalyq bıleti saqtaýly tur. Sol bılettiń dál qasynda, 1976 jylǵy aprelde qazaqstandyqtar arnaıy tapsyrǵan Baıqońyrdyń bir ýys topyraǵy kishirek shyny shólmekte jatyr.

Baıqaısyń ba, balam, halyq óz perzentin qalaı qasterleıdi? Qalaı ardaq tutady. Iýrıı Alekseevıch Gagarın tek sovet Odaǵynyń kosmonavy emes, Jer atty jasyl planetanyń búkil adamzatyna birdeı ortaq azamaty.

Gagarınniń ǵaryshty ıgerýdegi erliginiń mán-maǵynasyn Amerıka astronavy Djozef Kervınniń:

— Biz, barlyǵymyz ǵaryshta Gagarın ashqan uly qaqpa arqyly bolyp qaıttyq, — degen beıneli sózderinen aıqyn uǵynamyz.

Gagarın salǵan ǵarysh joly Baıqońyrdan bastalyp, kúni búginge deıin onyń izbasarlaryn kosmos keńistigine jóneltip jatyr. Sodan beri de bizdiń jáne basqa elderdiń júzden astam kosmonavy ǵaryshta bolyp qaıtty.

— Papa, ǵaryshqa ushýdyń negizgi maqsaty nede? Álemdik sýyq Keńistikke tek áýestik úshin ǵana birinshilikti bermeımiz deıtin áreketpen ushatyn bolsa, ondaı áýesqoılyq adamzatqa óte qymbatqa túspeı me?

— Suraǵyń óte oryndy, Almas. Salystyryp kórýiń úshin bir-eki mysaldy aıta keteıin. Amerıkanyń birinshi astronavy Djon Glenniń orbıtada bolǵan tórt saǵattyq ushý saparynyń ár mınýty bir mıllıon 680 myń dollarǵa túsken eken. Al eki saǵat qyryq mınýt aıda bolǵan "Apolon -12" ekıpajynyń ár sekýndy 30 myń dollar qarjy qajet etipti.

— Sumdyq kóp qoı?!!

— Iá. Biraq jyl ótken saıyn álgi shyǵyndar ózin aqtap, kerisinshe, paıda túsire bastady. Ásirese bizdiń josparly sosıalısik qurylysta kosmosty zertteýge bólingen árbir som qarjy birneshe eselep qaıtady.

Kosmosty zertteýdiń halyq sharýashylyǵyna tıgizetin paıdasy ushan-teńiz. Olar —telefon-telegraftyq baılanysty kosmos arqyly jedeldetý ári ońaılatý;

televızıa habarlaryn "Orbıta" júıesi boıynsha elimizdiń túkpir-túkpirinde kórsetý;

aýa raıyn aldyn-ala boljaý;

tabıǵı baılyqty spýtnıkter arqyly anyqtaý;

ár túrli halyq sharýashylyq máselelerin sheshý úshin spýtnıkter arqyly geografıalyq zertteýler júrgizý;

sondaı-aq, Aıdy jáne Kún júıesindegi planetalardy ǵylymı turǵyda zertteý...

— Shynynda da, keremet eken! Sonyń bir-ekeýine mysal keltirmes pe ekensiz? — dep Almas enteledi.

— Otanymyzdyń mıneraldyq qazbalarǵa óte baı ekenin óziń de bilesiń, balam. Biraq sony dástúrli geologıalyq ádistermen anyqtaýdyń óte qıyndyǵyn, keıde múmkin emestigin aıtyp jatý artyq. Búginde sol mıneraldyq qazynany tabýǵa kosmonavtıka kóp járdemin tıgize bastady. Sonyń arqasynda zertteý, izdeý merzimi qysqaryp, tıimdiligi áldeneshe ese artty.

Geologıalyq barlaý jumystary úshin ushyrylatyn kosmostyq apparattardyń on kún ishinde jınaıtyn málimetin samoletterdi paıdalansaq, on jylda da ala almaıdy ekenbiz.

Manǵyshlaq túbegin qanshama geologtar sharlady. Qansha márte geologıalyq partıalar barlaý jasady. Al "Salút -3" orbıtaldy stansıasynda túsirilgen sýretter bul óńirde munaı men gazdyń, jer asty tushshy sýynyń mol qoryn, polımetal kenin anyqtap berdi.

Ózbekstandaǵy Ferǵana alabyn alpys jyl boıy zerttegen geologtar gaz ben munaı tabylǵan 102 jerdi kartaǵa túsirse, "Salút -3" stansıasy ushaq aıdyń ishinde osyndaı munaı men gazdyń 84 jańa ornyn ashyp berdi.

Stansıadan alynǵan málimetterdi Baıkal-Amýr magıstralin jobalaý kezinde ınjenerler men konstrýktorlar tıimdi paıdalanǵan.

Aýyl sharýashylyǵy men keme qatynasy úshin kosmostyq zertteýlerdiń eter yqpaly erekshe. Ekonomıserdiń esepteýinshe, qurǵaqshylyq pen burshaqtyń, qum daýyly men qatqaq sýyqtyń kesirinen elimizdiń aýyl sharýashylyǵy keı jyldary bes mıllıard somǵa jetetin zıan shegetin kórinedi. Sondyqtan da tabıǵat tálkegine ushyramaý úshin aýa raıynyń qubylýyn aldyn-ala boljaýdyń mańyzy óte zor. Osyndaı boljam málimetterdi Baıqońyrdan ushyrǵan "Meteor" spýtnıkteri der kezinde berip turady.

Jerdi bir ǵana aınalyp shyqqanda "Meteor" spýtnıginiń jınaıtyn málimeti planetamyzdaǵy búkil meteostansıalardyń beretin málimetinen júz ese artyq eken. "Meteor" spýtnıkteri júzdegen sıklondardyń bastalatyn tusyn aldyn-ala kórsetip, júzdegen kemelerdi apattan saqtaıdy. Ol avıasıaǵa da járdemin tıgizedi. Bir sózben aıtqanda jyl saıyn halyq sharýashylyǵynyń mıllıardtaǵan qarjysyn únemdeıdi

Moskvada ótken jıyrma ekinshi Olımpıadalyq oıyndardy kórip edik qoı.

— Iá, ǵalamat rekordtar bolǵan.

— Sol oıyndardan reportaj júrgizgen 1200 radıo jáne telekommentatorlar bir saǵatta qansha halyqaralyq baılanys júrgizgenin bilesiń be?

— Bilmeımin...

— Alty myń. Osy alty myń baılanysty saǵat saıyn ótkizý úshin spýtnıkter kómekke kelgen, balam.

— Spýtnıkter — adamnyń naǵyz qolǵanat járdemshileri eken-aý! — dep Almas tańdaı qaqty.

— Iá. Kosmos tehnıkasyn jasaý, ǵaryshty zertteý adamzattyń oı-órisin keńeıtedi, tehnıka men ǵylymnyń odan ári damýyna múmkindik jasaıdy, kadrlardyń mamandyǵyn arttyrýǵa úlken áser etedi.

1967 jyly sosıalısik toǵyz eldiń ǵalymdary "Interkosmos" programmasyn qabyldaǵan. 1971 jyly SSSR-diń qoldaýymen halyqaralyq "Interspýtnık" uıymy qurylǵan bolatyn. Sonyń nátıjesinde osy uıymǵa kiretin elder bizdiń "Molnıa" júıesin telefon-telegraf baılanysy úshin jáne telehabarlar programmasyna paıdalanady.

— Sosıalısik elder kosmonavtarynyń bizdiń kosmonavtarmen birge ushýynda osyndaı mán bar eken ǵoı.

— Iá. Ǵaryshty birigip zertteýdi, búkil adamzattyń baqyty úshin eńbek etýdi progresshil adamdar ózderine paryz sanaıdy. Sondyqtan da sosıalısik elder, sondaı-aq fransýz, úndi ǵalymdary kosmosty odan ári ıgerýde bizdiń sovet ǵalymdarymen birlesip jumys istep jatyr.

— Áke, Baıqońyrdy — dostyq besigi dep ataýǵa ábden bolady. Ol — Otanymyzdyń ul-qyzdaryn ǵana ǵaryshqa shyǵaryp qoımaı, týysqan sosıalısik elderdiń tuńǵysh kosmonavtaryn da aıalap aspanǵa ushyrdy ǵoı.

— Durys aıtasyń. German Demokratıalyq Respýblıkasynyń, Chehoslovakıanyń, Vengrıanyń, Monǵolıanyń, Polshanyń, Bolgarıanyń alystaǵy azattyq araly — Kýbanyń bul kúnderi óz "Gagarınderi" bar.

— Úndistannyń kosmonavy Rakesh Sharmany qosyńyz. Ózi sondaı alǵyr. Bar bolǵany eki-aq jyl daıyndalyp, mynaý dalamyzdan, Baıqońyrdan, sonaý ǵaryshqa kóterildi. Qandaı eńbekqor adam! "Sovet halqy men úndi halqy jer shary adamynyń tórtten birin quraıdy. Sovet halqy da, úndi halqy da beıbitshilik úshin kúresedi. Jasyl planetamyzdyń tynyshtyǵyn armandaıdy. Soǵys órtin tutandyrmaqshy bolǵandarǵa batyl qarsy shyǵady" — degenin oqyǵanda men Rakesh Sharmany sondaı unatqam. Beıbitshilikti qorǵaıtyndardyń aldyńǵy leginde kosmonavtardyń júrgeni qandaı jaqsy! Eki uly eldiń asyl azamattaryn tabystyrǵan Baıqońyrdyń aty urpaqtan urpaqqa ketti emes pe?..

"Baıqońyr" qonaqúıiniń balkonynan qarap turmyz. Kenet Almas bólmege kirip ketip, qoıyn dápterine áldenelerdi jaza bastady.

Jumysynan bólgem joq. Kim bilsin, "Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher"—deıtin naqyldaǵydaı ulym da ózinshe tolqyp, qaǵazben "jekpe-jekke" túsip jatqan bolar. Nesi bar kosmonavt bolam dese de, nemese jazýshy bolam dese de erki ózinde. Aspanymyz ashyq turǵanda sovet azamatynyń qaı-qaısysy da qalaǵan mamandyǵyn ıgerýge tolyq pravoly.

Kún batyp barady. Qıǵash sáýlelerdiń kókjıekpen astasqan tusynda Baıqońyr kosmodromy bar. Sol tustan keshki aspandy jarqyratyp taǵy bir raketa ǵaryshqa samǵap ushar.

Almas qasyma keldi.

— Papa, osy nomerde kosmonavt Beregovoıdyń túnep shyqqanyn bilesiz be?

Estigen joq edim. Estimesem de bas ızedim. Balamnyń sol sáttegi alaburtqan júzindegi maqtanysh sezimin, júregimen shyrmalǵan jaýapkershilik júgin túısingen halin úzgim kelmedi. Beregovoı jatqan bólmede ulym túnep shyqsa, Beregovoılar shyqqan ǵaryshqa ulym, qazaq uldarynyń biri ushar kún de alys bolmas. Baıqońyr... ana — Baıqońyr ulanyn tósinde aımalar, qushaǵyna qysar.

Adamnyń maqsaty kóp-aq. Ol — dáýlet, ol — dańq, ol — shyndyq.

Búginde bizde sol maqsattyń bári de bar. Dáýletimiz shalqyǵan. Dańqymyz álemge ketti. Shyndyǵymyz — temirqazyǵymyz.

Dáýlet— Balqash pen Jezqazǵan mysynda. Jáırem men Aqshataý polımetalynda. Aqtoǵaı men Shet aýdandarynyń tórt túlik malynda. Jańaarqanyń "Aınabulaq" syndy tyń sovhozynyń astyǵynda.

Dańqymyz Baıqońyrda. Alǵashqy jer seriginde. Gagarın bastaǵan kosmonavtar erliginde.

"...Qazir startqa deıin sanaýly-aq mınýttar qaldy. Alys jolǵa attanarda adamdardyń bir-birine aıtatyn "Kezdeskenshe" degen sózin men senderge aıtamyn, qymbatty dostarym. Tanystar men beıtanystardy, alystaǵy hám jaqyndaǵy barshańyzdy qushaqtap, keýdeme qysqym keletinin bilseńizder ǵoı!

Qaıtadan qaýyshqansha!"

Bul sózder — Iýrıı Alekseevıchtiń ushar aldyndaǵy magnıtofonda jazylyp qalǵan sózderi.

Ómirdegi eń bir ystyq ǵanıbet janyńa jaqyn adamyńmen qaıtadan qaýyshý bolar.

Biz Gagarınmen únemi ishteı, kóńilmen, júrekpen kezdesip turamyz. Óıtkeni Gagarın —bizdiń, barshamyzdyń adal arymyz, muqalmas jigerimiz, kir shalmas namysymyz.

Gagarın — Baıqońyrda. Baıqońyr — qazaq dalasynda. Endeshe ol ólgen joq, barshamyzben máńgi birge.

Baıqońyrdaǵy start alańy.

Ol eńbek jeńisiniń starty. Dańq samǵaýynyń shyńy.

Start alańy — Robert Rojdestvenskııshe aıtsaq:

Jasyl tósin kúz tonaǵan,
Jaıyp salyp tóbelerin.
Tosyp alar izgi alaqan
Juldyzǵa ushqan kemelerin.
Sergip álem baı kóńilmen,
Belin jazdy kep búgiler!
Aty estilse Baıqońyrdyń
Planeta kókke úńiler.

Jezqazǵan Baıqońyry — seleý dalanyń ortasynan shyn máninde kosmostan oralatyn uldaryna senimdi alaqanyn emirene ashqan altyn besik. Búgin ǵana aty belgisiz sovet azamaty Qyzylordadaǵy Baıqońyr kosmodromynan kóterilip, Jezqazǵandaǵy Baıqońyr dalasyna qonǵan sátte-aq búkil álemge aıan bolady.

Buryn Qazaqstandy sheteldikter tursyn, balam Reseı memleketiniń turǵyndary jóndi bilmeıtin. "Qaısaq" dep te ataǵan bizdi. "Qyrǵyz" dep te ataǵan bizdi. Endi she? Qazaqstan dańqy jumyr jerdiń túkpir-túkpirine keń jaıyldy. Sebebi búgingi Qazaqstan — túgel start alańy. Ol tyńymen dúbirlep tur. Malymen shalqyp tur. Kenimen kemeldenip keledi. Biraq bárinen de buryn adamymen, jasampaz halqymen qudiretti ol.

Jezqazǵan oblysy — baıtaq Otannyń bir otaýy. Bul otaýdyń oshaǵynda mazdaǵan ottyń jylýy halyqtar dostyǵyn kúsheıtýde. Bul otaýdyń jıhazy — el ıgiligine aınalýda.

Sondyqtan da oblys atynan bár-bárińizge baqytty ómir, baıandy tynyshtyq, beıbit tirlik tilep, "hosh keldińizder!" degen qonaqjaı tilekpen tamamdaǵym keledi Almas ekeýmizdiń osy sapar barysyndaǵy áńgimemizdi.

1983 jyl.

---