InfoHub Logo

Qaz daýysty Qazybektiń kindik qany tamǵan topyraǵy, týǵan meken-jaıy eshbir hat-shotta saqtalmaǵan. Dolbarmen jobalap dańqty babamyzdy Syr boıynda týypty dep naqtylap aıta almaı, jalpylap kórsetip ketip otyrmyz. Óıtkeni on jetinshi ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Jońǵar handyǵynyń basym túsip otyrǵan shabýylynyń áserinen ata qonysynan yǵysqan qazaq jurtynyń Altaı men Arqany eriksiz tastap, Syr boıy men Qarataý óńirine jóńkile quıylǵany tarıhtan málim. Qaz daýysty Qazybek te bizdiń esebimiz boıynsha da, birneshe tarıhı jazba derekterdiń kórsetýi boıynsha da 1667 jyly sol óńirde týyp, 1764 jyly toqsan jeti jasynda dúnıeden ótken eken.

Qazybektiń súıegi — Orta júz Arǵyn ishindegi Qarakesek (Bolatqoja). Qazybektiń óz ákesi — Keldibek, uly ákesi, ıaǵnı atasy Abyz atanǵan Shanshar. Babasy — bulbul. Shetinen tilge sheshen, sózge uıyǵan, ýájge toqtaǵan biliktiler bolypty bular. Qazybektiń atasy Shanshardyń eskishe kóp oqyp, kóp toqyp, tóńiregine aqyl-keńesimen, úlgi-ónegesimen erekshelenip Abyz atanýy da tegin emes.

Qazybektiń anasy — Toqmeıil. Qazybek — osy Toqmeıilden týǵan alty balanyń eń úlkeni eken. Toqmeıildiń ákesi Súleımen degen kisi osynaý ǵulama janmen kórshi bolý úshin qasyna ádeıilep kóship kelmese, Keldibek pen Toqmeıildiń bir-birimen kezdesýi, otaý qurýy jaıyndaǵy el aýzynda ańyz bolǵan hıkaıa taralmas pa edi, halyqtyń kemeńger kósemi bolǵan Qaz daýysty Qazybek ómirge kelmes pe edi. Árıne sebepke sebep desek te, talǵampaz taǵdyrdyń keı-keıde qıynnan qıystyryp, alysty jaqyndatyp, bolmasty boldyrtyp, osyndaı bir qudiretterdi jasaı alatynyna tań qalmasqa jáne bolmaıdy. Qalaı desek te, 1667 jyly shyr etken ińgásimen dúnıe esigin ashqan náreste — óse kele Úısin Tóle bımen, Alshyn Áıteke bımen terezesin teńestirip, qazaq halqynyń kemeńger úsh bıiniń biri — Qaz daýysty Qazybekke aınalyp edi.

Qazybektiń at jalyn tartyp mingen tusy halqynyń qıyn-qystaý taǵdyrymen dóp kelgendikten júırik minip, sulý kıinip, bula tirlik keshe almaǵan ol. Árıne bedeý mingizip, búlde kıgizip, nóker ertem dese, qyzdy aýyldyń syrtynda tún kúzetip, torǵyn shapan jamylǵan bulyqsyǵan boıjetkendi ońasha qusham dese, áke dáýleti jeter de edi. Biraq esi kirgennen el betindegi muńdy tanyp, bilip ósken elgezek jigit sol muńdy el betinen qýýdy, sol muń torlaǵan el júzine kúlki shyraıyn engizýdi ómirlik maqsut qyp alǵan ǵoı. Sodan da ol el kelesine erte aralasyp, el daýyn sheshýdi óz basyna ǵumyrlyq mindet etip enshilep alyp, el birligin saqtaýdyń tóte jolyna taısalmaı túsip ketken-di.

Bala bı degen attan dana bı degen ataqqa deıin kóterilgen Qazybektiń ǵumyr joly on jetinshi, on segizinshi ǵasyrlardaǵy qazaq halqynyń asa bir qıly kezeń, dúrbeleń shytyrman oqıǵalarymen tikeleı baılanysty.

1680 jyly, Qazybek on úsh jasqa tolǵanda keıinde áz Táýke atanǵan Táýke qazaq handyǵynyń taǵyna otyryp edi. Esim hannyń kezinde "alty alash" atanyp: qazaqtyń úsh júzi men noǵaı, bashqurt, ózbekti quraǵan qazaq dalasyndaǵy handyqtyń birligi álsirep, noǵaı, bashqurt, ózbek odaqtary ydyrap, endi "tórt alash" ataýymen úsh júzge qyrǵyz ulysy qosylyp, Táýkeniń qol astyna jınalyp qalǵan edi. Osy tórt alashtyń basyna tórt bıdi — Uly júzge Tóleni, Orta júzge Qazybekti, Kishi júzge Áıtekeni jáne qyrǵyz bıin qyrǵyz ulysyna qoıyp, solar arqyly el basqarý tizginin óz qolynda ustap otyrǵan.

Táýke tusynda qazaqtyń shyǵystaǵy kórshisi — Jońǵarıa fashısik-feodaldyq handyǵynyń negizgi halqy — oırattar at arqasyn qurǵatpaı jıi shabýyldap turǵan ǵoı. Birde oırat, birde qazaq jeńip, ıt-jyǵys túsip jatqan jerde elshiliktiń, mámlegerliktiń yqpaly mol bolady. Sondaıda ataqty úsh bıdiń eńbegi erekshe sińgen.

1710-11 jyldary qazaq-oırat shabýyldary kezinde qazaqtar oıratty biraz tyqsyryp, sál de bolsa ústemdeý shyǵypty. Osydan keıin Jońǵar handyǵy burynǵydaı órshýin tejep, bitimshilikke shaqyrǵany tarıhtan aıan. Osy bitimshilikke barǵan elshiliktiń ishinde Qazybek bı de bolǵan dep kesip aıtpasaq ta, boljaýǵa ábden retimiz bar. Uzaq ǵumyrynda Jońǵarıa handyǵyna elshilik, bitimshilik, mámlegerlik mindetpen úsh ret barǵan Qaz daýysty Qazybek naq sol jyldarda oırattarda bolýǵa tıis. Árıne dál osy elshilik jóninde jazylǵan qujattyń ázirshe joqtyǵyn eskersek, el aýzyndaǵy ańyz-áńgimeler shyndyq súrleýine bastar birden bir adastyrmas shıyr. Endeshe osy ańyz, hıkaıalardy salystyryp, salmaqtap, ekshep baıqap, sodan soń aqıqatqa sáıkes, uǵymǵa laıyqty jobalaryn oqyrman talǵamyna usynýǵa bolar dep uıǵardyq.

Bir ańyz bylaı kósiledi.

Qandy qyrǵyn urystan keıin beıbitshilik jolmen bitimge kelý úshin qazaq pen oırat bir-birine mámleger elshilik jibermek bolady.

Jońǵarıa hontaıshasy (sirá Sevan-Rabtan bolsa kerek) "Qazaqtyń ataqty úsh bıiniń biri kelsin. Aýzynan sózi, qoınynan bózi túsip turǵan ıisalmas bireý kelse, bitim bolmaıdy" dep qolqa salady. Osy habardy estigen úsh bı qyrandaı dúr silkinip, árqaısysy da barmaqqa nıet qylǵan eken.

Tórde otyrǵan Tókeń eki bıge kezek qarap, eki etegin qymtanyp, eki ıyǵyn qomdanyp qoıyp, tamaǵyn qyrnapty:

— Ýaı, qos inim, qos shyraǵym! Aǵa bop aldaryńa túseıin dep turmyn. Aǵań — aldyndaǵy áýelep esken daraǵyń. İniń — qanatyń men quıryǵyń, qaırap salar jaraǵyń. Artymda sender bar da qanat jaıyp samǵarmyn, aldaspandy sermermin. Daýlasqandy jaıǵarmyn, jaýlasqandy jerlermin. Men baraıyn bul jolǵa! — depti.

Sonda Áıteke jaı oǵyndaı jarq etip, jaırań qaǵyp, shapshańdyq tanytypty.

— Ýaı, Tókem! "Aǵa — bordan, ini zordan" demeı me. "İni — naıza, aǵa — qorǵan" demeı me. Arqamdy qorǵanǵa tiremeımin be, naızamdy ersili-qarsyly iremeımin be. Jaǵalasqandy japyryp, daýymdy arshyp, kúremeımin be. Meniń barýym jón emes pe? — deıdi ǵoı.

Sol kezde qońyr qazdyń daýsyndaı daýsyn bir jotadan ekinshi jotaǵa asyra sańqyldaı Qazybek esilip ketipti.

— Ýaı, asyl aǵam! Ýaı, asqaq inim! Aǵasy bardyń jaǵasy bar emes pe. Jaǵasy bardyń toqsan páleden saqtar panasy bar emes pe. İnisi bardyń tynysy bar emes pe. Tynysy bardyń elde — yrysy, jaýda — urysy, daýda jumysy bar emes pe.

Eki bı únsiz bas shulǵyp, biraq til qatyp, lám deı qoımapty. Qaz daýysty Qazybek endi Tóle bıge eńserile burylypty.

— Bútin bılikke Tóle jetken, bútin handyqqa Esim jetken. Qazaqta handyqqa jolsyz talasqandar bolǵanmen, bılikke jónsiz talasqandar bolǵan emes. Endeshe, ádil bı, ádiletin óziń aıt: attyń basy kúshti me, beli kúshti me, quıryǵy kúshti me?

— Shyraǵym Qazybek, jol bastaıdy ámanda omyraýy júıriktiń. Bógelekti qýarda paıdasy mol quıryqtyń. Attyń beli qyzmetti kóp qylar, saǵan kepti kezegi osy jolǵy buıryqtyń. Jaı onda qolyńdy!

Atasyzǵa ata bol!
Batasyzǵa bata bol!
Aryp-ashqan qariptiń,
Jel jaǵyna jota bol!
Panasyzǵa pana bol,
Kek saqtamas bala bol!
Dos súıinip, qas syılar,
Asý bermes dana bol! —

dep batasyn berip, attandyryp salypty.

Hosh. Qazaqtan kelgen elshilerdi synaý úshin hontaıshy qarapaıym kıinip, belin jippen býynyp, túsine kárilik sıpat oń berip, jotasyna bóstek-órkesh óńgerip, Qazybekter túsken úıge keledi. Áńgimeden áńgime týyndap, bara-bara suraq-jaýap dodasy bastalyp ketedi.

— Áýelinde ne bar? Ortasynda ne bar? Aqyrynda ne bar? — dep búkir keıpindegi hontaıshy Qazybekke shanshyla qaraıdy.

— Arǵa minájat etilse, barǵa qanaǵat etilse, áýelinde yntymaq, ortasynda bereke, artynda shúkirlik túrmas pa, — dep Qazybek bir túıip qoıypty.

— Aspan men jerdiń arasy qanshalyq jol? — dep "búkir" hontaıshy qyńyraıa qadalypty.

— Bir-aq shaqyrym jol ǵana. Olaı deıtinim, eshkim aspan men jerdiń arasyn qulashtap ólshegen joq, qadamdap basqan joq. Kún kúrkirep jaýǵanda, el dúrligip sasatyn, qulaqtaryn basatyn. Sonda kún kúrkiri shaqyrym jerden jetetin. Kempirqosaq qurylyp, aspan men jerdi tabystyryp ketetin. Doǵalanǵan ıini shaqyrymdaı-aq jerden ótetin, — dep Qazekeń taǵy bir qaıyryp tastapty.

— Batys pen shyǵystyń arasy qanshalyq jer? — dep kirpishe jıyrylǵan hontaıshy kirjıe qalypty.

— Nebári kúnshilik jer ǵana. Olaı deıtinim, azanda shyǵystan atqan kún ymyrtta baǵysqa sharshap batady. Kúnshilik jer júrip ótip uıasynda qaljyrap jatady. Al keremetti kózben kórgen, shyǵys pen batystyń arasynda zymyraǵan kúnge ergen adamzatty estigen emespin, — dep sońǵy ret kesip túskende, hontaıshy ún-túnsiz shyǵyp júre beripti.

Sodan kóp keshikpeı kelissóz bastalyp ketken ǵoı.

"Biz qazaq degen mal baqqan elmiz, biraq eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz"... dep bastalatyn ataqty daýyn Qaz daýysty Qazybek babamyz dál osy saparynda aıtýy da múmkin degen pikirdi qostaǵymyz bar. Ne desek te, osy elshilik eki eldiń arasyndaǵy daý-janjaldy beıbit jolmen tyndyryp, bitim tapqyzyp, eki eldiń jer shebin belgiletse kerek.

Oırat pen qazaq bitiminen keıin tutqyn almastyrý bolǵan ǵoı. Sol kezeńniń taǵy bir úlgili ańyzyna qulaq túreıik.

Sol jolǵy saparynan týǵan jerge oralyp kele jatqan Qazybek shaǵyn tobymen jol-jónekeı Qońyrat rýynyń bir jigitiniń úıine qonyp qalypty.

Qonaqjaı qazaq dástúrimen qolyn qýsyryp qoıyn soıyp, quraq ushyp qymyzyn usynǵan úı ıesiniń júzi synyq, kóńili kúpti kóringen ǵoı. Qonaqtar áliptiń artyn baǵyp, sýyryla sóılep, suǵyna qoımapty. Et pisip, tabaqqa túsip qonaqtar aldyna kelip te qalady. Syıly meımandardyń músheli sybaǵasyn týrap bergen jigit endi bir tabaq etti maıdalap kesip, qurýly turǵan shymyldyqty túrip qalyp, aǵash tósekte jatqan ıttiń aldyna aparyp qoıypty. Qonaqtar ań-tań bop, únsiz otyra bergen ǵoı. Jigit syrtqa shyǵyp ketip, úı qasyndaǵy úıshikten ústi-basy alba-julba, moınyna dorba salǵan, shashy uıysqan, bet-aýzy tyrysqan, kózi kirtıgen, óńi ońǵan bir áıeldi ertip kirip, ıtaıaqtaǵy súıek-saıaqty aldyna ıtere salypty.

Qazekeń tiksinip qalyp, qolyn maılyqqa súrtip, keıin sheginip arqasyn júkaıaqqa súıep, qasyn qıǵashtaı kere úı ıesine shanshylyp qarapty. Jigit te túısiksiz bolmasa kerek, qolyn keýdesine tósep, bas ıip, hıkaıasyn bastap ketipti.

Sóıtse, kelinshek jigittiń qyzdaı aıttyryp alǵan áıeli eken. Sodan birer jyl burynǵy oırat shabýylynda qoldy bop ketipti. Qazaq-oırat bitiminen keıin kelinshegin izdep barǵan jigitti nekeli jary keýdeden ıtergen ǵoı, Tutqynda júrip turmys qurǵan oırat kúıeýine ábden baýyr basyp alǵan bátshaǵar shirkin burynǵy qazaq otaǵasyna pysqyryp ta qaramaı qoıypty. "Qolǵa túskenderdi tegis qaıtarý kerek" deıtin hontaıshy ámirine bas ıgen oırattyń jigiti: "Kónse, alyp kete ber!" dep márttik tanytypty. Áıeldi ıliktire almaı ábden mysy quryǵan jigit: "Alystan ádeıi izdep kelip em, eń bolmasa áýdem jer shyǵaryp sal" dep kelinshekke jalynady. Amalsyz ilesken áıeldi uzap shyǵa berip, moınyna qyl shylbyrdy tastap jiberip, artyna qaǵyp salyp, ilip ala jóneledi. Er jigittiń aty-qanaty.

Túnimen quıǵytyp, tań ata qazaqtyń jer shebine jettim degen mezette artynan shań kórinedi. Jaramdy atpen qýyp jetken keń jaýyryndy oırat kúıeý eken. Anadaıdan aıqaılap, dabyldy qaǵyp qalady ǵoı. "Endi bul áıeldi jeńgen alar. Kel, baýyrym! Senimen aıanbaı bir oınaıyn!" dep qylyshyn ala umtylady. Jigit te attan qarǵyp túsip, qarsysyna shyǵa beripti. Dál sol kezde áıel jigittiń aıaǵynan shap berip, ekeýlep jerge alyp urady. Oırattyń astyna túsip, ólgeli qalǵanda kúshiginen asyraǵan ıti jaýyn jaryp tastapty. Sodan beri ómirin saqtap qalǵan ıtti qadirlep, ıttik jasaǵan áıelge ıtaıaqtan as berip júrgen eken.

Qaz daýysty Qazybek uzaq oılanyp otyryp, bir kezde qońyr qazdaı qańqyl daýysty kómeıden tógipti desedi:

— Júrekke ámir júrmeıtinin bilmeı, qushtarlyqtyń qyzyl tildi kúrmeıtinin bilmeı, sen júrekti bilekpen jeńbek bolypsyń. Qushaǵyna óktemdikpen enbek bolypsyń. Seniń óktemdigińe kónbegen bul aıypty emes, júrekke erik bermegen sen aıyptysyń. Odan soń bul áıel basqany unatqany úshin emes, jaýyńa bolysyp, seni qulatqany úshin aıypty. Sonymen aıypty aıyp jýsyn da, ashýdy aqyl qýsyn. Bul áıel tórkinin tapsyn. Sen óziń óshpendilikten bosap, erkindigińdi tap! — dep kesigin short kesipti bı babamyz.

Taǵy bir ańyz mynandaı bir syr shertedi.

Dál osy bitim tusynda álde kelýshilerdiń kózine túse qoımaǵan ba, álde izdeýshisi bolmaǵan ba, qarshadaı ǵana qozyshy qazaq balasy jylqynyń bas súıegin qushaqtap; "Tolybaı synshynyń balasy dep meni kim aıtady, aldyna qara salmaǵan tulpardyń basy dep seni kim aıtady?" dep eńirep otyrǵan jerinen hontaıshy álgini shaqyrtyp alady.

— Balam, sen tulpardy tanımysyń? Onda mynalardyń ishinen maǵan tulpardy kórsetshi, — dep myń-myńdaǵan jylqysyn aıdap ótkizedi.

— Tulpar joq, taqsyr. Ylǵı jaby jınapsyz, han ıem! — deıdi bala.

— Onda sen maǵan elimnen tulpar taýyp beresiń. Tappasań, basyńdy men shaýyp berem! — dep hontaıshy balanyń qasyna kisilerin qosyp, handyǵyn aralatyp jiberedi.

Apta júredi, aı júredi — tulpar kezdespeıdi. "Hanǵa ne dep jaýap berem?" dep alańdap kele jatqan balanyń kózi ózende aǵyp bara jatqan jylqynyń tezegine túsip ketedi ǵoı. Qýanǵan bala: "Tap anaý tulpardyń tezegi!" dep aıǵaılap jiberipti. Ózendi órlep, quıǵyta jónelgen bular sý jaǵasynda damyldap jatqan saýdagerlerge kezdesedi. Balanyń kózi sal súıek, kóterem, arqasy jaýyr atqa túsken boıda aırylmaı qalǵanyn kórip, qasyndaǵylar álgini bir bedeýge aıyrbastap alady.

Kóteremdi jetektep hontaıshyǵa ákelip kórsetedi ǵoı.

— Týlaqtan tulpar izdegen bul aqymaq pa, malshydan synshy izdegen men aqymaq pa? — dep hontaıshy aryq atqa osqyryna qarapty.

— Taqsyr, bizdiń elde "erdi kebenek ishinde tany, túıeni júk astynda kór, tulpardy báıgede syna" degen maqal bar. "Jylqy janýardy kúnine minse — esek, aıynda minse — at, jylynda minse — tulpar" degen emes pe. Siz buǵan on qysyr bıeden úıir salyp berińiz. Jylynda kezegimen bireýin soıyp kórip, tulpardyń tolǵan ýaǵyn ózińizge aıtyp berem, — deıdi bala.

Sodan álgi kóteremdi úıirge salyp, jaılaýǵa aıdap ketipti.

Jylda bir bıeni soıyp baıqap júrse, jetinshi jylǵy soıylǵanynyń jilik maıy aq kemik bolǵan kórinedi deıdi. Tulpardyń múddege tolǵanyn bilgen synshy endi ony baptap, sýytýǵa kirisedi. Symǵa tartqan kúmisteı bolǵan tulpardy báıgege qospaq bolady. Han buıryǵymen búkil elden arǵymaqtar jınalyp, kúnshilik jerge jiberiledi ǵoı. Á degende tulpar qıqaqtap shaba almaı, jarysqa qosqan sáıgúlikterdiń eń sońyńda qalyp qoıypty deıdi. Anaý da, mynaý da mazaqtap aǵyzyp ótedi eken. Bir kezde óz-ózinen elirip, órshigen at sáske túste aldynda zamǵap bara jatqan arǵymaqtardyń bárin kókteı ótip, kún qyza hontaıshynyń aldyna qara úzip jetip barǵan ǵoı.

— Az da bolsa dámdes, tuzdas bolyp em, saý bol, han ıe. It toıǵan jerine, er týǵan jerine degen. Armanym bir tulpar edi, mine suńqar bop elime ushyp baram, — dep bala jigit batysty betke alyp, tartyp beripti desedi.

Bul shaqta Tolybaı synshy qusadan jatyp qalǵan eken. Kúnshilik jerden tulpardyń dúbirin estip, ornynan atyp turǵan kórinedi.

— Tulpar dúbiri jetip tur, qashyp shyqqan ulym bolar-aý osy!.. Has tulpar basyn tasqa soqpaı toqtamaýshy edi, amaldap balany túsirip alaıyq, — dep Tolybaı synshy arqan kergizip, kilem tósetip qoıypty ǵoı. Álgi kerilgen arqan balany tulpardyń arqasynan sypyryp qalyp, kilemniń ústine top etkizip túsiripti deıdi. Quıǵytqannan quıǵytqan tulpar basyn tasqa soǵyp, meń-zeń bop, Jıdeli Baısynǵa jetip bir-aq toqtaǵan ǵoı. Ol jaqtaǵy jurt oǵan deıin jylqy tuqymyn kórmegen eken desedi ańyzda. Bir qarıa álgi tulparǵa qarap turyp: "Bul ózi tórt tuıaǵy bolat jylqy degen mal eken, júrgen jeri jaýgershilik pále eken. Qutyrǵannan qutylǵan abzal" dep janýardy atqyzyp tastapty dep aıaqtalady ańyz.

Halyq taǵdyrynyń qıyn-qystaý shaǵynda, el ómiriniń asa qıyn kezeńinde shuǵyl jasalatyn qubylystar — tóńkerister, ózgerister, reformalar ár zamanda sol halyqty bılegen ákimniń, basshynyń pármendi áreketimen tikeleı baılanysty bolǵan. Osy tusta biz óz qazaq jurtynyń bolashaǵyn, týǵan halqynyń tarıhtan óship ketpeýin tilegen Táýkeniń, el aýzynda qurmetpen áz Táýke atalǵan uly hannyń eńbegin erekshe atap ketkenimiz jón. Ol handyq qurǵan (1680-1718) tustyń bas kezinde bir ortalyqqa baǵynǵan burynǵy derbes qazaq memleketiniń tutastyǵyna syzat túse bastaǵan edi. Shyńǵys han tuqymynan taraǵan tóreler eldi ishten iritse, syrttan teriskeı kórshisi Reseı patshalyǵy men shyǵysyndaǵy Jońǵarıa handyǵy qorqaýlana qorshaı túsken bolatyn. Birinshi Petr tusynda qatty dáýirlegen Reseı ońtústik pen shyǵysqa qulashyn keń sozyp, ımperıasyn barynsha molaıtýǵa jantalasa áreket jasap jatqan kez edi ol. Dál osy kezeńde qazaq jurtynyń irgesinen damylsyz shań boratyp, shabýyly men shańdýylyn údetip Jońǵar feodaldyq-fashıstik handyǵy qatty bel alyp turǵan-dy. Ol azdaı-aq Buqar men Hıýa handyqtary, tómengi qalmaqtar men bashqurttar "túrt shaıtandy!" qozdyryp qoıyp, saıaq shyqqan qazaqtyń mal men janyn qylǵyp jutyp, qunyǵyp alǵan edi.

Sondyqtan da áz Táýke shyǵysyndaǵy oırattardan tóngen qaýiptiń aldyn alý úshin batysyndaǵy orys patshalyǵymen barlyq qarym-qatynasty túzeýge meılinshe kúsh salǵan. Saýda-sattyq, elshi almastyrý, dıplomatıalyq baılanystardy jandandyrýda Táýkeniń qyzmeti óte mol. Jáne de onyń qazaq handyǵyn bas saýǵalaǵan kiriptar kúıde usynbaı, irgeli el, temirqazyqty memleket dárejesinde qabyldatyp, batys-shyǵys kórshilerimen ıyǵyn teńestirip, terezesin teń ustap sóıleýdi dástúrge aınaldyrǵany kóptegen arhıvtik qujattardan belgili. Boljaǵyshtyǵy men kóregendigi qaýip-qaterdiń aldyn alǵyzyp, qazaq jurtyna tóne bastaǵan zobalańnyń bulty men tútinin buryp jibertip otyrǵany da tarıhtan málim.

Áz Táýkeni syrtqy basqynshylardan da góri ásirese ishki alaýyzdyq qatty qobaljytqan ǵoı. Sodan da ol osy bas arazdyq, rý talasy, ishteı arbasý, aıaqtan shalý, shoq tastap órt tutatý, úı arasynyń shańyn qoıýlatatyn daý-janjal, uıqyny alyp, shyryq buzatyn barymta, syrymtalardy azaıtý, tejeý, óshirý úshin handyqtyń ishki jaǵdaıyna erekshe nazar aýdaryp, memleketiniń kúsh-qýatyn arttyrýdy aldyna úlken maqsat qyp qoıǵan-dy. Sol maqsattyń túp qazyǵy — Uly júzde bılik qurǵan Úısin Tóle bıdiń, Orta júzde ádil qazylyq jasaǵan Qaz daýysty Qazybektiń, Kishi júzde ádilettik júrgizgen Alshyn Áıteke bıdiń qatysýymen dúnıege kelgen "Jeti jarǵy" edi. Qazaq dalasynyń ereje-qaǵıdalarynyń úlgili nusqasy, halyqtyń tártip-nızamynyń, salt-dástúriniń ásem jıyntyǵy — "Jeti jarǵy" qazaq qoǵamyna birtutastyq berip, yntymaqtyq ákeldi. Aýyl-úıdiń berekesin qashyratyn talas-tartysty azaıtyp, birlikke úndedi. Kúnshildik, baqtalastyq, qyzǵanshaqtyq sıaqty kúıdirgi dertten aıyqtyryp, sharýaǵa qulshyndyryp, eńbekke baýlyp, qareket-tirlikke ıkemdedi. El basy qosylyp, er qosy kórkeıip, el jasy azamat atalyp, uldan ulan ósip, ult qadirlenip, halyq óz qasıetin taba bastap edi. Árıne irgeli eldiń iriligi birden kele qoıǵan joq-ty. Ol eki tizgin bir shylbyrdyń qarýly qolǵa tıgendiginiń arqasynda bolǵan-dy. Ol tizgin — Táýke han meńgergen handyq bılik edi. Ol tizgin — Táýke han mańaıyna toptasqan ústem tap óktemdigi de edi. Ol tizgin — búkil halyqtyq ádet-ǵurypty, tártip-nızamdy qamtamasyz etetin hám qorǵaıtyn birden-bir dala zań-josyǵynyń jınaǵy edi. Ol tizgin — eldiń eldigin, halyqtyń birligin saqtap, azattyǵy men táýelsizdigi úshin keýdesin oqqa tósep, janyn qurbandyqqa shalatyn erlik pen jankeshtilikke aparatyn, ardy shyndap, namysty qaıraıtyn Adaldyq pen Ádilet nusqalary edi.

Álbette "Jeti jarǵydaı" zań normalary taqyr jerden ózdiginen týa salmaıdy. Osy jarǵynyń negizine Táýke han "Qasym hannyń qasqa joly", "Esim hannyń eski joly" dep atalatyn baıyrǵy qazaq handarynyń memleketti basqarý men halyqty bıleýdiń qalyptasqan josyqtary men nızamdaryn alǵyzǵan ǵoı. Al sol kezeńniń úsh danasy atanǵan, úsh kemeńgeri dep tanylǵan, halqynyń úsh kósemine aınalǵan Tóle bı, Qazybek jáne Áıtekeler saıyn saharanyń sol zamandaǵy turmys tirshiligine, qoǵamdyq hám áleýmettik ortasyna ıkemdeı túsip, sáıkestendire ekshep, jańǵyrtyp qaıta jasaǵan ǵoı. Sondyqtan da bul jarǵy "Táýke han zańdary" dep te atalady. Sondyqtan da bul jarǵy "Tóleniń jeti jarǵysy", "Qazybektiń jeti jarǵysy", "Áıtekeniń jeti jarǵysy" dep te atalady. Endeshe biz endi "Qazybektiń jeti jarǵysynda" qandaı josyndar bolǵan edi deıtin oqyrman suraqtaryna qolymyzdan kelgenshe jaýap izdep kórelik.

Qaraǵandy oblysynda shyǵatyn "Qarqaraly" jýrnalynyń birinshi sanynda: "Kóne túrik tilinde "jarǵy" degen sózdiń "jarlyq" degen tulǵada aıtylyp, qazaq tilindegi "ámir, bılik, zań" degen maǵyna beretinin, al búginde barshaǵa jaqsy málim "Kodeks Kýmanıkýste" "jarǵy" sózi "daý, aıtys, tartys", "ámir", "ádet-ǵuryp zańy" uǵymyn bildiretinin, olarǵa jer daýy, qun daýy, barymta, aıyp-jaza, alym-salyq jáne basqalar enetinin eske alyp, bajaılar bolsaq, "jeti jarǵy" degen sózdiń jeti salada, jeti baǵyt-baǵdarda, jeti bap — pýnkt boıynsha saralanǵan jarlyq-ámir, baılam-toqtam degen uǵym bolsa kerek". (14-bet). Ádemi aıtylǵan, dál aıqyndalǵan tujyrym. Ádet-ǵuryp normalary eldiń jer-sýyn, qonys-qudyǵyn bólýde, malynyń en-tańbasyn anyqtaýda, ártúrli daý-janjaldy sheshýde joba-nusqaǵa aınalyp, qun men aıyp tóleýdiń jaıy men mólsherin belgileýdi de retke keltirgen edi.

"Qazybektiń jeti jarǵysynyń" ózinen burynǵy jarlyqtardan bir ózgesheligi — qatal kesim, qandy ólimge tıym salǵandyǵy. Áriden berige qandy ótkel salyp, qarǵys zaýalyndaı sýyq susty ajalyn súırep jetken "qanǵa-qan, janǵa-jan" deıtin toqtam-baılamdy barynsha jeńildetip, endi qun tóleý sıaqty jaza, kesik túrlerin dalalyq pravoǵa engizgen bolatyn.

El aýzyndaǵy ańyzdarǵa súıenip, halyqtyq dastandarǵa júginsek, onda Qazybek, Tóle, Áıteke túzgen "Jeti jarǵynyń" uzyn-yrǵasy tómendegi josyndardy qamtıtyn bolǵan tárizdi.

Birinshi hám negizgi sala — jer daýy. Qys qystaý, jaz jaılaý, qonys, qudyq — mal baqqan eldiń atadan balaǵa mıras qyp qaldyratyn enshisi. Óıtkeni jer — atameken, kindik jurt, otan. Jer-tirshilik eter ortasy, baba molasy, kindik baılar qasıetti turaǵy. Sondyqtan kóshpeliler úshin jerden kıeli eshteńe joq. Jer daýynan qıyn daý da joq.

Ekinshi sala — úı ishilik tirliktegi syılastyq, baılanystylyq, áke men bala, ene men kelin arasyndaǵy qarym-qatynas, úlken men kishi arasyndaǵy sypaıygershilik, ata-anaǵa degen qurmet, jastardy tárbıeleý, baýlý sıaqty ınabattylyq, ımandylyq sharalary. Óıtkeni, "balany jastan" deıtin qaǵıdany qatty ustanǵan halqymyz ul-qyzyn ıbalylyqqa úıretip, ımandylyq qasıetke ıkemdep otyrǵan ǵoı.

Úshinshi tarmaq urlyq pen qarlyqqa, barymta men syrymtaǵa kedergi qoıyp, buqarany adaldyqqa shaqyryp, eńbekpen kúneltýge beıimdegen zańdar tizbegin qamtıdy. "Aram jemeıik, adal óleıik" deıtin pikir sol kezde qalyptassa kerek.

Jarǵynyń tórtinshi baby el men el, halyq pen halyq, rý men rý arasyndaǵy daý-damaıdy ádildikpen sheshýge arnalǵan. Yntymaqtyq tilegen el daýdy bilekpen emes bilikpen tyndyrýdy kózdegeni aqıqat. Óıtkeni Qazybek bı ómiri — sonyń aqıqat kýási. Sondyqtan bul tarmaqtyń qazaq dalasy úshin de, qazaq balasy úshin de máni zor ekeni daýsyz.

Besinshi býnaq-bap el birligin saqtaý, otanyn qorǵaý, syrtqy jaýǵa toıtarys berý, jasaq qurý, sardar saılaý, saýyn aıtý tárizdi jaýgershilik kezindegi memlekettik iri oqıǵalardy qamtyǵan ereje-qaǵıdalar shoǵyryn túzse kerek.

Altynshy tarmaq túgeldeı qun daýyna baǵyshtalǵan. "Qandy kek", "qandy moıyn qunyker", "ejelgi dushpan", "eski jaý" uǵymdary qalyptastyrǵan qataldyq pen qatygezdikti jumsartyp, qazaqtyń onsyzda ońaı jelpildegish túndigine odan saıyn jel úrlemeı, jattan emes jaqynnan jaý tapqyzatyn qatqyldyqty ıitýge baryn salǵan úsh bıdiń, sonyń ishinde Qaz daýysty Qazybektiń de mámleger danalyǵy bar bul tarmaqta. Ólimdi ólimmen kóbeıtpeı, izgilik tilekpen Ómirdi arashalaǵan, Ómirdi qorǵaǵan bul josynnyń mańyzy da erekshe.

Taǵy da dálelge júgineıik. Qasym men Esim handardyń ádet-ǵuryp zańdary boıynsha kisi óltirgen aıypkerdiń shańyraǵy ortasyna túsirilip, qara ormany búldirgisine deıin túk qalynbaı túgel talanyp, ózi ólim jazasyna buıyrylatyn bolǵan. Al, "Jeti jarǵyda" bul daýdyń jazasy ájeptáýir jeńildene túsken. "Qanǵa — qan" joıylyp, endi qun tólenip, aıyp kesiletin bolǵan. Jáne ol aıyp — jeti aıyp atalǵan. Olar mynalar:

Birinshi aıyp — "qara qazan" tóleý. Qara qazan tóleýi — aıypkerdiń shańyraǵynyń ortasyna túskeniniń belgisi.

Ekinshi aıyp — "qara nar berý". Sol qara nar men ólgen kisi ataqty adam bolsa Túrkistanǵa aparylyp qoıylatyn bolǵan.

Úshinshi aıyp — "qara myltyq alý". Qara myltyqty alý — qylmyskerdiń kúshin alýy, qarýyn joıýy. Budan keıin ol ólgenmen teń bolmaq-mys.

Tórtinshi aıyp — "qara sholaq bıe jetektetý". Qara sholaq bıe jetektetý aıypkerdiń yrysynyń shaıqalýynyń anyq nyshanyna balanǵan.

Besinshi aıyp — "qara kilem ustatý". Qara kilem ustatý — turalaǵandyqtyń kórinisi sanalǵan.

Altynshy aıyp — "jetim berý". Ol kóńilde kirbińdik qalmasyn, aralas-quralastyq bastalsyndy mezgegen.

Jetinshi aıyp — "jesir bastaǵan toǵyz jóneltý". Ol — qan-jyny aralasyp, aǵaıynnyń qylshyqsyz tabysýynyń basy dep eseptelgen.

Árıne bul jerde men aıyptyń sheshiminiń bárin qolmen qoıǵandaı etip shegelep aıttym deýden aýlaqpyn. Ózime jetken qısyndardan túıindegen jobamdy ǵana usynyp otyrmyn. Ózgelerdiń dálelmen ózgertken basqa nusqalary bar bolsa, oǵan da qarsylyǵym joq.

Endi "Jeti jarǵynyń" eń sońǵy jetinshi tarmaǵyna kóshelik. Bul tarmaq tutastaı jesir daýynan quralady. Árıne ol tusta rý men rýdy, aýyl men aýyldy ári biriktiretin de, ári bólekteıtin de jesir daýy bolǵany ras. Quda bop tós túıistirip, kóńil qosyp, qushaq tabystyrǵan qazaq osy qyz daýy, jesir daýy arqyly attan-aıqaıǵa basyp, soıyl-shoqparǵa jarmasyp, barymta-syrymtaǵa attanyp, oq boratyp, shań sýyryp, bas jaryp, bilek syndyryp, qan aǵyzyp, kóz shyǵaryp alys-julysqa da, tóbeles-urysqa da, soıqan soǵysqa da baryp qalatyn. Sol sebepti de eń bir osal tús, ókpe syzy kóp, aıqaı-janjaly mol, urys-kerisi orasan osy jesir daýyna úsh bıdiń — Tóleniń, Qazybektiń, Áıtekeniń "Jeti jarǵysy" qatty kóńil bólgen kórinedi.

Bir ǵana mysal.

Aıttyrǵan jerine barmaı, ózge jigitpen kóńil qosyp ketken boıjetkenniń tórkini alǵan qalyń malyn qaıtaryp qana qoımaı, qosymsha úsh toǵyz aıyp (birinshisi jamby bastaǵan toǵyz, ekinshisi at bastaǵan toǵyz, úshinshisi túıe bastaǵan toǵyz) tóleıtin bolǵan. Árıne bul óte aýyr aıyp, qıyn aıyp. Biraq bútin eldiń búlinbeýin, tatý aǵaıyn arasynyń irimeýin, shyryq buzar shabýyl, shandýyldyń shyqpaýyn túgendegen qatal uıǵarym. Sonysymen de qundy.

Áz Táýkeniń tusynda ádep-ǵuryp zańdaryn jasap jáne sony úsh júzdegi úsh bıdiń — Tóleniń, Qazybektiń, Áıtekeniń júzege asyrýymen qazaq handyǵy birshama beıbit ómir súrgen edi.

Bul kezde on segizinshi ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde, Qazybek Ulytaýdy jaılap, osy tóńirekke toptasqan Arǵyndarǵa yqpal etip otyrǵan. Shyn mánindegi osynaý kemeńgerdiń Táýke ólgennen keıin taqta otyrǵan (1719-1828) Táýkeniń uly ynjyq, dimkás, áljýaz Bolat hannyń nasharlyǵynan úshke bólinip ketken eldi aqtaban shubyryndyǵa ushyratyp, atadan uldy, anadan qyzdy aıyryltyp, qaıǵyly kúıdi kúńirentip jetkizgen Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy qazaq jurtyn qaıta kóterýdegi eńbegin basa kórsetý lázim. Ásirese jıyrmasynshy jyldardyń orta sheninde Orta júz ben Kishi júzdiń aýyldaryn qysy-jazy aralap eldi birlikke, uldaryn erlikke, baı-bılerin biraýyzdylyqqa shaqyryp, azattyq ańsaǵan halyqtyń, qonysyn joqtaǵan bosqyn jurttyń táýelsizdigin áperip, atamekenin qutqarýdy úndep saýyn aıtqan Qaz daýysty Qazybek bıdiń at ústinen túspeı, alty maltany qorek qyp, Saryarqanyń sarqyraǵan sýyna shomylýǵa da murshasy bolmaı, túngi shyǵyna omyraýyn tósep, kúndizgi munaryna betin shaıyp, keń dalanyń ker betegesin syrlas etip alǵanyn ańyzdan da bilemiz, qujattardan da kezdestiremiz.

Qaz daýysty Qazybektiń eliniń erkindigi, ultynyń táýelsizdigi, azamatynyń azattyǵy dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı jyldar boıy tún jortqan jolaýshy bolyp júrip, 1731 jylǵy Reseı patshalyǵynyń qol astyna bodan bop kirgen Ábilqaıyr han tirshiligin qoldaǵanynan da habardarmyz. Ol ol ma, 1741 jyly Orsk qamalyna baryp senator Ivan Neplúevtiń aldynda ımperatrısa Elızaveta Petrovnaǵa ant bermekshi bolǵan Orta júz hany Ábilmámbet pen Abylaı sultanǵa qatty yqpal etip, Arǵyn rýynyń atynan ant berýge qosylatyndaryn bildirip hat jazyp berip, óz ókilin jóneltkenin de kóne jazbalardan oqyǵanymyzdy rastaımyz. Sonda qalaı? Azattyq ańsaǵan Qazybek, halqynyń erkindigin kóksep, ultynyń táýelsizdigin armandaǵan Qazybek, kiriptarlyqty adam boıyndaǵy eń bir aýyr azap dep sezingen batagóı qarıa quldyq quryǵyn, otarshyldyq buǵaýyn, teńsizdik qamytyn óz qazaǵynyń moınyna ózi salyp berýge qulshynǵan ba deıtin sur jylandaı sýmańdaǵan suraqtardyń tiriletinin de bilem.

Biraq sol kezeńniń shyndyǵyna súńgip shyqqanda ǵana, kereǵar zamannyń aqıqatyna boılaǵan shaqta ǵana Qazybek sıaqty kemeńger, suńǵyla ári aldaǵysyna oı kózin jiti jetkize alatyn danyshpan adamnyń jan dúnıesine enýge bolady.

Qaz daýysty Qazybek handyqqa talasqan Ábilhaıyr, Baraq, Ábilmámbet, Batyr sıaqty han, sultandardyń áreketi eldi ishten iritkenin kórgen edi. Oırat, qalmaq, bashqurt shabýyly az bolǵandaı endigi qaýip qara qurttaı qaptaǵan shúrshitten tóne bastaǵanyn sezgen edi ol. Qazaq halqy tarıhtan birjola óship, joǵalyp, quryp ketý qaýpi týǵanyn boljaǵan dana qart qaıtken kúnde de eldi saqtap qalýdyń amalyn izdegen edi. Sondaǵysy — Reseı ımperıasyna eriksiz qol qýsyrý edi. Sondaǵysy — erkin halyqtyń táýelsizdigin qurbandyqqa shalý edi. Sondaǵysy — moınyna otarshyldyq qamytyn kıý edi. Biraq azattyq ańsaǵan halyq ta, bı de sol kezde de demokratıalyq mujyq Reseıdiń de bar ekenin uǵynsa kerek. İzgilikti de, qaıyrymdylyqty da keleshekten kútken Qazybek syndy halyq uldary táýelsizdigin joısa da, Reseıge qosylyp, derbes elin, keń-baıtaq jerin, úlgili ultyn, shuraıly tilin, ozyq mádenıetin saqtap qalýǵa tyrysqan edi.

Qarakesek Qazybek bı Arqadaǵy Orta júzdiń uly bıi bop turyp Sámeke han tusynda da, Ábilmámbet han men Abylaı sultan tusynda da ádilet týyn bir jyqpaı kelgen ǵoı. Árıne súıegi qara bolǵanmen nıeti túzý, aıbyny asqaq, bedeli zor, aýzy ýáli, mereıi ústem, aldy keń, abyroıy artyq adamdy tóre tuqymy onsha jaratpaıtyny belgili. Dálelge quryq sozaıyq.

1741 jylǵy jazdaǵy qazaqpen oırat arasyndaǵy soǵysqa baılanysty Qaz daýysty Qazybek Orskidegi ant berý rásimine ózi qatynasa almasa da, Orta júzdiń tóbe bıi retinde ant berýdiń qajettigin túsindirip Ábilmámbet han men Abylaı sultanǵa hat jazyp berip, óz ókilin jóneltkenin joǵaryda aıtqanbyz. Alaıda sol hat Orynbor ekspedısıasynyń (Komısıasynyń) bastyǵy Ivan Neplúevke jetpepti. Qazybektiń jibergen adamdarynyń bir de bireýi Orskige qaraı ótpepti. Sebep ne sonda? Sebep at-ataǵy úsh júzge máshhúr maıtalman sheshenniń at-esimi orystyń zor mártebeli saraılarynda kóp estile bermesin deıtin qaramyz ben tóremizdiń qanyna sińgen kúnshildik. Onsyz da aldy-artyn ádil tóreligimen, aqıqat shyndyǵymen, bultartpas týralyǵymen orap ketip otyratyn bedeldi bıge qarsy tóreler men shoralar: "shettete bereıik, yǵystyra túseıik, qaqpaılap jýytpaıyq" tárizdes qyzǵanshaq oı, kúndes qyjyl, ózimshil múddeni omyraýlata ustanǵan ǵoı. Al ózderine qajet kezde, Qazybektiń ataq-abyroıyn paıdalanyp, daý-damaıdy tezirek bitirýge asyqqan kezde bıdi Ábilmámbet han da, Abylaı sultan da at sabyltyp izdep kelip, járdem surap, qol jaıyp, qolqa salyp jatady eken. Sózimizdi taǵy da dáleldep tuzdyqtaıyq. 1734 jyly Sámeke han ólgen soń, sonyń ornyna Orta júzge han saılanǵan Ábilmámbet Túrkistan shaharynda turyp jatqan. 1761 jyly aıaq astynan han ordasynyń túndigin jel úrlep, tútinin túzý ushyrmaǵan bir keleńsiz oqıǵa týyndap qalyp edi. Sámekeniń Esim atty balasy osy Túrkistan qalasynyń tústiginde turaqtap qalyp, ata taǵynan dámeli me, keı-keıde nemere aǵasyna kóz alartyp qoıyp, synyqqa syltaý izdep, syzdanyp júredi eken. İzdegenge suraǵan dál sol jyly Ábilmámbet han Túrkistan jurtshylyǵyna salyqty ádettegiden eselep kóbeıtip salyp jibermeı me. Kent turǵyndary aýyr salyqty qalaı tólerin bilmeı, azýlaryn egep júrgende, qoltyqtaryna dym búrikken Esim sultan álgilerdi hanǵa qarsy aıdap salyp, Ábilmámbetti Túrkistannan qýǵyzyp tastaıdy. Sodan Ábilmámbet han Arǵyn ishindegi Altaı-Qarpyqtaǵy uly Ábilfáıiz sultan men Qarakesektegi Qazybekti saǵalap kelip, Arqada qystap qalady. 1762 jyly kóktem týa Ábilmámbet han, Abylaı sultan bastaǵan Orta júzdiń ıgi jaqsylary Qarakesek ulysyna, Qazybek aýylyna túsip, uly bıdiń qazylyǵyna júginedi. El qamyn óz basynan artyq oılaǵan, el birligin ómirlik maqsut tutqan Qaz daýysty Qazybek Túrkistan shahary men onyń tóńiregin Ábilmámbet han men Esim sultanǵa ádildikpen bólip berip, qazaq dalasynda ýshyqqan úlken daýdy ádemi sheship, qarsylastardy bitistirgen kórinedi.

Árıne adam bolǵan soń árkimde de pendelik, kúıkilik, sharýaqor usaqtyq, paıdakúnemdik, ishtarlyq bolýy ábden yqtımal. Biraq Qaz daýysty Qazybek bı týraly ondaǵan jyldar boıy tapqan qujattarymda, kezdestirgen derekterimde, estigen ańyz-áńgimelerimde uly babamyzdyń pendeshilik kúıge quldyramaı, ámanda azamattyq, adamdyq bıik tuǵyrda turǵanyna kózimiz jetýmen keledi. Dál osyndaı shynaıy adamgershilik, móldir tazalyq, ımandylyq qasıet Qazybek zamandastarynyń kópshiliginiń boıynan sırek tabylatyn. Men ózim saıasatkerligine, kóregendigine, qaısarlyǵyna, tabandylyǵyna myqtap tabynatyn Abylaı hannyń da pendelik kórsetip alǵan, usaqtyq kúıkilikke quldılaǵan keleńsiz sátterin jazba derekterden oqyǵan kezderde júregime shanshý qadalatyn. Adamgershilik pen páktiktiń bıiginde turý kóringenniń qolynan kele bermegen ǵoı.

Osy oraıda taǵy da dáleldi kóldeneń tartaıyq.

1741 jyly maýsym-shilde aıynda Jońǵarıa qolbasshysy Sary-manjy bastaǵan otyz myń oırat sherigi Orta júz ıeligine shabýyl jasap, qazaqtyń biraz aýylyn shaýyp ketken edi. (Keıbir oqıǵalardyń áldebir mólsherli ýaqytta aınalyp soǵyp otyratynyna kezdeısoqtyq demeı, mán bere qaraıtyn bolsaq, Uly Otan soǵysynyń 1941 jylǵy maýsym aıynda bastalýynda biz áli aıqyndaı qoımaǵan sabaqtastyq bolýy ábden múmkin-aý). Dál osy jolǵy shaıqasta jasynan qan maıdanǵa túsip, batyrlyq dárejege deıin kóterilgen Abylaı sultan jekpe-jekte oırat hany Qaldan-Serenniń Sharysh atty balasyn óltiredi. Biraq ózi qolǵa túsip qalady. Keı derekter boıynsha Jońǵarıa hontaıshysynyń: "Balamdy óltirgen sultandy baılap bermeseńder, tuqymdaryńdy tuzdaı qurtyp, úrim-butaǵyńnan túk qaldyrmaımyn, qazaq!" deıtin ámir-buıryǵymen bıler keńesi Abylaıdy ańda júrgende oırattarǵa ustatyp jiberipti-mys. Bir shyndyǵy: 1741 jyly Abylaı sultannyń Qaldan-Serenniń qolyna tutqyn bop túsip, eki jyl boıy aıaq-qoly kisendelip, zyndanda otyrýy.

Qashannan óz muńynan el qamyn joǵary qoıǵan, halyq muńyn oılaýdan bir jalyqpaǵan Qaz daýysty Qazybek Abylaı sultannyń erekshe alǵyrlyǵyn, tereń aılakerligin, boljaǵysh kóregendigin, ustamdy minezin, etiniń tiriligin, ıkemdi saıasatkerligin, sultandar ishinde halyq múddesi, el birligi deıtin qasıetke kóbirek ıligetinin sezip, qaıtken kúnde de ony tutqynnan bosatyp alýǵa tyrysady. Sodan da bolar 1742 jyldyń erte kókteminde Qarakesek Qazybek bı óz júrek ámirimen hontaıshyǵa ekinshi ret barǵan eken (Múmkin bul — onyń úshinshi sapary da bolar).

Árıne Qaldan-Seren ataqty qazaq bıin qansha syılaǵanymen, kemeńgerligine qanshama bas ıgenimen, qazaq dalasynyń tutqasy men qazyǵyna aınalyp kele jatqan, qazaq memleketiniń, sultan ataýy qalmasa da, bolashaq uly hany bolar Abylaıdy op-ońaı óńgertip jibere qoımas ta edi. Bir sózge toqtap, bir sózden jeńilip, bas shulǵyp, qol qýsyryp, at-shapan aıyp tólep qala beretin aýyl-úıdiń daýy da emes edi ol. Eki eldiń arasyndaǵy tipti Reseı, Qytaı, Buqar, Hıýalardy qossaq, áldeneshe elderdiń arasyndaǵy shıelenisken ártúrli saqtaǵy máselelerdi qamtyǵan qıyn túıin edi ol. Sodan da bolar Sary-manjy bastaǵan qalyń qolyn taǵy da tastúıin etip daıyndap otyrǵan Qaldan-Seren aıylyn jıa qoıar ma, aýyzdyqty shaınap, syńarezýge basady ǵoı. Sondaǵy tilegi: Ábilqaıyr, Ábilmámbet handar, Batyr, Baraq sultandar, Jánibek bastaǵan batyrlar, barlyǵy qazaqtyń on ataqty adamy kepildikke bir-bir baladan shyǵaryp, "aq úıli amanat" bersin. Onyń ústine qazaq handyǵy Reseı bodanynan ketip, Jońǵarıa ústemdigine bas ıetin bolsyn. Osy sharttar oryndalar bolsa, eki eldiń arasyndaǵy jaýgershilik toqtatylyp, aǵaıyngershilik jobamen alys-beris bastalady. Abylaı sultan da, basqa tutqyndar da ózderine laıyqty syı-sıapatymen eline qaıtady. Oırattardyń ıeligine ótken qazaqtardyń ejelgi astanasy — Túrkistan shahary jáne onyń tóńiregindegi otyz eki qala qosa qaıtarylyp, qazaqtardyń emin-erkin kóship-qonýyna jer bólinedi tárizdi "jaqsylyqtardyń" tóbesin de qyltıtyp qoıady.

Qazybek ákelgen bul habar qazaqtarǵa da, orys patshalyǵyna da onsha jaıly tımegen edi. Qazaqtar, onyń ishinde Orta júz ben Kishi júz bul kezde resmı túrde Reseı qolastynda bolatyn. Hontaıshyǵa "aq úıli amanat" beretin bolsa, onda Reseı memleketinen at quıryǵyn úzýi qajet. Óz ishiniń alaýyzdyǵynan jylyna áldeneshe ret qubylyp otyratyn Jońǵarıa handyǵynyń ózgermeli saıasaty qazaq halqy úshin qolaıly bolmaıtyny aıan. Al tizege salyp otyrǵan oırat óktemdigine kónbeıin dese dál sol 1742 jyldyń jazynda Túrkistannyń naq irgesine tónip kelip toqtaǵan qolbasshy Sary-manjynyń eki túmen qolynyń yzǵarly susyn nemen qaıtarar? Qaıtara alar ma?

Al Reseı ımperıasy qos basty samuryǵynyń sheńgeline ózi kelip túsken qazaq handyǵynan qarap otyryp qalaı ońaılyqpen aırylyp qalsyn. Óıtkeni Petr patshanyń sózimen aıtsaq "qazaq dalasy — kún nuryna meılinshe shomylǵan ortalyq Azıa elderine barar joldyń kilti men qaqpasy" emes pe? Endeshe orystar kiltti óz qolynan berip, qaqpany óz erkimen sart japqyzbaq pa? Japqyzbaıdy! Endeshe tezdetip shuǵyl áreketke kóshý kerek!

Sol-aq eken Syrtqy ister Kollegıasynyń jarlyǵymen Orynbor komısıasynyń bastyǵy Ivan Neplúev Penza garnızonynyń jaıaý ásker polkiniń maıory Karl Mıllerdi Jońǵarıanyń hontaıshysy Qaldan-Serenge, porýchık Gladyshevti Ábilqaıyr hanǵa, tilmash Ýrazalındi (álde Orazalındi) Ábilmámbet hanǵa jedel jóneltedi.

Karl Mıller arqyly Orynbor komısıasy Qaldan-Serennen "Qazaqtyń Orta júzi men Kishi júzi Reseı bodanyndaǵy el" ekendigi, "sondyqtan bul elge kóz alarta berýin toqtatýdy, óıtpegen jaǵdaıda Reseı patshalyǵymen tús shaıysyp qalaryn, sol sebepti tutqyndardy qaıtarýdy, eń aldymen Abylaı sultandy bosatýdy, sonda qazaqtar da oırat tutqyndardy almastyratynyn" nyqtap aıtyp, myqtap talap etken edi.

Al Gladyshev pen Ýrazalın qazaq handaryna: "Tyrp etýshi bolmańdar! Sender bizge súıenińder. Jońǵar hontaıshysyna amanat berem dep aýyzdaryń qyshymasyn!" degen zildi jetkizgen bolatyn.

Biraq saıasat aralasqan jerde ártúrli aıla-áreket qosa júretini belgili ǵoı. Ábilmámbet han men Baraq sultan balalaryn Qaldan-Serenge "aq úıli amanat" qyp berip, ekinshi jaǵynan orys elshiliginiń qatań talabynyń áseri de bolyp, Abylaı sultan 1743 jyly elge oralǵan. Túrkistan bastaǵan otyz úsh qazaq qalasy qaıtarylyp berilgen. Ábilmámbet Túrkistan shaharyndaǵy ejelgi han ordasyna kóship alǵan. Saryarqada han bolmasa da, han bıligin júrgizip Abylaı sultan dáýirlegen.

Shaý tartyp qalǵan Qaz daýysty Qazybek as berip, at shaptyrǵan toıǵa da qatyspaı, qor men zordy teń tutar bıligin aıtqyzý úshin izdep keler qarapaıym jan men qaharly han shyqqansha, qazaq jeriniń jońǵarlardan birtindep bosanýyna qaraı aldymen Ulytaýdy jaılap, odan soń Esildiń bas jaǵyndaǵy Ereımentaý mańyndaǵy Dolbyny mekendep, keıinnen Semiz buǵy taýyndaǵy Terektiniń boıynda turaqtap, júrip jatqan. Árıne bıdi biz tynysh uıqy, ýaıymsyz kúı keshe qoıdy deı almaımyz... Aqyly keń, azbaıtyn aǵa izdep sandalǵan jurtty kórip bir qınalsa, tozbaıtyn aq kireýke jaǵa tappaı sendelgen shermendilerdi kezdestirip jáne kúızeletin. Nadanǵa sózin uqqyza almaı, jamanǵa túsken kúıine opynyp, árkimdi bir saǵalaǵan esepshil jylpostardan jany túńilip keı-keıde úıinen uzap shyqpaı, aq ordasynda uzaq jatyp qalatyn. Bıdiń sondaı bir ońasha kúızelýin, ońasha kúńirenýin men "Elim-aı" romanynda bylaı dep kórsetpek bolyppyn.

"...Dúnıe — tolqyn. Lyqsyp týyp, yǵysyp sheginedi. Adam-lek, urpaq-lek aýysyp jatady. Sonda deıim-aý, osynaý qonaq dáýrenniń qas-qaǵym máýritinde alysyp-julysyp, jaǵalasyp-jaýlasyp ótkende neni ańsaıdy, neni kókseıdi? Yryldassyn, ıttessin, aryldasyn, qasqyrlansyn, adamdyǵy nede? Qasıeti qandaı? Qaskóılegi me? Aýyzdanǵany aq ýyz emes pe? Alǵashqy estigeni ana áldıi men besik jyry ǵoı. Tabaldyryq attasymen-aq tóbege de jetpeı tóbelese jóneletini qalaı? Beldeýge qystyrǵan quryq pen qudyqqa salǵan qaýǵanyń keıde qan, keıde zár ishkizetini nelikten? Álde ánimizden aıtaǵymyz kóbeıip, emirenýimizden ejireıýimiz asyp túsip jatqanyn sezbeı me ekenbiz?

...O, toba! Osyny talaıdan estidim. Ózegin órtegen ókinishi-ózgeni óltire almaǵany. Ózi ámire qapsa da, óńgeniń oza shaýyp, órlep ketkenin kóre almaıdy. Zar tilegi — zulymdyq. Aqsaqqa toqsaqty qosyp, mertikke shortyqty jamaı almaǵan álsizdigin arýaqtyń azǵany, táńirdiń tozǵanyna ǵana balaıdy. It-aı! Qaq soıyldyń sartylyn, qara shoqpardyń qaqtyǵysyn áni men kúıindeı sezinip, attan men oıbaıǵa qudaıy men pirindeı tabynyp, ısinip, emirenip sala bergende, kindikpen matalǵan qudiret — týǵan jerdiń aq tósin at tuıaǵymen ezgilegenin bilmeıdi-aý. Túsinbeıdi-aý! Áıtpese muńǵa bókken kóp keýdeniń únsiz yńqylyn bir arnaǵa jınasa, jer silkinip, taý shaıqalar ma edi?! Nege sezsin! Sezbegen soń árkim óz syryn ózgeden qymtap, óz qotyryn jasyryp qasyp, basqanyń qotyryna tuz sebýge qushtar..."

Báribir ádildik dep soqqan úlken júrek, adaldyq, týralyq dep qulshynǵan kópshil kóńil alystan aramdyqtyń yzyńy jetse, zorlyq-zombylyqtyń sybysy estilse, qylmys-qastandyqtyń dúbiri bilinse, bıdi eriksiz atqa qondyryp, Ádilet týyn jalyndatyp, jalaýlatyp álgilerge qarsy shyǵaratyn.

1748 jyly 24 tamyzda Baraq sultan Ábilqaıyr handy óltirip, el arasyna iritki salyp, qobaljý engizip, tutastyqqa syna qaqqan kezde dúnıeniń sózin emes týralyqtyń sózin sóılegen Qazekeń ala bolǵan qısyq jumysty, qyrsyq jumysty túzetý úshin Baraq sultannyń jolyna jolbarys bop kese-kóldeneń tura qalypty. Bul 1748 jyldyń qyrkúıek aıynda bolǵan eken. İsterin istep, tyndyraryn tyndyryp alǵan Baraq sultan Kishi júz jurtshylyǵynan, Ábilqaıyr balalarynan hám orys patshalyǵynyń yńǵaıynan seskenip, qol sozsa Orta júzdiń Arǵynyna arqa súıemek bolyp, oń qabaq berilmese Jońǵarıa hontaıshysynyń qoltyǵyna tyǵylmaqshy bop jyljyp kele jatqanda menmensingen erler men táńirimsingen handardy talaı ret aldyna qoıdaı óńgergen Qaz daýysty Qazybek qandy qaqpandaı sart etip qaýyp túsken ǵoı.

— Ýaı, Baraq! Oılanbaı jasaǵan qylmysyńmen Orta júzdi oısyratyp keter salmaq túsirdiń sen. Eldiń saýlyǵyn qashyryp, qaskóıdiń jaýlyǵyn bastadyń sen. Bárinen de buryn sen adamzattyń ómirin urlap, ólimge oryn bosattyń. Hanyńdy qaradaı óltirseń, halqyńdy qynadaı qyrarsyń. Jaýyzdyq qaqpasyn ashsań, qanyn sýdaı shasharsyń. Al eger elińdi yǵyr qylǵyń kelmese, júregińniń izgiligi ólmese, tesikti óziń bitep, jarany óziń jazyp al. Ólgen tirilmeıdi, óshken janbaıdy. Biraq ólgenniń isin jalǵastyryp, óshkenniń otyn tutatsań, ómir azbaıdy, shyraq qaıta mazdaıdy. Jaılaýymdy órt, jurtymdy dert shalmasyn deseń, Ábilqaıyrdyń Orynbordaǵy uly Aıshýaq sultandy aýystyryp, ornyna amanatqa óz ulyńdy ber de, qanyń men qunyńdy keshirsin deseń, bola alsań — Ábilqaıyrdyń ornyna han bol. Áıtpese dál qazir tobyryńmen túgel burylyp, Ábilqaıyr uldarynyń aldyna baryp, kisiligińdi tastap, kisendi moınyńa sal! Kiriptarlanyp qol qýsyr! Qanyńdy shasha ma, qunyńdy kese me, qylmysyńdy keshe me — solar, qunykerler sheshedi. Sen úshin jaqynnan jat tabar, aǵaıynnan alashy izder Orta júz joq! Kisápirge keshirim eter de Orta júz joq! Kesimime kónbeseń, búkil Orta júz turmaq bútin Naımanǵa da syımassyń. Sıǵyzbaspyn! Aýyp ketem dep dámelenbe, jońǵarǵa da ótkizbespin! — dep qatal talap qoıypty.

Árıne Baraq sultan da únsiz qalmaǵan ǵoı.

— Ýaı, bı! Qarany aqtap, aqty qaralaǵandy qaıdan kórdiń. Jamandy jaqtap, naqaqty jaralaǵandy qaıdan kórdiń? Suńǵylań Ábilqaıyr bolsa, sumyraıyń men be? Adalyń Ábilqaıyr bolsa, aramyń men be?! Suǵanaq jandy áýlıe tutar bolsań, týra bı, týra jolyńdy óziń bitep kómgeniń be? Aılashyl pysyqaıdy aza tutsań, aryzymdy uqtyrar aryndy taba alarmyn ba? Jolymdy kesip, qolymdy baılap kelgen Ábilqaıyrdy bir kórmeı, onyń aramdyǵyna kónbeı, suǵanaqtyǵyna ermeı bulqynǵan meni tergeı jónelgeniń qalaı? Jolymnan qaǵylyp, tonymnan tonalyp qala bergenim úshin, balamnyń maǵan syıǵa jibergen kerýenin jolshybaı talap alǵan Ábilqaıyrdy jazalap, qylmysyna laıyq shara bergenim úshin aıyptymyn ba? Suǵanaqty sileıtip, qylmyskerdi qulatsam, táńir buıryǵyn oryndaǵanym shyǵar. Bólekeı-Qoıannyń sháltiregi Toǵym-SHyǵaıdyń tektisiniń aldynan shyǵa bermesin.

Qazybek daýsyn qońyr qazdaı qańqyldatypty.

— Árýaqty qazbalap, kóp sozbalaı berme. Syltaýratyp sytyla almaısyń, bultalaqtap qutyla almaısyń menen. Qandy qol, qara júregińmen qanjar ushynda tursyń. Qoldy jýyp, júrekti tazartýdy oılamasań, taǵdyryńdy sol qanjar shesher. Orta júzdiń atynan talsha moınyńa qyl arqandy tastadym. Ne ólip qutylasyń, ne jónińmen jeńip qutylasyń, Baraq!

Baraq sultan eriksiz yldılapty.

— Ýaı, bı! Aıttyń sen. Kóndim kebińe. Olaı bolsa meni Kishi júz ben Orta júzdiń eki-ekiden tórt bıi tergep teksersin. Endeshe men de óz shartymdy aıtyp qalaıyn. Qanyna tartpas kesektigimen Alshynnyń Tórtqarasynan Qaratoqa bıdiń, Qarakesektiń Qozanaıynan Mámbet atalyqtyń, Orta júzdiń Baǵanaly Naımanyndaǵy Ótebaıdyń esimderi belgili.

Sen meni osylarǵa tapsyr. Basymdy ala ma, shashymdy ala ma — sheshsin de kessin! — deıdi.

Bılerdiń sheshimine ıliktirip, el yńǵaıyna Baraq sultandy Qazekeń osylaı kóndirgen eken.

Bul oqıǵa — aǵaıyn arasynda da, kórshi eldermen de tatý yntymaqta bolýdy kózdegen Qaz daýysty Qazybektiń týralyǵyna dálel. Ásirese onyń orys elimen beıbit qarym-qatynasty ornatýda sińirgen eńbegin eskergenimiz jón. Sibir general-gýbernatorynyń mindetin atqarýshy general-maıor fon Fraýendorftyń Syrtqy ister Kollegıasyna 1763 jylǵy 11 naýryzda joldaǵan raportyńda "Orta júzdiń tóbe bıi Qazybektiń Reseıge jaqsy nıetpen qaraıtyny" málim etilgen. Jáne de osy qujattan biz 1762 jyldyń kúzinde Orta júzge mol syılyqpen kelgen Qytaı bogdyhanynyń elshilerin Qaz daýysty Qazybektiń Abylaı sultanǵa ótkizbegenin de, óziniń qytaı elshileriniń baǵaly syılyqtaryn almastan, talap-tilekterin qabyldamastan keri qaıtaryp jibergenin de bilemiz.

Qazybektiń Bekbolat, Qazymbet, Bazarkeldi, Barqy, Syrymbet atty bes uly jáne Mańqan esimdi qyzy bolǵany belgili. Osy uldarynyń birine qyzyn aıttyryp alyp berip, Qazekeń uly zamandasy Tóle bımen quda bolǵan deıtin de boljam bar.

1764 jyly qysqy soǵym kezinde (shamamen jeltoqsan ishinde) Semizbuǵy taýynyń etegindegi Terekti bulaǵyn qystap otyrǵan Qaz daýysty Qazybek toqsan jeti jasynda máńgi kóz jumǵan eken. Qazekeńniń súıegin bylǵarymen qaptatqan balasy Bekbolat ákesine arnap tikkizgen kıiz úıdiń ishindegi tórt taǵan tas-sórede tórt aı saqtap, kóktem shyǵa jolǵa shyǵyp, Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýı saǵanasyna aparyp qoıǵyzypty. Qazekeńe ornatylǵan qulpytas áli kúnge deıin táý etip kelýshilerdiń kóz janaryn sýyrady.

Qazaq eliniń ádet-ǵuryp zańdaryn qalyptastyrýǵa at salysqan, halqynyń erkindigi men azattyǵyn oılap, uzaq ǵumyryn at ústinde, el shetinde, jaý betinde ótkizgen kemeńger oıshyl, qajymas qaıratker Qarakesek Qazybek esimi ultynyń esinde máńgi saqtalary aıan.

1991 jyl.

---