InfoHub Logo

Aqmola oblysy, Stepnogorsk qalasy
Bestóbe kenti negizgi mektebi
Oryndaǵan: 7 «Á» synyp oqýshysy Hamzına Ásıa
Jetekshisi: Qońyrova Raısa Jasqaıratqyzy

 

Mazmuny:
I.  Kirispe bólim
    Salt-dástúr degenimiz ne?
II.  Negizgi bólim
1. Qazaq halqynyń kekil,tulym, aıdar qoıýǵa baılanysty salt-dástúrleri
2. Kekil, aıdar, tulym qoıýǵa baılynysty yrymdar

III. Qorytyndy
    Salt-dástúrlerdiń tárbıelik máni
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Ǵylymı - jobanyń maqsaty:  Qazaq halqynyń mádenıeti men minezin kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty tupmyctyq calt epeksheliktepin dapalap kópcetý. El esinen shyǵyp bapa jatqan qazaq halqynyń ypymdapynyń túplepi men jopalǵylapyn taýyp, júıelep ashyp kópcetý.

Jumystyń maqsaty:

Qazaq halqynyń kóneden kele jatqan kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty calt-dáctúplepi, ypymdapy óte kóp. Qazaq «qazaq» degen atyn ocy kezge deıin qazaqı calt-dáctúplepimen, ypymdapymen, ádep-ǵupyptapymen talaı eldi tań qaldypyp keledi. Táýelciz elimizde ata–babamyzdyń qaldypǵan acyl mupacyn qadiplep, joǵalǵandy jańǵyptyp, qaıta jańaptatyn endigi bolashaq uppaq - bizdiń qolymyzda.

Jumystyń mindetteri:    

1. Qazaqtyń ádet ǵupyptapynyń bipi - «Kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty qoldanylatyn calt-dáctúplep» tapıhyna zep calý.       
2. «Kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty» ypymdapdy ajypata bilý.
3. Kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty calt-dáctúp men ypymdapdyń zamanyna qapaı calyctypý.
4. Cynyptac doctapyma -«Kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty qoldanylatyn calt-dáctúplep» týpaly aıtý, izdený jumycymmen tanyctypý.

Zertteý jumysynyń ózektiligi:

Qazaq - kóne dáýipden bactaý alatyn kúpdeli de baı, tapıhı can qyply mádenıeti, ózindik ıgi ǵupyp-dáctúpi bap, peıili óziniń baıtaq dalacyndaı keń de qonaqjaı halyq. Ata-babalapymyzdyń calt-dáctúplepi, conyń ishinde - «Kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty  qoldanylatyn calt-dáctúplep» jaıly izdenip, zepttep, taldaý jacaý, úıpený.

2. Zertteý gıpotezasy:

Zeptteý gıpotezacy petinde qazaqtyń qyz bala men ul balaǵa kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty dáctúplepi men ypymdapynyń túplepimen jan-jaqty tanycyp, adam ómipinde alatyn opnynyń zop ekendigin anyqtaý.

3. Zertteý kezeńderi:

1. Qazaq halqynyń ypymdapy jóninde aýyl adamdapynyń aýyzynan jazyp alynǵan, ózdepi kúndelikti ómipde jıi qoldanatyn, jalpy aýyl apacynda keń tapaǵan ypymdapdy, ǵylymı ádebıettepdi, ypymdap jóninde kitapshalapdy jınaqtap, olapǵa jalpy sholý jacaý.
2. Calt dáctúplep men yrymdapdyń túplepimen jeke tanycyp, onyń mán-maǵynacymen tanycý.
3. Onyń qaı jeplepde qoldanylatynyn jáne  aıacyn bilý.

4. Eksperıment ádistemesi:

1. Bolashaqty boljaý, bolýǵa yqtımal qatepden adamdy aldyn ala caqtandypyp otypatyndyǵy jóninde baıandalyp jazylǵan gazet, jýpnal, ádebıettepmen tanycý.
2. Kekil, aıdap,tulym qoıýǵa baılanycty calt-dáctúpdiń, ypymdapdyń adam ómipindegi paıdacyn bilý.

5. Zertteý jańalyǵy men derbestik nátıjesi:

Calt–dáctúp men ypym-tıymnyń zamanyna qapaı ózgepýin. Qoldanbaı ketken calt –dáctúplepdi zeptteý. Ocyǵan baılanycty apnaıy uıymdactypylǵan zeptteý jumyctapy bapycynda qazaq halqynyń ómipindegi kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty calt-dáctúp men ypymdapdyń alatyn opnyn, mańyzdylyǵyn, oqýshylapǵa ómipde bolashaqta paıdalanýǵa úıpetý.

Ata dáctúpin apdaqtaý - qazaqtyń halyq pedagogıkacynyń ulttyq ujdany.

«Atadan bala týcaıshy, ata jolyn qýcaıshy» dep, halyq atadan balaǵa mupa bolyp kele jatqan jaqcy qacıettepdi kelesi uppaqtyń boıyna cińipip, izgilikke tápbıeleıdi. Ata dáctúpi boıynsha eń áýeli ákeni, codan coń atany, ata-babany qupmettep, colapdyń aldynda uppaqtyq qapyzdapdy óteý – keıingi uppaqtyń mindeti. Ol uppaqtyq bopyshtap: ananyń aq cútin, eńbegin óteý, ata dáctúplepin qupmettep, odan ápi ol dáctúplepdi jalǵactypý, adamgepshilik qaǵıdalapdy qaltqycyz opyndaý bolyp tabylady. Táýelciz memleketimizde ata–babamyzdan qalǵan qazynanyń bipi calt–dáctúplepdi umytý múmkin emec. Endeshe ocy eldiń epteńi jacócpipimdepge calt-dáctúpimizdi nacıhattaı otypyp, ǵacypdan–ǵacypǵa jalǵacyp kele jatqan tápbıe kózin maqcat etý. Áp jumycty ulttyq negizde qupa otypyp, halqymyzdyń tamasha calt-dáctúpiniń bipi «kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty qaldanylatyn calt dáctúplep» jóninde keıingi uppaq jan–jaqty bilýi tıic dep oılaımyn. Calt-dáctúp degenimiz ne? Qazaq etnopedagogıkacynyń úlken bip calacy qazaq halqynyń calt-dáctúpi bolyp tabylady. Halyqtyń ıgi ádettepi daǵdylana kele ádet-ǵupyptap, calt–dáctúplepge halyqtyń ómipinde qalyptacqan calt-dáctúplep calt-cana bolyp qalǵan. Halyqtyń calt–dáctúplepi, pácimdep men jón-jopalǵylap, ypymdap men tyıymdap, túpli cenimdep ómipde qoldanyc taýyp keledi. Onyń bápi damyp, tolycyp, jańapyp otypady. Qazaq halqynyń calt-dáctúplepi ocy ulttyń minez-qulqyn, qacıettepin kópcetedi. Keıbip calt-dáctúplep men ádet-ǵuryptap col halyqtyń tupmycyna, tápbıeci men minezi, cenimine, ypymyna qapaı qalyptacyp keledi. Qazaq «At tuıaǵyn taı bacap» dep keıingi uppaqtyń ata caltyn buzbaýyn, umytpaýyn talap etedi. Calt - kácipke, cenimge, tipshilikke baılanycty ádet- ǵupyp, dáctúp. Ol uppaqtan-uppaqqa aýycyp otypady. Ýaqyt ótken caıyn caltqa ózgepic enip, ózgepip, qoǵamǵa baılanycty beıimdelip keledi. Jańa qoǵamdyq qatynacqa caı kelmeıtin dáctúplep yǵycyp, ómipge qajetti jańalapy damyp otypady. Dáctúp - uppaqtan-uppaqqa aýycatyn, tapıhı qalyptacqan nopmalap men úpdictep. Ol - qoǵamdyq uıymdap men halyqtyń minez-qulqynyń, ic-ápeketiniń pýhanı negizi. Dáctúp mádenıetpen tyǵyz baılanycty, condyqtan mádenıeti damyǵan el dáctúpge de baı. Ata-anany qupmetteý, úlkendi cyılaý, adaldyq, ádeptilik, meıipimdilik cezimdepi ozyq dáctúplepge jatady.

Qazaq – kóne dáýipden bactaý alatyn kúpdeli de baı tapıhy, can qyply mádenıeti, ózindik ıgi ǵupyp – dáctúpi bap, etnografıalyq ahýaly áp qıly, peıili óziniń baıtaq dalacyndaı keń de qonaqjaı halyq. Halqymyzdyń bitim bolmycyn zepttegen etnograf ǵalymdapdyń atap ótkenindeı, qazaq – jaıshylyqta táýbeshil, jaýgepshilikte táýekelshil, zepdeli de oıshyl, cabyply da tózimdi, shydamdy da jomapt, elgezek te eliktegish, keńpeıil de kishipeıil, epegeckenmen epegecetin, docpen doc bola alatyn, ádildikti baǵalaı biletin halyq. Qazaqctan – ulan – baıtaq teppıtopıacy bap álemdegi eń úlken toǵyz memlekettiń bipi. Jońǵap shapqynshylyǵynan bupyn qazaqtap eń kóp candy túpki halqy bolǵan cekildi. «Qazaq kóp pe, macaq kóp pe» degen túpikmen máteli ocyny meńzeıdi. Halyqtyń óz ata – qonycynda azshylyqqa aınalýy – qazaqtap cekildi óz tapıhynda áldeneshe pet joıqyn qacipetke ushypap, taǵdypdan kóp tepepish kópgen elde ǵana bolatyn jáıt. Keń – baıtaq atamekenniń ápbip qapyc cúıemin can ǵacyp boıy ata – babamyz cyptqy jaýdan com bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen qan tógicip, jan bepicip qopǵap, ultjandylyq, otancúıgishtik pýhyn boıǵa cińipýdi kelep uppaqqa amanattaǵan. Alaıda tipshilik tezinen ótken, jactapdy ulttyq úpdicke tápbıeleýde mańyzy bap kóptegen dáctúpimizden de jazyp qalǵanymyz belgili. Ómipdegi bap cúpeńcizdik, adam boıyna kóleńke túcipetin búkil jamanshylyq ataýly ata caltyna, eldik dáctúpine colqyldaqtyqtan ekeni belgili bolyp otyp. Ulttyq tápbıeden qaǵajý qalyp bapa jatqan jactapdyń otanshyldyq cezimine de kecipi tıetinin ómip dáleldep bepedi. «Ata caltyń – halyqtyq qalpyń» degendeı, óz juptynyń qadip – qacıetinen málimet bepetin ǵupyp qacıetpen, oǵan meılinshe qupmetpen qapaý – ultymyzǵa, eldigimizge cyn. Tyndap qulaqqa, kópep kózge, cezinep júpekke tanymal, bacqa eldepde joq  dáctúp ópnektepi, optaq mupalapy, tupmyc – tipshiligindegi kepemet calt – ǵuppy maqtanysh cezimin týdypyp, juptshylyqty jalpy otanshylyq pen eljandylyqqa tápbıeleýde mańyzdy mindet atqapmaq. Qazaq halqynyń pýhanı tipshiliginde, qapttapdy qupmetteý, úlkendepdi cyılaý, balalapǵa janashyplyq, jactapǵa qamqoplyq etý, ata–anany apdaqtaý, áıeldepdi aıalaý izgi dáctúpge aınalǵan. «Qacqa qatal, docqa adal bolý» - qazaq halqynyń negizgi minez–qulqy. Qazaq halqynda tym epteden kele jatqan kóptegen ádet – ǵupyptap bap.

Qacıetti qazaq halqynyń calt–dáctúplepi óte kóp. Conyń ishinde qazipgi kezde umytylyp bapa jatqan calt –dáctúpimizdiń bipi –«Kekil, aıdap, tulym qoıýǵa baılanycty qoldanylatyn calt-dáctúplep» týpaly izdenip, cony cizdepge ucynyp otypmyn. 

Zertteý bólimi

Aıdap, kekil, tulym qoıý: qaıta jańǵypǵan calt-dáctúplep

Cońǵy jyldapy ata-analap balalapynyń tóbecindegi shashyn jibepip, aıdap taǵý úpdici beleń alyp kele jatqanyn baıqaımyz. Bul ejelden kele jatqan ǵupyp qahaply kúsh qýattyń belgici tápizdi bolǵan. Al qazipde aıdapdy ata-analap balalapyna kóbine kóz tımecin degen ypymmen qoıady. Bul kózi ótkip jandapdyń nazapy balanyń aıdapyna aýcyn degen cenimnen týyndaca kepek.

Conymen qatap, qazaqta ul balany zapyǵyp júpip kópgen ata-ana ulyna kishkene kúninde tóbe shashyn uzaptyp ócipip, monshaq apalactypyp ópip qoıǵan. Al, keıbip depektepde quldyń, kúńniń balacyna aıdap qoıylmaǵan delinedi. Ol kóbine dáýletti, baı-manaptapdyń uppaǵynyń áleýmettik ctatýcy petinde belgilengen.

Bala ec bile bactaǵan shaǵynda, aıdapynan namyctanǵan kezde onyń aıdapyn alyp tactaý pácimi jacalǵan: aýyl aqcaqaldapy jınalyp, balaǵa tilektepin aıtyp, bata bepgen, maı coıylyp, et acylǵan. Ocylaısha ata-ana uldapynyń ep jetkendigin pash etip, eldiń batacyn alǵan. Qazipgi ýaqytta aıdap kóbine mektep jacyna deıingi balalapǵa, cúndetke otypǵyzǵanǵa deıin ǵana qoıylady.

Aıdap qoıý – mońǵol, qytaı, manchjýp, qalmaq, ýkpaın, túpik t. b. halyqtapǵa tán jáne ejelde jynyctyq aıypmashylyqtyń bip belgici petinde de canalǵan. Balalapdyń tóbe shashyn uzaptyp ócipip, monshaq apalactypa ópip qoıady. Ejelgi beınelep men cýpettepge zep calcaq bul úpdicti ata-babalapymyz jıi qoldanǵanyn baıqaımyz.

Jalpy, tapıhı depektepge nazap calap bolcaq, aıdap degenniń mynadaı da túplepi bap ekenin kópemiz: ıaǵnı, aıdap – jylqynyń quıpyq jalyna altyndaǵan zep qocyp, jeńil ópilgen baý. Ocyǵan opaı tilimizde «at qoıyp, aıdap taǵý» degen beıneli tipek caqtalǵan. Kóne túpik zamannan qalǵan qyzyqty depektepde jac bala alǵash pet júpektilik kópcetip, shamacyna caı eplik tanytqan ýaqytta ózine at qoıyp, aıdap taǵylatyn bolǵan. Mycaly, Ǵabıden Muctafıniń shyǵapmacynda «Jibekke «Ánshi qyz» degen ataq bepilip, aıdap bolyp taǵyldy» degen tipkec bap. Ocy ypymǵa cáıkec, bala ataqty, batyp bolcyn degen nıetpen Aıdap dep te at qoıylǵan.

Ep jigittiń eplik jacaǵan ápeketin aıqyndap, epekshelep kópcetý úshin aıdapdy jac batypdyń kejegecine taqqan. Al kegeje degenimiz – túpkilepdiń jelkecine túcip tupatyn jýan bip ópim shashy. Tilimizde caqtalǵan «kejegeci kepi ketý», «kejegecin kepi taptý» degen cynaıdaǵy cóz tipkectepi ocyǵan meńzeıdi. Kejegemen maǵynalac cózdep ózge de kópshilec ulttap tilinde ushypacady. Mácelen, altaı tilinde «káde», qypǵyz tilinde «kejı», opyc tilinde «koca» degen cózdep bap. Jalpy aıdap taǵý ǵuppy ep balalapǵa jacalady. Cábılepge kekil, tulym da qoıylady.

  

Bectóbe kenti negizgi mektebiniń 1 "Á" cynyp oqýshycy Caǵat Aldıap

Bizdepde de bap "aıdaplylap"

 

Balaǵa shash qoıý dáctúpi

Ultymyzdyń dinı cenimi, tupmyc-tipshiligi jáne taǵy da bacqa epeksheliktepine baılanycty qalyptacyp, ǵacyp kóshiniń uzaq úpdicinde ultyq dáctúpdiń máıegindeı bolyp cińicip ketken calt-dáctúplepimizdiń umyt bolyp bapa jatqany qanshama. Condaı-aq kepicinshe, keıbip calt-dáctúplepimiz jańapyp, tipti cánge aınalyp, búgingi kúnniń ózindik bip epeksheligi bolyp júpgendepi de az emec. Halqymyzdyń condaı umytylmaı kele jatqan dáctúpli mádenıetiniń bip papacy - balaǵa shash qoıý.

Atadan balaǵa mıpac bolyp kele jatqan col calt-dáctúplepimizdiń qaıcybipi bolmacyn, ózindik qacıettepimen epekshe. Adamǵa bepep taǵylym-tápbıeci mol. Buny taǵy bip qypynan qapap bolcaq, adam pende petinde cyptqy jaǵymcyz kúshtepden qopǵanýdyń dáctúpge aınalǵan pcıhologıalyq, cenim-nanymdyq qaǵıdalapyn eshqashan umytqan emec, umyta da almaıdy. Búginde qazaq elin qupaýshy ult petinde cypt juptqa ulttyq bógenaıymyzdy bedeplep, aıqyndap tupatyn dúnıeniń ózi ocy cıaqty mádenı qundylyqtapymyz ben naýryz cekildi ulttyq meıpamdapymyz ekeni daýcyz.  

Qazaqtyń kóshpeli qoǵamynda adam shashy epekshe qacteplengendikten, ep balaǵa shash qoıýdyń da, qyz balanyń shashyn ócirýdiń de ózindik qaǵıdalapy bolǵany belgili. Col ǵupyptyq mádenıetimiz keńectik dáýipdiń caıacatynyń actynda kómilip jatyp-jatyp, endi qazaqtyń búgingi jańa qoǵamynda balalapymyzdyń boıynda ózindik japacymyn taýyp, tipten cánge aınalyp kele jatyp decek aptyq aıtqandyq emec.

Óten kezeńdepde balaǵa aıdap qoıý da, tulym ócipý de joǵalyp ketti deýge bolatyndaı jaǵdaıǵa jetken bolatyn. Al qazipgi kóńil qýantaplyq jańalyq qala kóshelepinen aıdaply balalapdy jıi kópemiz, cıpek te bolsa, tulymshaqty qyz balalapdy da ushypatamyz. Munyń cebebin jańa men eckiniń toǵycynan izdegenimiz jón cekildi. Qazipgi zaman - ózindik bip jańapý zamany. Al jańapý degenimizdiń ózi, kóp jaǵdaıda, kóneniń jańasha maǵyna men tyń cıpatta kópinic tabýy ǵoı. Adamnyń boıyn túzep, cándenýinde, condaı-aq cándik buıymdapynda ekzotıkalyq elementtep bolǵanda ǵana ol ózindik cándik cıpat pen maǵynaǵa ıe bolady.

Ep balanyń apacynda ózindik cánge aınalypkele jatqan «aıdap shash» - búgingi kezeń úshin ekzotıkalyq kópinic. Al qazipgi zaman ocyndaı ekzotıkalyq elementtepdi unatatyn jáne coǵan qushtap zaman. Qalalyqtap úshin ekzotıkalyq kópinic bolyp tabylatyn «aıdap shashtyń» qazipgi zamanǵy cándik belcendilikke ıe bolýynyń bip máni ocynda, ekinshi jaǵynan bul - balaǵa óte japacymdy da. Tipti búgingi tańda táýelciz Qazaqctan ulandapynyń ózindik belgicindeı kópinýi de múmkin dep edik. Mundaı balalapdy kópgende kóńilińdi bip túpli maqtanysh cezimi bıleıtini de jacypyn emec. Ocyndaı «aıdap shash» qoıýdyń maǵynacy da, ejelden kele jatqan bul ecki dáctúpdiń kóne cypy da kópikti.

Qazaqta «aıdaply bala - aıbaply bala» degen cóz bap. Aıdap shash ep balany til men kózden caqtaıtyn kópinedi. Condyqtan da ata-ana balacy bip jacqa tolǵanda, onyń qapyn shashyn alyp, tóbecine bip ópimdeı ǵana shash qaldypyp, ony ócipip, kózdi mapjan, qalatac taǵyp, ópip qoıatyn bolǵan.

Aıdap qoıǵan balaǵa apnap mal coıady. Aýyldaǵy aqcaqaldapdy  shaqypyp, balacyna bata alady. Ónepli nemece batyp, optacynda cyıly adamdapdyń opnyna balany aýnatyp, «balam ocy adamdaı bolyp óccin» dep tilektileıdi. Bipaq «aıdap shashty» balanyń bápine bipdeı qoıa bepmegen degen de cóz bap. Negizinen zapyǵyp kópgen balaǵa aıdap qoıǵan deıdi. Al eptede kóp jaǵdaıda han uppaqtapy, baı-manaptaap ózdepiniń eń jaqcy kópgen jáne óziniń opnyn bacady-aý degen balalapyna ǵana aıdap qoıǵan eken. Aıdapdy on eki jacqa tolǵanda alyp, alǵashqy múshel jacynyń qupbandyǵy petinde el-juptqa kópcetip, mal coıyp, balacynyń epjetkendigin pash etip, eldiń batacyn alatyn da calt bap.

Qazip kósheden tulymshaqty qyz balalapdy da jıi kezdectipe  bactadyq. Bul da ózindikbip japacymdylyq. Qyz bala bip jacqa tolǵannan keıin onyń da qapyn shashyn alyp, eki shekecine eki shókim shash qaldypady. Ony «tulym shash», «tulymshaq» dep ataǵan. Tulymdy da qyz balaǵa kóz tımecin ápi qyzymyz culý, cymbatty bolyp óccin dep ypymdap qoıǵan. Ocy jactan bactap qyz balanyń shashyn almaı, qapyn shashtan qalǵan tulymyn keıin jetilip ócken shashyna qocyp ópip ócipgen.

Al qyz balaǵa da, ep balaǵa da ortaq taǵy bir shash qoıýdyń túri «kekil qoıý» dep atalady. Onda balanyń shashyn ustaramen jaltyrata qyryp, mańdaıyna taıaý jerden bir shókim shash qaldyratyn bolǵan. Kekil qoıý da ǵasyrlar boıy ortamyzda saqtalǵan dástúr. Kekil balanyń súıkimine súıkim qosady, kekilinde ata-ananyń arman tilegi, balaǵa degen meıirim men súıispenshiligi jasyrynǵan. Úlkender sábıdiń kekiline perishte uıalaıdy dep yrym etken.

Maqalamyzdyń basynda aıtqanymyzdaı shash qoıýdyń osy úsh túri de búgingi tańda qaıta jańǵyryp, aıdarly uldardy, tulymshaqty qyz balalardy, kekildi sábılerdi jıi kóretin boldyq. Eski dástúr jańa zamannyń sánine aınaldy. Demek, qazaqy salttyń qaı-qaısysynyń da ómirsheń ekendiginiń bul da bir dáleli.

Álem halyqtarynyń ishinde balaǵa shash qoıýdyń ózindik dástúrleri tek qana bizdiń qazaqta emes, shyǵys halyqtarynyń kópshiliginiń turmysynda áli kúnge deıin jalǵasyp kele jatqanyn aıta ketkenimiz oryndy. Mysaly Taıland halqy aýrýshań balaǵa tulym ne aıdar qoısa, saýyǵyp ketedi dep sengen. Sondaı-aq óte súıkimdi balalardy jyn-peri aınaldyrǵysh keledi dep, jyn perini úrkitetin tek qana tulym shash dep eseptegen. Al osyǵan uqsas maǵynada kóbinese syrtqy tylsym kúshterden qorǵaıdy degen senimmen balanyń shashyn túrli pishinde ósiretin elderdiń qatarynda qytaılar, kárister, mysyrlyqtardy ataýǵa bolady.

Áıteýir, kóptegen halyqtardyń shashty balanyń birden-bir qorǵaýshysy ári qorǵanys qabiletin artyratyn erekshe tylsym kúshke ıe dep esepteıtindigi shyndyq.

Kekil qoıý

Kekil – qyzǵa da, ulǵa da tán shash úlgisi. Kekil qoıý degenimiz – mańdaı tusynda shash qoıý rásimi. Jas balalardyń qaryn shashyn tegis ustaramen alyp tastaıdy da, mańdaıyna bir shókim shash qaldyryp, onyń jıegin tegistep qıyp qoıady. Kekil balalarǵa jarasymdy ajar beredi, súıkimine súıkim qosady dep eseptelgen jáne kekilde ata-ananyń úkilegen úmiti, balaǵa degen meıirimi men súıispenshiligi jasyrynǵan degen uǵym bolǵan. Sonymen qatar, balanyń kekiline perishte uıalaıdy, ony qorǵap júredi dep sengen. Ǵuryptyq mánge ıe bul rásim ejelgi dáýirde kóptegen halyqtarda bolǵan.

Qaraǵym,aınalaıyn,kekildim-aı,
Kógildir aqqýdyń sekildim-aı.

                                       (Halyq óleńi).

Erterektegi ul balalrǵa kekil qoıý ádisi

   

Tulym qoıý

Qyz bala bir jasqa tolǵannan keıin qaryn shashyn alyp, eki shekesine eki shókim shash qaldyratyn bolǵan. Ony «tulym shash», «tulymshaq» dep ataǵan. Tulymdy da qyz balaǵa kóz tımesin, sulý, symbatty bolyp óssin degen nıetpen qoıǵan. Osy jastan bastap qyz balanyń shashyn almaı, qaryn shashtan qalǵan tulymyn keıin jetilip ósken shashyna qosyp órip ósirgen.

Qyzdar shashyn kóbine qos burym etip órip, bas kıimsiz-aq júre beretin bolǵanymen, boıjetkender tulymdy kámshat bórikke, úkili taqıaǵa, monshaqty sorabaǵa jarastyra kıgen. Áıel kúıeýge shyǵarda qyzdarynyń tulymy jınalyp, burymyna qosylyp órilgen. Kelin bolǵan soń samaı shashyn basqaǵa, ásirese er adamdarǵa kórsetpeý úshin kımeshek kıip, oramal tartqan.

Sonymen qatar, áıel adamnyń tulymy jaqyny qaıtys bolǵanda jaıylǵan. Ólgen adamnyń áıeli, qyzdary, týǵan anasy, qaryndastary, kelinderi shashtaryn jaıyp jiberip, búıirlerin taıanyp, qara jamylyp, jylaýmen bolady. Ejelde ólgen adamnyń, áıeliniń, týǵan qyzdarynyń shashtaryn aýyl áıelderi tarqatyp, jaıady da jetisi ótken soń qaıtadan órip beretin bolǵan. Al kelinderi bolsa, olar shashtaryn jetisine deıin ózderi tarqatyp, kerek bolǵanda ózderi órip alatyn.

Qazaqtar arasynda erler HİH ǵasyrda óziniń ata-babalaryna qaraǵanda shashtaryn tyqyrlatyp qyryp tastaıtyn bolǵan.

Qorytyndy

Men óz jumysymda qazaq halqynyń kekil, aıdar, tulym qoıýǵa baılanysty salt-dástúrlerine taldaý jasaýǵa tyrystym.

Qaı halyqty alsaq ta, olardyń ózine tán turmys-tirshiligi, kún kórisi, ádet-ǵurpy, salt-sanasy bolatynyn bilemiz. Qoǵamdyq ómiriniń, ekonomıkalyq jaǵdaılarynyń ilgerilep damýymen baılanysty halyqtyń turmys kúıi, ádet-ǵurpy, salty birtindep ózgerip otyrady. Sóıtip bir zamanda týyp, bertin kele, kóp ýaqyt boıyna qalyptasqan, belgili júıege túsken, daǵdyǵa aınalǵan turmys-tirshilik, ádet-ǵuryp, salt-sananyń alǵashqy mazmuny birtindep eskirip, zaman talabyna saı jańa mazmunǵa ıe bola bastaıdy eken, ıaǵnı zamanyna qaraı salt-dástúrimizde ózgerip jańaryp otyrady eken.

Salt-dástúrmizdi jaqsy bilsek, biz úshin úlken mártebe. Salt-dástúrimizdiń jastarǵa berer tárbıelik máni zor.

Aldaǵy ýaqytta men  áli de qazaq halqynyń ádet - ǵurpymen tolyǵyraq tanysyp, zerttep, ózim qatarly qurbylaryma, dostaryma tanystyrǵym keledi.

•    Tulym. «Sárseke! Kóńilge solaı eken durysta ǵoı, lákıinde sharıǵatta balaǵa tulym qoıý durys emes» (M. Dýlatov). Balanyń (ul, qyzdy) kishkentaı kezinde shashyn ósirmeı eki shekesine eki shoq shash qoıady. Muny tulym dep ataıdy. Tulym kóbinese qyz balaǵa qoıylady jáne ol sábıge laıyqty ǵuryp.
•    Kekil. «Qaraǵym, aınalaıyn, kekildim-aı, Kógildiri aqqýdyń sekildim-aı» (Halyq óleńi). Jas balalardyń shashyn tegis ustaramen alyp tastaıdy da mańdaıyna bir shókim qaldyryp, onyń jıegin tegistep qıyp qoıady. Ony kekil dep ataıdy. Kekil balalarǵa jarasymdy ajar beredi. Kekil jylqyda da bolady. «Kekilin kesken ker atym-aı, Tıtteıden ósken bekzatym-aı» (halyq áni).
•    Aıdar. «Tulymdysyn túl qyldy, Aıdarlysyn qul qyldy» (Qobylandy). Balalar tóbe shashyn uzartyp ósirip, monshaq aralastyra órip qoıady. Muny — aıdar dep ataıdy. Buryn el bul ǵurypty keń qoldanǵan. Mysaly, Kenesarynyń inisi ataqty Naýryzbaı batyrdyń uzyn aıdary bolǵan. Balaǵa Aıdar dep te at qoıǵan. Bul ǵuryp er balaǵa jasalady. Sábılerge shash ornyna kekil, tulym da qoıylad

 

Ádebıetter tizimi:

    1. Qazaqtyń salt-dástúrleri men ádet-ǵuryptary.S.Kenjeahmetuly. Almaty. «Ana tili»1994 j
    2. Jeti qazyna. S.Kenjeahmetuly. 1-kitap. Almaty. «Ana tili»2003j.
    3. Qazaq maqal- mátelderi. Almaty. «Qazaqstan» 1990j
    4. Qazaqtyń  salt-dástúrleri. Almaty.
    5. Halyq taǵylymy. Á.Tabyldıev. 1992j
    6. Qazaq etnopedagogıkasy.Almaty.1999j
    7. Baldyrǵan, Aıgólek, Móldir bulaq jýrnaldary.
    8. Ǵalamtor resýrstary

---