InfoHub Logo

Qazirgi zaman talabyna saı, jan-jaqty jetilgen, boıynda ulttyq sana men ulttyq psıhologıa qalyptasqan, ımandylyq ádebi, parasaty bar urpaq tárbıeleý, ósirý, bilim berý, búgingi tańda otbasynyń, balabaqshanyń, barsha eldiń, alyqtyń mindeti.

Nursultan Nazarbaev

Maqsaty: Halyq aýyz ádebıeti shyǵarmashylyǵymen tanystyrý. Kórkem ádebıetke  qyzyǵýshylyǵyn arttyrý. Balalardy halyq aýyz ádebıeti men tanymdyq kórkem ádebıet shyǵarmashylyǵymen tanystyrý. Ádebı shyǵarma keıipkerlerimen salystyra otyryp aınala qorshaǵan álem, adamı sezimder men adamı qarym-qatynas týraly pikirlerin bildirýge, oıyn ashyq jetkizege  úıretý.

Jospary:

İ. Kirispe

Halyq aýyz ádebıeti – ómirdiń aınasy, tárbıeniń taptyrmas quraly.

İİ. Negizgi bólim

Halyq aýyz ádebıeti – halyqtyń rýhanı asyl qazynasy.

İİİ. Qorytyndy

Qazaq halqynyń erte zamanda jasaǵan murasynyń biri halyq aýyz ádebıeti. Jazý – syzý óneri bolmaǵan kezde – aq qazaq halqy óziniń turmys tirshiligi, qoǵamdyq ómir, sharýashylyǵy men kásibi, qýanyshy men kúıinishi. Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti óziniń kórkemdik – ıdeıalyq nárimen, estetıkalyq qýat – tegeýrinimen, túri men janrlarynyń moldyǵymen, taqyryptyq jáne sújettik baılyǵymen, qoǵamdyq – áleýmettik jáne tárbıelik tereń mán – mazmunymen erekshelenedi.

Halyq aýyz ádebıeti – talaı ǵasyrlardan kele jatqan mura, sarqylmas baı asyl qazyna. Odan halqymyzdyń ótkenin bilemiz, sol arqyly búgingi zamanymyzdyń ulylyǵyn tanımyz. Qazaqtyń maqal – mátelderi bolsyn, jumbaq – jańyltpashtary men ertegileri bolsyn – bári de balalardy Otanyn súıýge, erlikke, elin qorǵaýǵa úndeıtini belgili. Balalar baqshasynyń tárbıelenýshilerin aýyz ádebıetiniń úlgilerimen tanystyryp, olardyń ómirin baıyta túsý tárbıeshilerdiń mindeti bolyp sanalady. Qıal dúnıesinen týǵan ǵajaıyp oqıǵaly ertegiler, maqal – mátelder, oıǵa túrtki salatyn syr sandyqty jumbaqtar, qıynnan qıystyrylǵan taqpaq jańyltpashtar – báride balalar baqshasynda keń paıdalanylatyn dúnıeler. Qazaq halqynyń turmys – saltyn, arman úmitin, ótken ómirin keńinen tanytatyn aýyz ádebıeti úlgileriniń kólemdi salasynyń biri – ertegiler. Ertegiler óte erte zamanda, tipti jazý – syzý bolmaǵan kzdiń ózinde – aq týǵan. Bulardy halqymyz kúni búginge deıin urpaqtan – urpaqqa aýyzsha jetkizip keldi.

Halyq aýyz ádebıetiniń basqa túrleri sıaqty ertegilerde adam balasynyń eńbekke, turmys – tirshilik jaǵdaıyna baılanysty týǵan. Qazaq aýyz ádebıeti nusqalaryjas bóbekterdiń oı – órisin, dúnıetanymyn keńeıtedi. Olardy adamgershilikke, eńbekke, tapqyrlyqqa, týǵan ólkege súıispenshilik sezimge baýlý isinde sheshýshi oryn alady.

Halyq aýyz ádebıetiniń mektep jasyna deıingi balalardy tárbıeleýdegi baǵyttary:

1. Imandylyq pen adamgershilik
2. Patrıottyq
3. Estetıkalyq
4. Tabıǵatqa degen súıispenshilik
5. Óner

Aýyz ádebıetiniń túrleri:

1. Ertegiler
2. Jumbaqtar
3. Jańyltpashtar
4. Maqal–mátelder
5. Tyıym sózder

Ertegi – fólklordyń negizgi janrlarynyń biri. Ertegi janry – halyq  prozasynyń damyǵan, kórkemdelgen túri, ıaǵnı fólklorlyq kórkem proza. Ertegileri janrlyq ári sújettik quramy jaǵynan ár alýan. Ol ishteı birneshe janrǵa bólinedi:

1) janýarlar ertegiler;
2)  qıal-ǵajaıyp ertegiler,batyrlyqertegiler;
3)  hıkaıalyq ertegiler, satıralyq ertegiler;

Jumbaq  – adamnyń oı-órisin, alǵyrlyǵyn, bilimin synaý maqsatynda naqty bir zat nemese qubylys tuspaldap sıpattalatyn shaǵyn ádebı janr.

Jumbaq janry dúnıe júzi halyqtary ádebıetiniń kópshiliginde bar. Bul janrǵa Arıstotel “Jumbaq – jaqsy jymdasqan metafora” dep anyqtama bergen. Jumbaq ádebıettiń ejelgi úlgilerinde, aýyz ádebıetinde jıi kezdesetindikten ony ǵylymda “fólklorlyq janr”, “halyqtyq poezıanyń shaǵyn túri” dep sanaý oryn alǵan. Alaıda, qazirgi zaman ádebıeti ókilderiniń, ásirese, balalar ádebıeti avtorlarynyń shyǵarmylyǵynda  Jumbaqtar toptamasy jıi kezdesedi. Sondyqtan ony  tek fólklorlyq janr aıasynda shekteýge bolmaıdy.

Maqal–mátel — naqyl sóz. Ol ómirdegi túrli qubylysty jınaqtap, túıip, yqshamdap berip, bir ne eki tarmaqtan turatyn, aldyńǵy joldarynda paıymdap, sońǵy joldarynda qorytylǵan oı aıtatyn halyqtyq beıneli poetıkalyq janrdyń bir túri, ǵasyrlardan ekshelip jetken tereń mazmundy, taqyryp aıasy keń sóz máıegi. Maqaldar kóbine óleń úlgisinde keıde qara sózben de aıtylady. 

Tyıym - tálim-tárbıe, úlgi-ónege, aqyl-keńes berýdegi tárbıe  quraldarynyń  biri. Bul balalardy jaman ádet, jat pıǵyl, ersi qımyl, ádepsiz isterden saqtandyrýda mańyzdy qyzmet atqarady. «Ulǵa otyz úıden tyıý, qyzǵa qyryq úıden tyıý» degen maqal osyǵan baılanysty shyqqan. «Búıirin taıaný –qaıǵynyń, jaǵyn taıaný - muń-sherdiń, júresinen otyrý - ádepsizdiktiń belgisi» dep tanyp, oǵan tyıym salǵan. Demek, tyıym - halyqtyq pedagogıkanyń quramdas bóligi. Tyıym úlgileri men sózderi el ishinde óte kóp.

Jańyltpash — qazaq aýyz ádebıetiniń shaǵyn janry.  Jańylpash  oıyn-saýyqqa jınalǵan jurtty kúldirý; jas urpaqtyń tilin ustartyp, ár túrli sózdi shapshań aıtýǵa úıretý maqsatymen paıda bolǵan. Jańylpashtyń sózderi adamdy jańyldyratyndaı qıyn, kóbinese, uıań jáne qatań daýyssyz dybystardan quralady, qara sóz nemese óleń túrinde bolady. Jańylpash oıyn-saýyqtarda án bilmeıtin, jatqa taqpaq aıta almaıtyn jastarǵa jaza retinde de qoldanylǵan. Mundaı uıatty jaǵdaıǵa qalmas úshin ár jas jigit pen qyz án-jyr úırenýge talpynǵan. Qazirgi kezde Jańylpash jańa mazmunǵa ıe bolyp, túri men mazmuny jaǵynan molyǵa tústi. Jas urpaqty dostyqqa, birlikke, adamgershilikke, izgi qasıetterge tárbıeleýdiń mańyzdy quralyna aınaldy.

Kútiletin nátıje:

1. Syn turǵysynan oılaýy damıdy.
2. Qyzyǵýshylyqtary oıanady.
3. Maǵynany ashýdy (ajyratýdy) úırenedi.
4. Tildik qory damıdy.

Qorytyndylaı kele halyq aýyzy ádebıetimen tanystyrý, arnaıy ótiletin oqý is–áreketteri men oqý is–áreketinen tys júrgiziletin oıyn, eńbek jumystarynda iske asady jáne de balanyń sózdik qoryn molaıtyp, ár sózdiń maǵynasyn durys túsinip, qoldana bilý kerek.

Balalardyń sanasyna týǵan eline, halqyna degen súıispenshiligi men maqtanysh sezimi uıalady. Tárbıeshiniń qıaldaýyna qanat bitirip shyǵarmashylyq belsendiligin arttyrý arqyly jan–jaqty damytý úrdisin uıymdastyrýda árbir pánde sújetti, kórkem, ertegi keıipkerleriniń sýretterin kórsetý arqyly aýyz ádebıetiniń bala tárbıesindegi mańyzdy ornyn kórsetýge bolady.

Aýyz ádebıetimizde halqymyzdyń túsinik, paıymy, tálim tárbıesi bar. Osydan úlgi–ónege alyp, ata–babamyzdyń amanattap ketken asyl qazynasyn joǵaltpaı, myna jahandaný zamanynda qundylyǵyn arttyra bereıik. 

Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń «Sizdermen bizder tek bolashaq býyndy ǵana emes jalpy adamzattyq, qadir-qasıetterdiń mán mańyzyn túsinetin jany da, táni de taza, bilimdi patrıot azamattar býynyn tárbıeleýge mindettimiz»- dep aıtqandaı bala bizdiń bolashaǵymyz, bala tárbıesi elimizdiń  áleýmettik damýynyń, qurylymynyń keleshegin aıqyndaýshy dep esepteımin. Egemen elimizdiń kók týyn jelbireter erteńgi bolashaq, ıaǵnı búgingi búldirshinder, tárbıesi asa aýqymdy, nazar salatyn basty máselelerdiń biri. Bala tárbıesi ana sútinen bastalyp, bireýdiń bireýge yqpaly arqyly ómir boıy qalyptasatyn kúrdeli qubylys. Tárbıeniń eń alǵashqy bastamasyn otbasynda alsa, jalǵasy balabaqshamen baılanysady, ıaǵnı bala tárbıelene otyryp bilim alady. Bolashaqtyń bazary da, keleshektiń-kemeńgerleri de balalar emes pe? Sanaly, óskelen urpaq tárbıeleý-árbirtárbıeshiniń mindetti. Balanyń oı-órisin damytýǵa, olardyń qıalyna qanat bitirip, til baılyqtarynyń  molaıýyna balabaqsha  tárbıeshileriniń sińirer eńbegi orasan zor. Keshe ǵana aıaǵyn attap basqan jas sábıdiń alǵashqy ret qoǵammen aralasýy balabaqshadan bastalady.

Tárbıeshi oqý tárbıe jumysyna shyǵarmashylyqpen qarap, ozyq dástúr ulttyq rýhynda tárbıelep sabaqty túrlendirý maqsatynda oqytýdyń dástúrli ádis – tásilderin paıdalanyp, ıgi nátıjege jetý. Pedagogıkalyq úrdiste bala janynyń qozǵalysy pedagog janynyń úılesimin tapqan kezde bala óz boıyndaǵy tabıǵı darynyn ashady.

Bala – keleshek, bala – úmit, bala – ómirdiń jalǵasy. Sol sebepti de balany tárbıeleý – barshanyń isi.

Elimizdiń kórkeıip bolashaqta órkenıetti elder qataryna qosylýy búgingi urpaq beıne sinen kórinedi. Sondyqtan deni saý, jany taza, tárbıeli, bilimdi urpaq tárbıeleýge úles qosý meniń basty maqsatym dep bilemin.

Djýmagazıeva Jadyrasyn Nýrovna

---