InfoHub Logo

Adam men onyń jeke tulǵasynyń erekshelikteri birneshe júzdegen jyldar boıy adamnyń keremet aqyl-oıyn zertteýdiń nysany bolyp keledi. Psıhologıalyq ǵylymnyń damýy bastalǵan kezeńnen bastap búgingi tańǵa deıin adamdar osy bir qıyn da qyzyqty iste ózderiniń daǵdylaryn aıtarylyqtaı damytyp, jaqsarta aldy. Sondyqtan qazir adam psıhıkasynyń erekshelikteri men onyń tulǵasyn zertteýdegi naqty málimetterdi alýda adamdar psıhologıadaǵy ártúrli ádis-tásilderdi qoldanady. Tájirıbelik jaǵynan keńinen paıdalanylǵan ádisterdiń biri psıhologıalyq tájirıbeler bolyp tabylady. 

Biz mańyzdylyǵy men mánine qaraı adamdarǵa jasalǵan eń áıgili, qyzyqty, tipti adamgershilikke jat, adam shoshyrlyq áleýmettik-psıhologıalyq tájirıbelerden mysal keltirmekpiz. Bul maqalanyń barysynda biz psıhologıalyq tájirıbeniń ne ekenin, onyń qandaı erekshelikteri bar eken taǵy bir ret eske salyp, tájirıbelerdiń túrleri men sıpattamalaryna qysqasha toqtalamyz.

Tájirıbe degen ne? 

Psıhologıadaǵy tájirıbe – zertteýshiniń synalatyn adamnyń áreketine aralasý arqyly psıhologıalyq málimetter alý maqsatynda arnaıy jaǵdaıda ótkiziletin belgili bir tájirıbe. Tájirıbe kezindegi zertteýshi ǵalym-maman nemese qarapaıym adam bolýy da múmkin.

Tájirıbeniń negizgi sıpattamalary men erekshelikteri:

- Qandaı da bir aınymalyny ózgertip, jańa zańdylyqtardy anyqtaý úshin jańa shart jasaý múkindigi;

- Esep núktesin tańdaý múmkindigi;

- Birneshe ret qaıtalaý múmkindigi;

- Tájirıbege basqa da psıhologıalyq zertteýler ádisin qosý múmkindigi: test, saýalnama, baqylaý jáne t.b..

Tájirıbeniń ózi birneshe túrge bólinedi: zerthanalyq, tabıǵı, pılotajdyq, ashyq, jasyryn, t.b.

Eń tanymal psıhologıalyq tájirıbeler

1- Hotorn tájirıbesi

2- Mılgrem tájirıbesi

3- Stenford túrme tájirıbesi

4- Rıngelman tájirıbesi

5- «Men jáne basqalar» tájirıbesi

6- «Sumdyq» tájirıbe

7- «Aversıa»jobasy

8- Lendıs tájirıbesi

9- Balaqaı Albert

10- Júre paıda bolǵan (jattandy) sharasyzdyq

11- Qyz sıaqty tárbıelengen ul bala

1

Hotorn tájirıbesi

Hotorn tájirıbesi degenimiz 1924-1932 jyldar aralyǵynda Amerıkanyń Hotorn qalasyndaǵy «Western Electrics» fabrıkasynda Elton Meıonyń basshylyǵymen zertteýshiler toby júrgizgen áleýmettik-psıhologıalyq tájirıbeler. Bul tájirıbeni júrgizýdiń alǵysharty fabrıka jumysshylarynyń eńbek ónimdiliginiń tómendep ketýi boldy. Osy máselege qatysty júrgizilgen zertteýler muny túsindire almady. Eńbek ónimdiligin kóterýge fabrıka basshylyǵy múddeli bolǵandyqtan ǵalymdarǵa erkindik berildi. Olardyń maqsaty jumystyń fızıkalyq jaǵdaıy men jumysshylardyń tıimdiligi arasyndaǵy táýeldilikti anyqtaý edi.

Uzaq zertteýden keıin ǵalymdar eńbek ónimdiligine áleýmettik jaǵdaı men eń bastysy, tájirıbege qatysý barysynda anyqtalǵandaı jumysshynyń jumysqa degen qyzyǵýshylyǵynyń paıda bolýy áser etedi degen qorytyndyǵa keldi. Jumysshylardan bir topty bólip alyp, olarǵa ǵalymdar men basshylyq tarapynan erekshe kóńil bólýdiń ózi jumysshynyń eńbek tıimdiligine oń áserin bergen. Qysqasy, Hotorn tájirıbesi kezinde Hotorn áseri anyqtaldy. Al tájirıbeniń ózi psıhologıalyq zertteýlerdiń ǵylymı ádis retindegi bedelin kóterdi.

Hotorn tájirıbesiniń nátıjesin, sondaı-aq onyń tıimdiligin bilgennen keıin biz ony óz áreketimiz ben basqalardyń áreketine oń áser etý arqyly tájirıbede qoldana alamyz. Ata-analar balalarynyń damýyn jaqsarta alady, ustazdar shákirtteriniń oqý úlgerimin kótere alady, jumys berýshiler qyzmetkerleriniń nátıjeligin jáne eńbek ónimdiligin arttyra alady. Ol úshin bárine qandaı da bir tájirıbe júrgiziledi, al aty atalǵan adamdar – tájirıbeniń mańyzdy quraýshylary dep málimdeýge tyrysý kerek. Dál osy maqsatta qandaı da bir ınovasıany engizýge bolady.

2

Mılgrem tájirıbesi

Mılgrem tájirıbesin alǵash ret 1963-jyly amerıkalyq áleýmettik psıholog sıpattaǵan. Onyń maqsaty jumys maqsatyna baılanysty, bir adam ekinshi bir kinásiz adamǵa qanshalyqty qaıǵy ákeletinin anyqtaý boldy. Tájirıbege qatysýshylarǵa olardy jadydaǵy aýrýdyń áserin zerttep jatyrmyz dedi. Al qatysýshylar tájirıbe jasaýshynyń ózi, shyn synalýshy («ustaz») jáne basqa synalýshynyń («shákirt») rólin oınaıtyn ártis. «Shákirt» tizimdegi sózderdi jattaý kerek boldy, al «ustaz» - onyń jadysyn tekserip, qatelesken saıyn qýatyn arttyra otyryp, elektr razrádymen jazalaý kerek boldy.

Áýelde Mılgrem tájirıbesi Germanıa turǵyndary nasısttik terror kezinde kóptegen adamdardy óltirýge qalaı qatysqanyn anyqtaý úshin kerek bolǵan. Aqyrynda, tájirıbe adamdardyń (bul jaǵdaıda «ustazdar») «shákirtti» qınaǵanyna qaramastan, «jumysyn» atqarýdy jalǵastyrýdy buıyrǵan basshylyqqa (zertteýshi) qarsy shyǵa almaıtyny anyq kórinis tapty. Tájirıbe nátıjesinde adam túısiginde ishki qarama-qaıshylyq pen adamgershilik qınaý jaǵdaıyna qaramastan bedeldi adamǵa baǵyný qajettiligi tereń ornyǵyp qalǵany anyqtaldy.  Mılgremniń ózi bedeldi adamnyń qysymymen aqyl-esi bútin eresekterdiń ózi shekten shyǵyp ketetinin atap ótken.

Eger bir sátke oılanar bolsaq, onda shyn máninde Mılgrem tájirıbesiniń nátıjelerinen eger ózinen dárejesi, mártebesi jáne t.b. joǵary adam turǵan bolsa, adamnyń ne isteý keregine, ózin qalaı ustaý keregine ózdiginen sheshim qabyldaı almaıtynyn kóremiz. Adam psıhıkasynda mundaı erekshelikterdiń paıda bolýy ókinishke oraı jıi qaıǵyly nátıjelerge ákep soǵady. Bul qoǵamdy shynymen damyǵan dep ataý úshin adamdar bir-birimen basqa adamdardyń bedeli men bıligi emes, ary jol silteıtin adagershilikpen, etnıkalyq normalarmen jáne moraldik qaǵıdalarmen qarym-qatynas jasaýǵa úırenýleri kerek.

Mılgrem tájirıbesi týraly tolyq aqparat

3

Stenford túrme tájirıbesi

Stenford túrme tájirıbesin 1971-jyly Stenfordta amerıkalyq psıholog Fılıpp Zımbardo júrgizdi. Onda adamnyń túrmedegi qamaqqa, bostandyǵynyń shektelýine reaksıasy jáne onyń tańylǵan áleýmettik róldegi áreketine áseri zertteldi. Qarjylandyrýdy áskerı joryq kezindegi jáne ÁTF túzetý mekemelerindegi janjaldyń týý sebebin anyqtaý úshin AQSH ÁTF qarjylandyrdy. Tájirıbe úshin jartysy «tutqyn”, al qalǵandary – «kúzetshi» bolǵan er adamdar tańdap alyndy.

«Kúzetshiler» men «tutqyndary» rólge tez kirip, oıdan jasalǵan túrmedegi jaǵdaıda qıyndyq oryn aldy. «Kúzetshilerdiń» úshten birinde qanypezerlikke beıimdilik baıqalyp, «tutqyndar» qatty moraldyq jaraqat aldy. Eki aptaǵa eseptelgen tájirıbe shekten shyǵyp bara jatqandyqtan alty kúnnen keıin toqtatyldy. Stendford túrme tájirıbesin joǵaryda keltirilgen Mılgrem tájirıbesimen jıi salystyrady.

Shynaıy ómirde memlekettik jáne áleýmettik qoldaýǵa ıe bolǵan qandaı da bir ıdeologıa adamdardy tym ásershil, boıusynǵysh etetinin, al bıliktiń bedeli adamnyń jeke tulǵasy men psıhıkasyna qatty áser etetinin kórip júrmiz. Ózińizdi baqylap kórińiz, sonda siz belgili bir sharttar men jaǵdaılardyń ishki jaǵdaıyńyzǵa qalaı áser etip, is-áreketińizdi ózińizdiń jeke ishki qasıetterińizden kúshtirek qalyptastyratynyn baıqaısyz. Syrtqy faktorlardyń yqpalyna ketip qalmas úshin qashan da ózińmen-óziń bolyp, óz qundylyqtaryńdy eske túsirip otyrý mańyzdy. Al muny turaqty jáne júıeli jattyǵýlardy qajet etetin ózin-ózi baqylaý men sezimtaldyqtyń kómegimen ǵana júzege asyrýǵa bolady.

4

Rıngelman tájirıbesi

Rınglman tájirıbesi (Rıngelman áseri) birinshi ret 1913-jyly sıpattalyp, 1927-jyly fransýzdyq aýylsharýashylyǵy ınjenerıasy profesory Maksımılıano Rıngelman ótkizdi. Bul tájirıbe qyzyǵýshylyqtan týyndaǵan bolatyn. Biraq ózderi jumys istep júrgen topta adam sanynyń kóbeıýýi adamdardyń eńbek ónimdiliginiń azaıýyna áser etetin zańdylyqty anyqtaýǵa kómektesti. Tájirıbe úshin belgili bir isti atqarý úshin biraz adamdar tańdap alyndy. Birinshi jaǵdaıda aýyr kóterý kerek bolsa, ekinshisinde – arqan tartý kerek boldy.

Bir adam eń kóbi 50 kelilik júkti kótere aldy. Sáıkesinshe, nátıje týra proporsıonal ósý kerek bolǵandyqtan, eki adam 100 keli júkti kóterýi kerek. Biraq, áser basqasha boldy: eki adam jalǵyz adam 100% kótere alǵan júktiń tek 93%-yn ǵana kótere aldy. Al adam sanyn segizge jetkizgen kezde, olar tek 49% júkti ǵana kótere aldy. Arqan tartý kezinde de sondaı jaǵdaı oryn aldy: adam sanynyń artýy nátıje paıyzyn tómendete berdi. Sonymen mynadaı qorytyndyǵa kelýge bolady, biz tek óz kúshimizge sengen kezde ǵana, nátıjege jetý úshin bar kúshimizdi salamyz. Al top bolyp jumys istegen kezde, bir-birimizge senip qalatyn kezder jıi kezdesedi. Másele árekettiń enjarlyǵynda bolyp tur. Al bul enjarlyq dene kúshiniń emes, kóbinese áleýmettik enjarlyq bolady. Jalǵyz istegen jumys bizge ózimizden neǵurlym jaqsy nátıjege jetý kerek degen refleks týdyrady. Al toppen istegen kezde nátıjeniń máni sonshalyqty mańyzdy bolmaıdy. Sondyqtan, eger sizge óte mańyzdy birnárse isteý kerek bolsa, onda basqalardyń kómegine súıenbeı, tek ózińizge ǵana senińiz. Tek sonda ǵana siz bar kúshińizdi salyp, qalaǵan nárseńizge qol jetkizesiz. Onyń ústine, basqa adamdarǵa báribir ǵoı.

5

«Men jáne basqalar» tájirıbesi

«Men jáne basqalar» - bul bolǵan istiń barysyna dıktor pikir aıtyp otyratyn birneshe psıhologıalyq tájirıbelerdiń túsirilimi kórsetiletin 1971-jylǵy keńestik ǵylymı-áıgili fılm. Fılmdegi tájirıbede aınaladaǵy ortanyń adamǵa áseri jáne onyń eske saqtaı almaǵan nársesin oılaný qabileti kórinis tabady. Tájirıbeniń barlyǵyn daıyndap, ótkizgen psıholog Valerıa Mýhına.

Fılmde kórsetilgen tájirıbeler:

- «Shabýyl»: synalýshy qoldan jasalǵan shabýyldy sıpattap, shabýyl jasaǵan adamdardyń erekshelikterin eske saqtap qalý kerek boldy.

- «Ǵalym álde kisi óltirgish»: synalýshy aldyn ala ony ǵalym nemese kisi óltirgish dep elestetip alyp, bir adamnyń sýretin kórsetedi. Qatysýshylar osy adamnyń psıhlogıalyq portretin jasap shyǵýlary kerek.

- «Ekeýi de aq»: qatysýshy-balalardyń aldyndaǵy ústelge qara jáne aq pıramıdalar qoıylady. Balalardyń úsheýi tórtinshisiniń ılanýyn tekserip, eki pıramıda da aq tústi dep aıtady. Tájirıbe nátıjesi óte qyzyq. Keıinirek bul tájirıbe eresekterdiń qatysýymen ótkizildi.

- «Tátti tuzdy botqa»: tárelkedegi botqanyń tórtten úshi tátti, al qalǵany  - tuzdy. Úsh balaǵa botqa beredi. Olar ony tátti deıdi. Tórtinshisine tuzdy bóligin beredi. Tapsyrma: úsh bala tátti dep aıtqan kezde, tuzdy bóligin jegen bala ne dep aıtatynyn tekserý arqyly qoǵamdyq pikirdiń mańyzdylyǵyn tekserý.

- «Portretter»: qatysýshylarǵa 5 portret kórsetip, olardyń arasynda bir adamnyń eki sýreti bar ma, sony anyqtaýdy tapsyrady. Synaqqa keıin kelip qosylǵan bir adamnan basqalary eki túrli adamnyń sýretin bir adamnyń sýreti dep aıtýlary kerek. Tájirıbeniń maqsaty kópshiliktiń pikiri bir adamǵa qalaı áser etetinin bilý.

- «Tır»: oqýshylardyń aldyna eki nysan qoıylady. Eger ol sol jaqtaǵyna atyp túsirse, onda bir aqsha túsip, ony ózi ala alady. Al eger oń jaqtaǵyny atsa, ol aqsha synyp qajettiligine jumsalady. Sol jaq nysanǵa oqtyń tıgen kóp belgileri qalǵan. Oqýshynyń synyptastarynyń kóbi sol jaq nysandy kózdegenin kórip turyp, qaı nysanǵa atatynyn anyqtaý kerek.

Fılmde keltirilgen osyǵan uqsas kóptegen tájirıbelerdiń nátıjeleri adamdar úshin (balalar úshin de, eresekter úshin de) basqalardyń ne aıtqany, olardyń ne oılaǵany óte mańyzdy ekenin kórsetti. Ómirde de solaı: basqa adamdardyń pikiri ózimizdikimen úılespeı jatsa, biz óz pikirimiz ben oıymyzdan jıi bas tartamyz. Iaǵnı, biz basqalardyń ortasynda ózimizdi joǵaltyp alamyz. Osy sebepti kóptegen adamdar óz maqsattaryna jete almaıdy, armandarynan bas tartady, qoǵam ne dese, sonyń yqpalymen júredi. Qandaı jaǵdaı bolmasyn ózińdi joǵaltpaı, óz basyńmen oılaı bilý kerek. Jaqsy nátıje tek sizge ǵana qyzmet kórsetedi emes pe?

Aıtpaqshy, 2010-jyly týra sol tájirıbelermen osy fılm qaıta túsirilgen. Qalasańyz, osy eki fılmdi Ǵalamtordan taýyp, kóre alasyz.

6

«Sumdyq» tájirıbe

Bul sumdyq tájirıbeni balalardyń sendirýge qanshalyqty beıim ekenin anyqtaý úshin 1939-jyly AQSH psıhology Ýendell Djonson men onyń kómekshisi Merı Túdor ótkizgen. Tájirıbe úshin Devenport qalasyndaǵy jetimder úıiniń 22 balasy tańdalyp alyndy. Olardy eki topqa bóldi. Birinshi toptyń balalaryna qandaı ádemi, durys sóıleısińder dep maqtaý sózderdi kóp aıtady. Ekinshi jartysyna sóılegen sózderiń qursyn, beıshara kekeshter dep aıta beredi.

Bul sumdyq tájirıbeniń nátıjesi de sumdyq boldy: ekinshi toptaǵy sóıleýinde eshqandaı aqaý bolmaǵan kóp balada ósken saıyn damyp, ómir boıyna ketken kekeshtik qalyptasyp ketti.  Tájirıbeniń ózin dáriger Djonsonnyń bedeline nuqsan kelmeý úshin qoǵamnan uzaq ýaqyt boıy jasyryp keldi. Biraq, keıinirek adamdar báribir bul týraly bildi. Bul tájirıbeni keıin nasıstter konslager tutqyndaryna da júrgizdi.

Qazirgi zaman qoǵamyna qarasaq, ata-analardyń balalaryn qalaı tárbıelep otyrǵanyn kórip tańdanbasqa amalyń qalmaıdy. Olardyń balalaryn ursyp, tildep, keketip, jaman sózder aıtyp jatqanyn jıi kórýge bolady. Osyndaı balalardan psıhıkasy buzylǵan, damýda qalys qalǵan adamdardyń ósip shyǵýyna tań qalýǵa bolmaıdy. Balalarymyzǵa aıtqan árbir sózimiz, eger ony jıi qaıtalaı beretin bolsaq, ýaqyt óte kele bul olardyń ishki jan dúnıesine jáne tulǵa bolyp qalyptasýyna áser etedi. Sondyqtan, balalarymyzben qarym-qatynas kezinde olarmen qalaı sóıleskenimizdi, qandaı senimdilik qalyptastyrǵanymyzdy jáne qandaı qundylyqtardy sińirgenimizdi muqıat baqylap júrýimiz kerek.  Tek durys tárbıe men ata-ananyń naǵyz mahabbaty ǵana bizdiń uldarymyz ben qyzdarymyzdy aqyldy urpaq etip, eresekterdiń ómirine daıyndyqpen kelip, salaýatty qoǵamnyń sanaly azamatty bolyp ósýine yqpal ete alady.

7

 «Aversıa» jobasy

Bul sumdyq joba 1970-1989 jyldar aralyǵynda polkovnık Obrı Levınniń «basshylyǵymen» OAR áskerinde júrgizildi. Bul ońtústik-afrıkalyq ásker qataryn dástúrli emes jynystyq baǵdary bar adamdardan tazalaýǵa baǵyttalǵan qupıa baǵdarlama bolatyn. Resmı málimetterge súıensek, tájirıbe «qatysýshylary» sany myńǵa jýyq adam bolǵan. Biraq qurbandardyń naqty sany anyq emes. «Jaqsy» maqsatqa jetý úshin ǵalymdar esirtki men elektroshok em-sharasynan bastap hımıalyq dárilermen kastrasıa jasap, jynysyn aýystyrýǵa deıin kóptegen ádisterdi paıdalandy.

«Aversıa» jobasy sátsiz aıaqtaldy: áskerı adamdardyń jynystyq baǵdaryn ózgertý múmkin bolmady. Al «ádistiń» ózi gomoseksýalızm men transseksýalızm týraly eshqandaı ǵylymı málimetterge súıenbegen edi.  Bul jobanyń kóptegen qurbandyqtary sol boıy qaıtadan qalpyna kele almady. Keıbireýleri ózderine qol saldy.

Árıne, bul joba dástúrli emes jynystyq baǵdarlanǵan adamdarǵa ǵana qatysty boldy. Al eger basqalardan erekshelenip turǵan adamdar týraly aıtar bolsaq, onda biz qoǵamnyń basqalarǵa «uqsamaıtyn» adamdardy qabyldaǵysy kelmeıtinin jıi baıqaımyz. Tipti, kishkentaı ereksheliktiń ózi mazaqtaýdyń, jaqtyrmaýdyń, túsinbeýshiliktiń, tipti agresıanyń sebebi bolýy múmkin. Ár adam – ózindik erekshelikteri men psıhıkalyq qasıetteri bar jeke tulǵa. Ár adamnyń jan dúnıesi – búkil bir álem. Bizdiń  adamdarǵa qalaı ómir súrýin, qalaı sóıleýin, qalaı kıinýin aıtýǵa qaqymyz joq. Eger olardyń «ózgesheligi» ómirge, qorshaǵan ortanyń amandyǵyna zıan keltiretin bolmasa, ony ózgertýge tyryspaýymyz kerek. Biz adamdardy jynysyna, dinı, saıası baǵdaryna qaramastan turǵan boıynda qabyldaýymyz kerek. Árkimniń ózi bolýǵa quqy bar.

8

Lendıs tájirıbesi

Lendıs tájirıbesiniń «Júzdiń kenetten ózgerýi jáne baǵynyshtylyq» degen de ataýy bar. Bul tájirıbelerdi 1924-jyly Mınnesotta Karın Lendıs júrgizdi.   Bul tájirıbeniń maqsaty emosıaǵa jaýap beretin bet bulshyqetteriniń jalpy zańdylyǵy anyqtaý, sondaı-aq osy emosıaǵa tán mımıkany izdeý boldy. Tájirıbe qatysýshylary Lendıstiń stýdentteri boldy.

Bettegi mımıkalardyń anyq baıqalýy úshin betke arnaıy syzyqtar syzyldy. Osydan keıin olarǵa kúshti emosıonaldyń kúıdi týdyratyn birnárse kórsetildi. Jekkórinish úshin stýdentter amıakty ıiskedi, rahattaný úshin áýen tyńdady, t.b. Biraq, synalýshy egeýqurıyqtyń basyn kesý kerek degen sońǵy tapsyrmaǵa bári qarsylyq tanytty. Biraq, sońynda báribir istedi. Tájirıbe nátıjesi bet álpetiniń eshqandaı zańdylyǵyn kórsetpedi. Esesine, adamdardyń bedeldi adamnyń yqpalyna baǵynýǵa qalaı daıyn ekenin, osy qysymmen ádette istemeıtin nárselerin de isteı alatynyn kórsetti.

Ómirde de solaı ǵoı: bári óz retimen, esh qıyndyqsyz bolyp jatqanda ǵana biz ózimizge senimdi bolyp, óz pikirimiz bar jeke tulǵa retinde sezinemiz. Biraq, kenetten bireý qysym kórsetse, kópshiligimiz ózimizdi umytyp ketemiz. Lendıs tájirıbeleri kezekti ret adamnyń basqa adamnyń yqpalyna tez jyǵylyp, ózdiginen jaýapty, aqyldy jáne t.b adam bolýyn toqtatatynyn kóretti. Al shyn máninde eshqandaı bedeldi adam bizdi qalamaǵan isimizdi jasaýǵa májbúrleı almaıdy. Onyń ústine, eger ol tiri janǵa zarar tıgizetin bolsa, tipti jolamas edi. Eger ár adam ózine esep berip júretin bolsa, onda biz álemdi budan ári damytyp, adamgershilikke toltyryp, ómirimizdi jaqsy ári jaıly ete alar edik.

9

Balaqaı  Albert

«Balaqaı Albert» nemese «Kishkentaı Albert» degen tájirıbeni 1920-jyly Nú-Iorkte, psıhologıanyń erekshe baǵyty – bıhevıorızmniń negizin salýshy Djon Ýotson júrgizdi. Tájirıbe buryn qorqynysh týdyrmaǵan zattyń qalaı qorqynysh týdyratynyn anyqtaý úshin júrgizildi.

Tájirıbe úshin toǵyz aılyq Albert esimdi sábıdi tańdady. Birneshe ýaqyt boıy oǵan aq egeýquıryq, qoıan, maqta jáne basqa da aq tústi zattardy kórsetti. Balaqaı egeýquıryqpen oınap, oǵan boı úıretti. Sodan keıin balaqaı egeýquıryqpen taǵy oınaı bastaǵan kezde dáriger balany shoshytyp, balǵamen metaldy uryp qalyp otyrdy. Biraz ýaqyt ótken soń Albert egeýquıryqpen oınaýdan qashatyn boldy. Keıinnen egeýquıryqty jáne maqtany, qoıandy kórgende bala jylaı bastady. Tájirıbe nátıjesinde qorqynysh adam boıynda kishkentaı kezinde qalyptasyp, ómir boıy qalady  degen boljam jasaldy. Al Albertke kelsek, onyń aq egeýquıryqtan sebepsiz qorqynyshy onymen birge ómir boıy qaldy.  «Balaqaı Albert» tájirıbesiniń nátıjesi birinshiden, bala tárbıesinde kez-kelgen usaq-túıekke nazar aýdarýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin kórsetedi. Bizdiń kózimizge eleýsiz bolyp, nazardan tys qalǵan keıbir nárselerdiń ózi qalaı bolǵanda da balanyń psıhıkasyna áser etip, boıyna bir qorqynysh uıalatady eken. Bala tárbıeleı otyryp ata-analar óte muqıat bolyp, olardyń qorshaǵan ortasyn, balanyń oǵan qalaı qaraıtynyn baqylap otyrýlary kerek. Ekinshiden, osyny bilý arqyly, biz endi ózimiz sebebin bile almaı júrgen qorqynyshymyzdyń sebebin anyqtap, ony joıýǵa áreket jasaı alamyz. Bizdiń boıymyzdaǵy sebepsiz qorqynyshtar bizge bala kezimizde qalyptasýy ábden múmkin. Al ózimizdi qınap nemese kúndelikti mazamyzdy alyp júrgen qorqynyshtardan arylsaq qandaı keremet bolar edi.

10

Júre paıda bolǵan (jattandy) sharasyzdyq

Júre paıda bolǵan sharasyzdyq dep múmkindigi bola tura óz jaǵdaıyn jaqsartý úshin múldem eshnárse jasamaıtyn psıhıkalyq jaǵdaıdy ataıdy. Bul jaǵdaı negizinen ortanyń jaman áserine qarsy jasalǵan birneshe árekettiń sátsiz aıaqtalýy kezinde paıda bolady. Aqyry sońynda adam  zararly ortany aýystyrýdan nemese qashýdan bas tartyp, erkindik sezimi men óz kúshine degen senimin joǵaltyp, kúızelis pen apatıaǵa túsedi. Alǵash ret bul fenomendi 1966-jyly eki psıholog: Maıkl Selıgman men Stıv Maıer anyqtady. Olar ıtterge tájirıbe júrgizdi. Itterdi úsh topqa bóldi. Birinshi toptaǵy ıtterdi biraz ýaqyt torda ustap, jibere saldy. Ekinshi toptaǵy ıtterdi az qýatty toqpen uryp, biraq tabandarymen tutqany basyp, toq kózin ajyratýǵa múmkindik berdi. Úshinshi toptaǵy ıtterdi de toqpen urǵyzyp, biraq toqty sóndirýge múmkindik bermedi.  Biraz ýaqyt ótken soń úshinshi toptaǵy ıtterdi qorshaýdan op-ońaı sekirip óte alatyn arnaıy qaýmalǵa qamady. Osy torda da ıtterdi toqpen urǵyzdy. Biraq, ıtter qashpaı, sol jerde tura berdi. Ǵalymdar ıtterde «júre paıda bolǵan sharasyzdyq» paıda bolyp, olar syrtqy ortanyń áseriniń aldynda sharasyz ekenine senimdi bolǵanyn anyqtady. Osydan keıin ǵalymdar adam psıhıkasy  da birneshe sátsizdikten keıin ózin osylaı ustaıdy degen qortyndyǵa keldi. Biraq, ózimiz onysyz da biletin nárse úshin ıtterdi sonsha qınaýǵa bola ma eken? Bálkim, kópshiligimiz ǵalymdardyń joǵaryda atalǵan tájirıbesindegi dáleldiń mysalyn óz ómirimizden de taba alatyn shyǵarmyz. Ár adamnyń ómirde bári ózine qarsy turǵandaı kórinetin sátsiz kezeńderi bolady. Bul qoldy bárine bir siltep, óziń úshin de, jaqyndaryń úshin de jaqsylyq tileýden qalatyn kezder. Ondaı kezde erik jigerińdi jaǵyp, bekemdik tanytý kerek. Dál osydaı sátter bizdi shyńdap, kúshti ete túsedi. Keıbir adamdar ómirdiń osylaı synaıtynyn aıtady. Eger osyndaı synaqtan súrinbeı, eńsemizdi túsirmeı ótsek, sáttilik te bizge kúle qarary anyq. Eger buǵan da senbeıtin bolsańyz, onda únemi jaqsylyq nemese únemi jamandyqtyń bola bermeıtinin, ıaǵnı dúnıeniń aýyspaly ekenin esińizge túsirińiz. Eshqashan eńseńizdi túsirip, armanyńyzdan bas tartpańyz. Ómirdiń qıyn sátterinde barlyq jaǵdaıdan shyǵatyn jol bar ekenin jáne «qaýmaldan sekirip shyǵýǵa» bolatynyn umytpańyz. Kún shyǵardyń aldynda ǵana – tún qoıýlanady.

11

Qyz sıaqty tárbıelengen ul bala

Bul tarıhtaǵy eń arsyz tájirıbeniń biri. Ol 1965-jyldan 2004-jylǵa deıin Baltımorda (AQSH) ótkizildi. 1965-jyly súndetteý kezinde jynys múshesi zaqymdalǵan Brús Reımer esimdi ul bala dúnıege keldi. Ata-anasy ne isterlerin bilmeı, psıholog Djon Manıden keńes suraıdy. Al ol bolsa, balanyń jynysyn aýystyryp, qyz sıaqty tárbıeleýge «keńes beredi». Ata-anasy «keńeske» qulaq asyp, uldarynyń jynysyn ózgertýge ruhsat berip, Brústi Brenda etip tárbıeleı bastaıdy. Shyn máninde dáriger Manı kópten beri jynysqa bóliný tabıǵı jaratylysqa emes, tárbıege negizdelgen ekenin dáleldegisi kelip júrgen edi. Balaqaı Brús onyń synaq nysany boldy.

Manı óz esebinde balanyń tolyqqandy qyz bolyp ósip kele jatqanyn jazsa, ata-anasy men mektep muǵalimderi kerisinshe balanyń er balaǵa tán qylyqtar isteıtinin aıtty. Balanyń ata-anasy da, balanyń ózi uzaq jyldar boıy aýyr kúızeliste júrdi. Biraz jyl ótken soń Brús-Brenda er adam bolýdy sheship, atyn ózgertip Devıd boldy, ımıjin ózgertti, erkektik fızıologıasyn qaıtarý úshin birneshe ota jasatty. Ol tipti úılenip, áıeliniń balalaryn baýyryna basty. Biraq, 2004-jyly áıelimen ajyrasqan Devıd ózine-ózi qol saldy. Sol kezde jasy 38-de edi.

Bizdiń kúndelikti ómirimizge qatysty bul tájirıbe týraly ne aıtýǵa bolady? Adam tektik aqparattarǵa negizdelgen belgili bir qasıettermen, beıimdilikpen dúnıege keledi.  Qýanyshqa oraı kóp adam uldaryn qyz sıaqty nemese kerisinshe tárbıeleýge tyryspaıdy. Biraq, bala tárbıelep otyrǵan keıbir ata-analar balasynyń minezindegi erekshelikti jáne onyń qalyptasyp kele jatqan tulǵasyn elemeýge tyrysady.  Olar balasyn onyń tulǵalyq ereksheligine nazar aýdarmastan, ózderi qalaǵandaı batpaqtan jasap alǵysy keledi. Munyń arty qaıǵyly aıaqtalady. Kóptegen adamdar eseıgen shaǵynda ózin túkke turǵysyz sezinip, ómirdi jalǵan ári maǵynasyz dep qabyldap, ómirden lázzat ala almaıdy. Kishiler úlkenniń sózinen asa almaıdy. Bizdiń balaǵa jasaǵan yqpalymyz onyń bolashaq ómirine áser etedi. Sondyqtan, balalaryńyzda asa muqıat bolyp, ár adamnyń, tipti kishkentaı bolsa da balańyzdyń óz joly bar ekenin jáne sol joldy tabýda oǵan bar yntańyzben kómektesý kerek ekenińizdi umytpańyz.

Bul maqalada aıtylǵan tájirıbeler júrgizilgen tájirıbelerdiń bir sanasy ǵana. Tipti,  osylardyń ózi adam tulǵasy men onyń psıhıkasynyń sanqyrly ekenin jáne az zerttelgenin kórsetedi. Bir jaǵynan, adam ózine ózi qanshalyqty qyzyǵatynyn, óz tabıǵatyn túsiný úshin baryn salatynyn kórýge bolady. Mundaı ıgilikti maqsatqa jetý úshin jamandyq jasaýǵa týra kelse de, adamardyń birnársege qol jetkizgenine, endigári tiri janǵa zarar keltiretin tájirıbelerdiń ótkizilmeıtinine seneıik. Adam psıhıkasy men jeke tulǵasy áli talaı ǵasyrlar boıy zertteleri anyq. Tek bul zertteýler adamgershilik sheginen asyp ketpese bolǵany.

---