InfoHub Logo

Abylaı XVIII ǵasyrdaǵy ataǵy jer jarǵan han bolypty. 1700 jyldar shamasynda dúnıege kelip, keıin Túrkistanda Ábilmámbet tórege qyzmet istep, oǵan taǵy qorlanyp, Tóle bıdiń túıesin baǵady. Munda da turaqtaı almaı, Saryarqaǵa kelip, atyǵaı Dáýletkeldi baıdyń jylqysyn baǵady. Keıin qazaq-qalmaqtar arasyndaǵy qatty urystarda erekshe kózge túsip, Sabalaq atynan qutylyp, Atyǵaı qaraýyldan alty qatyn alady. Keıin áıeliniń sany on jetige jetip, otyz uldy bolady. Kókshetaýda turyp, qazaq halqyna qyryq segiz jyl han bolyp, alpys jeti jasynda qaıtys bolypty. Súıegi Túrkistanǵa qoıylypty.

Abylaı han jaýynger batyrlarymen Syr boıyndaǵy eldi aralap júrgende qalmaqtyń atyshýly, ári shesheni, ári batyry Shyryn: «Abylaı elin shabýǵa qolaıly ýaqyt osy» dep Qońtajy hanǵa aıtqan soń, Qońtajy Abylaıdyń eline eki júzdeı jortýyl qalmaq jiberip, qazaq elin shaptyrady. Abylaı Syrdan qaıtyp kelip, muny estigen soń, shapqynshylyqqa ushyraǵan halqyn kórip, bógelmesten jurttyń basshy-bılerin, jaýynger batyrlaryn jıyp alyp aqyldasady:

— Qaıtsek te qalmaqtyń shabýylynda ketken malymyzdy qaıtaryp alýymyz kerek, ol úshin qalmaqtan sóz alýymyz kerek, — deıdi.

Sol kezde qalmaqtyń hany Qońtajy sóılese, sóz bermeıtin, egesse, jol bermeıtin batyr, kósem, qaıratty, qajyrly, aqyly mol, aılaly adam eken.

— Men sizderdiń eshqaısyńa «sen bar» dep atap aıtpaımyn. Biraq Qońtajymen aıtysýǵa, arbasýǵa jaraımyn dep, boıyńa sengenderiń ózderiń aıtyńdar, — depti.

Sonda «men baramyn» dep eshkim jaýap bere almapty. Kóptiń qaıǵyryp, qamalyp otyrǵanyn bilip Abylaı:

— Qazaq qalmaqtyń basybaılysy ma edi, nege úndemeısińder? — degende, Súıindik Aıdabol bıdiń Taıkeltiri, Qarakereı Qabanbaı, Syrym Malaısary «biz baramyz» depti.

— Endeshe, jaraıdy, — dep, óziniń batyrlarynan júz kisi qosyp, basshysy Qabanbaı, Syrym Malaısary bolyp, Qońtajyǵa jóneltpek bolyp jatqanda, Bolatqoja (Qarakesek — Boshan) Keldibek bı esitip, on alty jastaǵy balasy Qazybekti shaqyryp alyp:

— Balam kim bolasyń? — depti.

Sonda Qazybek aıtypty:

— Ákem — Keldibek, atym — Qazybek, rýym — qarakesek, — depti.

— Olaı bolsa, adam bolǵyń kele me?

— Áýeli jaqsylardyń atyn erttep berip, jatqa ataǵymdy shyǵarǵym keledi, — depti.

Sonda Keldibek balasyna [kóńili tolǵan] soń, at-turmanyn, azyq-túligin, qarý-jaraǵyn saılap berip, Abylaıǵa jiberipti. Keldibek júrerde balasyna aıtady:

— Shyraǵym, barǵan betińmen eshkimge, eshqaıda burylmastan Abylaıǵa baryp sálem bergeısiń.

Qazybek ákesi aıtqandaı, Abylaıdyń aldyna baryp, sálem beripti. Abylaı amandasyp, jón suraıdy, Qazybek:

— Taı báıgesin mise ǵyp qanaǵattanbaı, at báıgesin izdep júrgen qarakesek Keldibek bıdiń balasymyn. Atym —  Qazybek degen sirgeli taımyn, — deıdi.

Sonda Abylaı han:

— Bárekeldi, balam, týysyńa, — dep balanyń betin sıpaıdy.

İshinde jas Qazybek, bastyǵy Taıkeltir, Qabanbaı, Malaısary bolyp júzden asa kisi qalmaqtyń eline qaraı sherý tartyp shyǵady.

Birneshe kún júrip qalmaqtyń eline keledi. Qońtajy hannyń ordasynyń syrtyna kelip toqtap, habar aıtqyzyp, ruqsat suraıdy. Qalmaqtyń hany bulardy qabyl alyp, aýyldyń syrt jaǵyndaǵy, jarty shaqyrymdaı jerdegi tigilgen úılerge túsiredi. Kelýshiler eki-úsh kún naqty tynyqqan soń, Qońtajy han ordasyna shaqyrtyp:

— Kelgen jumystaryńdy aıtyńdar! — dep suraıdy.

Sonda Taıkeltir:

— Ýa, taqsyr, han!
Aldyńa keldik,
Aıtqanyńa kóndik,
Ógizdi órge baıladyq,
Erlikti tómenge baıladyq.
Aýzyńa qaradyq,
Unamasa taradyq.
Aq deseń de,
Qara deseń de,
Erik ózińde, — degen eken.
Bul sózde pálendeı qarsylyq-qajyrlylyq bol[ma]ǵan soń, han:

— Búrsigúni túske sheıin bir jaýap qaıtaraıyn. Sonda jaýap qaıyrmasam, bas aman, han beıbitte elderińdi tabyńdar! — depti. Buǵan qazaqtyń basty bı, batyrlary eshnárse aıta almapty.

Sonda bosaǵada otyrǵan bala Qazybek ushyp tura kelip:

— Dat! — depti.

Qońtajy:

— Datyń bolsa aıt! — depti. Sonda Qazybek:

— Sen — temir de, men — kómir,
Eritkeli kelgenmin.
Eki eliktiń balasyn
Telitkeli kelgenmin.
Sóz bermeıtin sheshendi
Kemitkeli kelgenmin.
Eregisken er shyqsa,
Eńkeıtkeli kelgenmin.
Tutqyr sary jelimmen
Jabysqaly kelgenmin.
Jańa úıretken jas tulpar
Jarysqaly kelgenmin.
Qazaq, qalmaq balasy
Tabysqaly kelgenmin.
Tabysýǵa kelmeseń,
Turysatyn jerińdi aıt,
Sen — aıdahar bolsań,
Men — jolbarys,
Shabysqaly kelgenmin! —
depti. Sonda Qońtajy:

— Sen kimsiń? — dep suraıdy.

— Qarakesek Keldibek bıdiń balasymyn, atym — Qazybek, — deıdi bala.

— Endeshe seniń atyń qaz daýysty Qazybek bolsyn jáne barlyq jylqyńdy, adamdaryńdy berdim, — depti.

Sonymen qalmaqtar alyp ketken qazaqtyń uly-qyzy, mal-múlkin tegis túgendep qaıyryp, elshiler endi qaıtamyz degende bir qazaq jigiti kelip Qońtajy hanǵa aryz aıtypty:

— Ýa, han men bıler, qalmaq eldi shapqan túnde men jylqyda edim. Tutqyn ǵyp meni de alyp ketti. Kelgen soń hannyń bir ýáziri astymdaǵy atymdy, ústimdegi tonymdy tartyp aldy. Erkimmen bermegen soń, uryp tisimdi syndyrdy. Janyma balaǵan jalǵyz atym edi. Myna qaıtyp barajatqan jylqynyń ishinde kórinbeıdi. Kúrek tisimnen aırylyp, kúlkim buzyldy, tonymnan aırylyp, kórkim buzyldy. Atymnan aırylyp, uıqym buzyldy. Osyǵan ne aıtasyzdar, halaıyq! — depti.

Buǵan elshiler eshteńe aıta almaı ańtaryp turyp qalady.

Qońtajy bylaı deıdi:

— Ýa, at degen ishi boqty, syrty túkti bir qara ǵoı, ton degeni toqtynyń terisi shyǵar. Onyń nesi sóz bopty, qol synsa, jeń ishinde, tis synsa, aýyz ishińde, bitiskennen keıin kete bermes pe! — depti. Elshilerge hannyń sózi durys syqyldanyp, eshbir sóz aıta almapty.

Sonda Qazybek astyndaǵy atyn tebinip, ilgerilep kelip bylaı depti:

— Qalaısha qol synsa, jeń ishinde, tis synsa aýyz ishińde kete bermek? Biz jamanymyzdy jasyrmaıtyn elmiz, jaqsymyzdy asyrmaıtyn elmiz.

Astyńdaǵy mingen
Qanat emeı nemene?
Toqtyshyqtyń terisi
Janat emeı nemene?
Aýzyndaǵy otyz tis
Bolat emeı nemene?
Qanatynan aıyrylý,
Bolatynan aıyrylý,
Janatynan aıyrylý,
Oǵat emeı nemene?!
Ol jalańash, jaıaý júretin seniń qulyń emes, qazaqtyń erikti uly kórikti bolýǵa tıis, — depti.

Sonda Qońtajy han sózge jyǵylyp, «janatyńa janatym» dep ústindegi janat ishigin, «qanatyńa qanatym» dep astyndaǵy qara qasqa tulparyn, «bolatyńa bolatym» dep belindegi semserin sheship beripti.

Súıtip, Qazybek sheshenniń qazaq halqynyń namysymen shyńdalǵan jigerli sózi qylyshynan qan tamǵan qalmaqtyń qaharly hany Qońtajyny qorǵasyndaı balqytqan eken.

---