InfoHub Logo

Kemirgishter, kemirýshiler — sútqorektiler klasynyń eń kóp taraǵan otrády. Qazir olardyń dúnıe júzinde 32 tuqymdasqa jatatyn 2500-deı, al Qazaqstanda 15 tuqymdastyń (usharlar, tıintárizdiler, qundyzdar, jaıralar, saz qundyzdary, qaraqastar, jalmandar, tyshqandar, jalǵanqosaıaqtar, qosaıaqtar, alyp kórtyshqandar, atjalmantárizdiler, buzaýbastar, qumtyshqandar, qapteserler) 82 túri kezdesedi.

Kemirgishter respýblıkanyń barlyq aımaqtarynda keń taraǵan, tek taýdaǵy máńgi muz basqan jerlerde ǵana kezdespeıdi. Osyǵan oraı kemirgishterde maýsymdyq túleý qabileti jaqsy jetilgen. Dene pishini, tirshiligi alýan túrli — 5 sm-den (kishkene qapteser) 130 sm-ge (teńiz dońyzy) deıin, al salmaǵy 6 g-nan (ergejeıli tyshqan) 80 kg-ǵa (sý shoshqasy) jetedi. Teri jamylǵysy jaqsy jetilgen, kópshiliginde úlpildek, keıbireýlerinde tiken tárizdi ınelerge (jaıra) aınalǵan. Aldyńǵy aıaqtary 4 bashpaıly, artqysy 3-5 bashpaıly.

Basqa sútqorektilerden ereksheligi — eki jup kúrek tisteri óte úlken, qashaý tárizdi, udaıy ósip, bir-birimen (asty men ústi) qaıralyp, ótkirlenip otyrady. Kúrek tisteriniń betki qabaty qatty emal, al qalǵan bólimderi jumsaqtaý dentın qabatymen qaptalǵan. Kópshiligi jer ústinde, keıbireýleri jartylaı sýda (qundyz, ondatr, saz qundyzy, sý tyshqany), jer astynda (alyp kórtyshqan, soqyrtyshqan, t.b.) jáne aǵash dińinde (ushar, tıin) tirshilik etedi. Ózderi in qazady, ne basqa janýarlardyń inderin paıdalanady, uıa da jasaıdy, keıde aǵash qýystaryn da baspana retinde paıdalana beredi. Kópshiligi jyl boıy belsendi, keıbir túrleri (saryshunaqtar) qurǵaqshylyq jyldary jaz aılarynda da qysqa merzimdi uıqyǵa, endi bireýleri (sýyr, saryshunaq, qosaıaq, qaraqas) qysqy uıqyǵa ketedi. Ósimdiktektes azyqpen qorektenedi, aralarynda jándikter jáne maıda janýarlardy qorek etetinderi de bar. Keıbir kemirgishter qysqy azyq qoryn jınaıdy (borsha tyshqan, alaman, atjalman, qarakas, tıin, t.b.).

Kemirgishterdiń bıologıalyq bir ereksheligi — jynystyq jaǵynan tez jetiletindigi (maıdalary 2-3 aıda, irileri 1-2 jylda), ıaǵnı jylyna 3-4 ret kóbeıip, bir ósimde 3-15 jas kemirgishter týady. Qolaıly jyldary kemirgishter sany óte jyldam ósse (10-100 ese), keı jyldary ár túrli indetterden jappaı qyrylatyn kezderi de baıqalady. Maıda kemirgishter 1,5-2 jyl, irileri (sýyrlar, qundyz) 4-7 jyl tirshilik etedi. Kemirgishterdiń tabıǵatta jáne adam ómirinde alatyn orny óte úlken. Kóptegen túrleri in qazyp topyraq qunarlylyǵyn arttyrýǵa jáne ósimdik jamylǵysyn ózgertýge qatysady; sharýashylyq máni zor: tıin, ondatr, sýyr, qundyz, t.b. jumsaq terisi úshin kóp aýlanady; egistikke, jemis aǵashtaryna, jaıylymǵa, orman  ósimdikterine, azyq-túlik koryna kóp zıan keltiredi; qumtyshqan, sýyr, saryshunaq, egeýquıryqtar oba, týláremıa, leıshmanıoz, leptospıroz sıaqty tabıǵı oshaqty aýrýlardy aınalaǵa taratady.

Qazaqstańda kemirgishterdiń 10 túri (kók sýyr, úndi jaırasy, jalman, besbarmaqty ergejeıli qosaıaq, Geptner ergejeıli qosaıaǵy, úshbarmaqty ergejeıli qosaıaq, boztústi ergejeıli qosaıaq, alyp kórtyshqan, Roborovskıı atjalmany, sary alaqorjyn) Qazaqstannyń "Qyzyl kitabyna" engizilgen.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalman

Saryshunaqtar

Egeýquıryqpen qorektenetin ósimdik

Qyzyl kitapqa engen janýarlar (omyrtqalylar)

---