InfoHub Logo

PESA

QATYSÝSHYLAR:
KENESARY — han
NAÝRYZBAI — batyr, hannyń baýyry
NYSANBAI — jyraý
KÚNİMJAN — hannyń ǵashyǵy
TURSYN — Kúnimjannyń ákesi, baı
QADISHA — Kúnimjannyń sheshesi
QOŃYRQULJA — Aqmolanyń aǵa sultany
GORCHAKOV — Batys-Sibir general-gýbernatory
IVAN KARBYSHEV — Qaraótkel bekinisiniń komendanty, voıskovoı starshına
Halyq, sardarlar men sarbazdar, ánshi-kúıshiler jáne taǵy basqalar.

Birinshi kórinis

Sahna túkpirinen qarań-qurań etip bireý shyǵyp (qazaq) kele jatady. Birte-birte jan-jaqtan qarańdaǵan adamdardyń qatary kóbeıip, qımyl-qozǵalys kúsheıe túsedi. Bári de aldyǵa qaraı jedel-qabyl umsyna, umtyla beredi.

Bir kezde dál ortaǵa joǵarydan arqandar shıratylyp túsedi. Adamdar jer baýyrlap jata-jata qalady. Sol sát taǵy bir top adam paıda bolyp, joǵarydan tómen qaraı tartylǵan arqandarǵa qaraı umtylady. Qym-qýyt qozǵalys, jankeshti umtylys. Kenet, jatqandar oryndarynan turady. Eki jaq arqanǵa talasa jóneledi. Ári tart ta, beri tart, is-áreket kúsheıip, arpalys arta túsedi.

Osy kezde Kenesary men Qońyrqulja kórinedi.

QOŃYRQULJA. Eı, Kenesary, uly ımperıaǵa jalań qylyshpen qalaı qarsy turmaqsyń?!. Eldi qur bosqa dúrliktirip, qandy qyrǵynǵa bastaǵannan ne tabam deısiń?! Halyqty orǵa aparyp jyǵasyń-aý, Kenesary.

KENESARY. Qońyrqulja, sen sıaqty aq patshaǵa qyzmet etip, kúniń úshin janyńdy jaldap, satylyp júrgenshe, azattyq úshin kúresip ólgen artyq!

QOŃYRQULJA. Aý, men aq patshaǵa qyzmet etsem, Aqmolanyń aǵa sultanymyn.

KENESARY. Aǵa sultandyǵyńdy alǵa tartyp, ata-babamyzdan mura bop qalǵan jerimizdi qarashekpendilerge taratyp berip jatsa da aýzyn býǵan buqadaı qarap otyra bermekpisiń! Bundaı bassyzdyqqa sen kóz juma qaraǵanyńmen, men jol bere almaımyn!

QOŃYRQULJA. Ózderiń emes pe, aq patshaǵa qarsy shyǵyp júrgen.

KENESARY. Elińdi qasqyrsha talap, qatynyńdy, kelinińdi, qyzyńdy zorlap, ulyńnyń tulymyn qıyp, qulaqkesti qulyna aınaldyrsa da, tyrs etpeı otyra berý kerek pe?! Jo.. joq... Buǵan sen kónersiń, men kóne almaımyn, sen tózersiń, men tóze almaımyn!..

QOŃYRQULJA. Kenesary, baıqa, baıqa, aq patshaǵa qarsy shyǵamyn dep, basyńnyń qaıda qalǵanyn bilmeı qalyp júr me? Men patshaǵa ne úshin, kim úshin qyzmet etip júrmin?!. Osynyń bári qara halyqtyń, qalyń eldiń qamy emes pe? Seniń janyńdy aýyrtqan jaı, bizdi kúızeltpeıdi deımisiń?!.

KENESARY. Joq... Qońyrqulja... Sonda aıdaǵannyń aldyna túsip, ustaǵannyń jeteginde kete ber demeksiń be?! Jo.. joq... namysymyzdy taptata qoımaspyn!

QOŃYRQULJA (sál kidirip). Kenesary, qazaqtyń jaýy tek ormandaı orys emes, Qoqan, Buhara, Hıýa handyqtary da basyńa báıge tigip, jerińe kóz alartyp, álekedeı jalanyp otyr. Qaıda barsań da aldyńnan qurylǵan tor men qazylǵan kór shyǵar!.. Áı... áı...

KENESARY. Joq. Elimniń tizgini men shylbyryn jat qolyna bere almaımyn! Biz qul bolý úshin jaralǵamyz joq! Sen qul bolsań, men qul bolsam, erteńgi urpaǵymyz kim bolmaq? Erkindik úshin qynnan qylysh sýyryp, jaýǵa qarsy shabamyz, kerek bolsa, osy jolda janymyzdy qurbandyqqa shalamyz!..

Osy sátte jalyndata sóılep turǵan Kenesarynyń kózi shara ustaǵan sulý qyzǵa túsedi. Ol bappen basyp kelip, qolyndaǵy qymyzyn Kenesaryǵa usynady. Kenesary salqyn qymyzdy tartyp kep jibergende mańdaıynan sýyq ter burq ete túsedi. Qyz qysyla-qymtyryla qol oramalyn usynady. Kenesary oramaldy alyp, mańdaıyndaǵy terin súrtedi. Osy kezde ekeýi qalǵan elden bólinip, alǵa shyǵady. Mýzyka óshedi.

KENESARY. Sen... sen, kim ediń, qalqam? Qanatymen sý sepken qarlyǵashtaı boldyń-aý!

KÚNİMJAN. Atym — Kúnimjan. Tursyn baıdyń qyzymyn.

KENESARY. Kúnimjan... Kúnimjan... Atyńa zatyń saı eken, qalqam!

KÚNİMJAN. Esimińizge syrttaı qanyq em. Aıtsa aıtqandaı, tulǵańyz erek, sózińiz kesek jan ekensiz.

KENESARY. Janymda júrer jan ekensiń!

KÚNİMJAN. Átteń, átteń, jolym jińishke, áıtpese, oılanbastan sońyńyzǵa erer em!

KENESARY. Sendeı arý shuǵylasyn shashyp janymda júrse, meniń de ómirim nurlana túser edi-aý, Kúnimjan! (Qolyna qyz bergen oramaldy alyp). Jan-júregiń aıaýly netken jan eń?!. Qylyǵyń qandaı súıkimdi, sóziń qandaı áserli, júziń netken jyly edi, qalqam?!.

Kenesary sál-pál oılana turyp qalady da, azdan soń aıaǵyn aqyryn basyp shyǵyp ketedi.

Kenet mýzyka ózgeredi. Lırıka. Saǵynysh. Mahabbat. Ádemi, taldyrmash jańaǵy qyzdy kóremiz. Ózimen ózi, bireýdi izdegendeı, áldeneni kútkendeı kúıde. Yńyldap án aıtady. Áni óte nazdy, daýysynan muń men saǵynyshtyń samal jeli esedi.

KÚNİMJAN (syqylyqtap). O, Táńirim, óziń jar bol!.. Qolda mendeı paqyryńdy!.. Túni boıy kóz ilmeımin, kúni boıy elegzımin! Qalaı... qalaı tústim bul surapyl sarsańǵa? Bul ne ǵajap? Janym nege jaı tappaıdy! Kóńil qusym alyp ushyp, qaıda tartyp barasyń!.. Qaıdan turaq tabarsyń! Jan-júregim munsha nege egiledi, eziledi! Neni ańsaıdy?.. Neni izdeıdi?..

Sheshesi shyǵady. Kúnimjandy kórip, janyna jaqyndaıdy.

QADISHA. Kúnim-aý, beıýaqytta japadan-jalǵyz naǵyp júrsiń?

KÚNİMJAN. Apa, apa!..

QADISHA. Ne boldy, kúnim?

KÚNİMJAN. Janym meniń jaraly!..

QADISHA. Ne deıdi?.. Botam-aý, syrqattanyp qalǵannan saýmysyń!

KÚNİMJAN. Tánim sap-saý, janym ǵana jaraly. Júregime máńgi óshpeıtin shoq tústi! Endi sony óshire almaı álekpin! Apataı...

QADISHA. Ol qandaı shoq?

KÚNİMJAN. Sezim shoǵy... sezim shoǵy, apataı!..

QADISHA (kúlimsirep). Kúıeý jigit búgin kelem depti ǵoı!..

KÚNİMJAN (kúmiljip). Apa, apataı!..

QADISHA. Ne boldy, kúnim? Kóńilimdi kúpti ete bermeı aıtsańshy!..

KÚNİMJAN. Apa... apataı, meniń kóńilim basqada.

QADISHA ( shoshynyp). Ne sumdyqty bastaǵaly tursyń, qyzym!.. Kim sonda ol? Qandaı jan?

KÚNİMJAN (kúmiljip). Aıta almaımyn, apataı... Bir kórgennen tanydym! Tanydym da esim ketti! Erkimdi aldy qushtarlyq! Túr-tulǵasy kelisken naǵyz batyr, er eken! Sodan beri kúndiz kúlki, túnde uıqymnan aıyryldym!

QADISHA. Bunyń qalaı, qyzym-aý? Aıttyrylyp, qalyń malyń tólenip, toıyńa deıin kelisilip qoıylǵan joq pa? Kúıeý jigit búgin keledi emes pe? Oǵan ne aıtamyz? Qyzym, ákeńniń abyroıyn oılap kórdiń be?!

KÚNİMJAN. Oıladym, apa, oıladym! Oıladym da, osyǵan tas bekindim! Men Qońyrquljaǵa áıel bola almaımyn, apataı!

QADISHA. Endi bolmas áńgimeni qozǵama?

KÚNİMJAN. Túsinseńizshi, apataı!.. Eki birdeı qatynnyń ústine qalaı barmaqpyn!..

QADISHA. Barmaı, qaıda barasyń!

KÚNİMJAN. Apataı... Qalamaǵan adamǵa qalaı ǵana barmaqpyn!.. Qalaı qımaqsyz, apataı!.. Apa...

QADISHA. Qoı, qyzym, aqylǵa kel! Ákeń de saǵan jamanshylyq oılamas. Onyń ústine aǵa sultan degen aty bar emes pe, Qońyrquljanyń qyryna iliksek, keteýimiz ketip qalmaı ma, qyzym? Seniń qalyńyńa dep úsh úıir qara jorǵany ákep tastamady ma?! Elge masqara bolamyz! Ol buǵan qalaı shydar dersiń?! Bereke-birligimiz ketip, eldiń tynyshtyǵy buzylmaı ma?!.

KÚNİMJAN. Ózim de eki ottyń ortasynda qalǵandaı qınalyp júrmin, apataı... Biraq, bul oıymnan endi meni bir-aq nárse qaıtarmaq!..

QADISHA. Ol ne sonda? Aldymen sonyńdy aıtshy?

KÚNİMJAN. Ol... Ol — ajal.

QADISHA. Ne deıdi, Qudaı-aý!.. Tas bitelgir qulaǵym ne estip tur! Botam-aı, erterek nege aıtpadyń? Ákeńe ne dermiz?!

KÚNİMJAN. Apa, ákeme ózińiz aıtyp kórińizshi! Túsindirińizshi, apataı!..

QADISHA. Qalaı ǵana aıtsam eken?! Qudaıym-aı!.. Seniń de syryń, ákeńniń de minezi ózime málim ǵoı! Aıtaıyn, túsindireıin!.. Túsinse eger...

Ekeýi shyǵyp ketedi.

(Sol sahna. Tursyn baı oılanyp otyr. Bir kezde syrt jaqtan sháýildegen ıtterdiń daýysy jamyraı shyǵyp, tarsyldaǵan at tuıaǵynyń dúrsili estiledi. İle-shala úıge Qońyrqulja alqyna-julqyna kirip keledi. Ashýly, susty.)

TURSYN. Hosh kepsiz, sultan!.. (Qońyrqulja onyń usynǵan qolyn almaıdy. Qolyndaǵy arqandy jerge tastaı salady). Aý, sultan, jaýǵa shapqandaı bul ne kelis? Joq álde, sultanǵa ne istese de jarasa beredi dep oılaısyń ba? Aqyry kelisiń osylaı eken, úıge at-matyńmen biraq kire salmadyń ba?! Aýyldyń ıtine deıin azan-qazan shýlatyp...

QOŃYRQULJA. Oý, aýyldaryńda adam emes, ıttiń kóp ekenin qaıdan bileıin! Shetinen úrgish, qabaǵan sıaqty!..

TURSYN. Men de bilmedim, ıttiń tilin túsinetin ıt emespiz, amandasyp-sálemdesip jatqandary shyǵar!

QOŃYRQULJA. Áı, ne dep tursyń, Tursyn baı!..

TURSYN. Aptyqpa, sultan, ata-dástúr bar emes pe? Umyttyń ba?..

QOŃYRQULJA. Eı, ata saltty aıaqqa taptap otyrǵan men be, álde sender me? Aa.. Keshe qyzyńnyń habarshydan maǵan ne aıtyp jibergenin bilemisiń?

TURSYN. Ashýlanba, sultan. Ózim de jańa ǵana estip otyrmyn. Aldymen sózge qonaq ber!

QOŃYRQULJA. Ne aıtaryńdy qabaǵyńnan-aq sezip turmyn! Búgin qyzyńdy alyp ketemin!..

TURSYN. Bere almaımyn...

QOŃYRQULJA. Aý, nege? Aıttyryp, qalyń malyn tólep qoımap pa em!

TURSYN. Aıttyrǵanyń ras-aý!

QOŃYRQULJA. Endeshe bul qaı qıastyq?

TURSYN. Qyzym óz erkimen barmasa, zorlap qosa almaımyn. Óziń de bilesiń, Kúnimjan meniń jar degende jalǵyzym. Qyzym da osy, ulym da osy! Qudaıdan tilep alǵan, kózimniń aǵy men qarasyndaı, jalǵyzymdy jylata almaımyn!

QOŃYRQULJA (órshelenip). Oý, sen ózi ne aıtyp turǵanyńdy bilemisiń! Joq álde, myna meniń kim ekenimdi umytyp qaldyń ba?

TURSYN. Eshnárseni umytqam joq! Qalasań, qalyń malyńdy aıybymen qaıtaryp bereıin. Tek aıtarym, kóńili qalamaǵan qyzymdy jylata almaımyn!

QOŃYRQULJA. Tańdaǵanym — Kúnimjan. Áıtpese, alamyn desem, maǵan nemene qatyn quryp qaldy deımisiń?! Berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan...

TURSYN. Qońyrqulja... aǵa sultan boldym dep ábden qutyrǵan ekensiń! Kim edi seni qoltyǵyńnan demegen? Umyttyń ba?!. Aıadym ba jolyńa, malym menen pulymdy!..

QOŃYRQULJA (kúledi). Áı, berseń, men senen suraǵamyn joq! Óziń úshin bergensiń! Saǵan da jal biteıin degen eken, á!.. Salyńdar moınyna qyl arqandy. Qol-aıaǵyn kisendep, ıtjekkenge aıdataıyn. Kóreıin, qorlyq pen mazaqtyń qandaı bolatynyn!.. (nókerlerine qarap). Áı, ne qarap tursyńdar! Analardy alyp ketińder!.. Qyzyn ǵana qaldyryńdar!

KÚNİMJAN. Áke!..

TURSYN (shoshynyp). Qońyrqulja, ne istemek oıyń bar?

QOŃYRQULJA (jymysqylana jymıyp). Qazir óziń de kóretin bolasyń!

TURSYN. Anturǵan!

QOŃYRQULJA. Áketińder mynany! (Syrttan bir jigit júgirip kiredi.) Áı, ne bop qaldy?

JİGİT. Kenesary... Kenesary kele jatyr...

QOŃYRQULJA. Kelse, qaıteıin!..

İle-shala Naýryzbaı kirip keledi. Tursyn baıdy ustap turǵan eki nókerdi qamshymen tartyp-tartyp jiberedi.

NAÝRYZBAI. Bosatyńdar! (Qońyrquljaǵa). Bul ne qylǵan bassyzdyq.

QOŃYRQULJA (syzdanyp). Saǵan ne kerek, boqmuryn?

NAÝRYZBAI. Sen ne dep tursyń, atańa nálet!.. (jaǵasyna jarmasa ketedi)

KENESARY. Toqtat!..

Osy kezde Kenesary kirip keledi. Qasynda Nysanbaı jyraý. Naýryzbaı qolyn keýdesine qoıyp, qaqqan qazyqtaı tura qalady. Kenesarynyń kózi birden úrpıip turǵan Kúnimjanǵa túsedi. Kúnimjanda Kenesaryǵa qaraı qalǵan. Ekeýiniń kózderi túıisip qalady da, qyz uıalyp ımene basyp sheginshekteı beredi. Onyń artynyn «Qyzym, qyzym...» dep ákesi de shetteý shyǵa beredi. Kenesary Kúnimjannyń sońynan bir basyp, eki basyp ilese berip, oıyna áldene túskendeı toqtaı qalady.

KENESARY. (Qońyrquljaǵa qarap) Bul qaı basynǵanyń!

QOŃYRQULJA. Sen... sen bunda qaıdan tap bola qaldyń?

KENESARY. Jaı júretin zaman ba edi?! Jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten tartyp, eldiń shyrqyn buzyp tur emes pe?!

QOŃYRQULJA. Aý, eldiń qamyn syltaý ǵyp, qatyn qarap júrgennen saýmysyń!

KENESARY. Al, solaı bolsa she?!. Bul eldiń erkegi jalǵyz sen emes shyǵarsyń!

QOŃYRQULJA. Kenesary, men búgin qaıtsem de qalyńdyǵymdy alyp ketemin!.. Jolyma bóget bolma!

KENESARY. Qońyrqulja, eriksiz alyp kete almassyń! Biz de bul eldiń ıesimiz.

QOŃYRQULJA. Solaı ma edi?!. Sen qarsy boldy eken dep, syrǵasy salynyp, enshisi tólengen qalyńdyǵymdy tastap kete almaımyn!

KENESARY. Qońyrqulja, qaryndasty jylatyp saǵan bere qoımaspyz!

QOŃYRQULJA. Kenesary, aıtqanyma kónip, aıdaýyma júredi deseń, qatelesesiń! Atań Abylaıdan beri aıtqandaryńdy ótkizip, tize batyryp kelesińder. Bılik pen shen-shekpenge qatysty bolsa bir sári-aý! Basqa qyz-qyrqyn quryp qalǵandaı, qalyńy tólengen qatynyma kóz salǵanyń, qaı basynǵanyń!.. Aıdyń-kúnniń amanynda aıttyryp qoıǵan qalyńdyǵymnan aıyrylyp qalsam, kim bolǵanym! Jo.. joq... Kenesary, bundaı bassyzdyqqa jol bere qoımaspyn! Bizdiń de erkektik namysymyz bar emes pe?.. Qudaı kýá, men emes, óziń kelip soqtyqtyń! Kórermiz áli kimniń myqty ekenin! Endigi isim sendermen bolsyn!

NAÝRYZBAI (tura umtylyp). Áı, dońyzben aýyzjalasqan pále, ne ottap tursyń!?.

KENESARY. Naýan!..

QOŃYRQULJA. Óı, óńmeńdegen óńsheń Abylaıdyń tuqymy... Qutyraıyn degen ekensińder! Tfá!.. (shyǵyp ketedi).

NAÝRYZBAI. Atańa nálet, qýyp jetip, sazaıyn bereıin!..

KENESARY. Naýryzbaı!..

NAÝRYZBAI. Kóke!..

KENESARY. Baýyrym!..

NAÝRYZBAI. Kóke, «Jaýdy aıaǵan jaraly» bolar. Kóke...

KENESARY. Esińde bolsyn, men aıap turǵamyn joq! Itpen ıt bolsań, boıyńnan ne qasıet qalmaq? Onsyz da basy birikpeı júrgen eldiń arasyna ot salyp qaıtemiz!..

NAÝRYZBAI. Qashanǵy olardyń áýenine tóńkerile beremiz. Aıýǵa namaz úıretken taıaq emes pe?!

NYSANBAI. Naýryzbaı... Naýryzbaı, keıde osylaı jaý bolýǵa nıeti joq eldi de óshiktirip alasyń-aý!

NAÝRYZBAI (Nysanbaıdyń jaǵasynana shap berip). Oý, sen kim ediń?!.

NYSANBAI. Sabyr, Naýryzbaı!..

NAÝRYZBAI. Sen kim ediń, maǵan aqyl úıreter?!

KENESARY. Naýan... Naýan!.. Ashýyń aldynda, aqylyń artyńda júredi-aý, seniń! Biz eldi aqylmen.. myna bastap júrgen isimizdiń ıgilikti is ekendigine kózderin jetkizip baryp, barsha halyqty sońymyzdan ertemiz dep júr emespiz be? Sabańa tús, Naýan!..

NAÝRYZBAI. Kóke, men seniń ashýyń men qaıratyńmyn. Kerekti jerge jumsarsyń! Qıyp túspesem, maǵan sert! Endigi bas bıligim ózińde. Artyq ketip, aǵattyq jasasam, aıypqa buıyrmassyz, kóke!

KENESARY. O, bárekeldi... bárekeldi baýyrym! (Qushaǵyna basyp, arqasynan qaǵady).

Tursyn Kenesaryǵa jaqyndaıdy. Onymen birge áıeli men qyzy qosa shyǵady. Áıeliniń qolynda kise, qyzynyń qolynda qylysh. Kóldeneńinen ustaǵan. Tartý-taralǵy ekeni kórinip tur.

TURSYN. Aınalaıyn, Kenesarym-aı, syrtyńnan qıanatqa jany qas dep estýshi em! Oǵan da kózim jetti. Óle ólgenshe umytpaspyn. Atań Abylaı men ákeń Qasymnyń da oılaǵany el birligi, jer tutastyǵy edi. Óziń de sol jolǵa túsken ekensiń! Aq patshanyń pármenine razy bolmaı atqa qondy dep estigem. Rızamyn. Jortqanda joldaryń bolsyn!

KENESARY. Táńir jarylqasyn, aǵasy!

TURSYN. Kenesary, óziń at ústindesiń, al biz bolsaq, otyryp qaldyq. El ishi qalaı, ne kúıde?

KENESARY. Óz elimizde turyp ógeıdiń kúıin keshkendeımiz, qarıa. Samaly saýmal Saryarqam-aı!.. Túgin tartsa maıy shyǵatyn qasıetti ataqonysymyz saǵymdaı buldyrap, jattyń qolynda qalyp bara jatyr. Jerimiz kıesiz, elimiz ıesiz qalǵandaı. «Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi, altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi» demeı me! Altaýdyń ala bolmaı, tórteýdiń túgel bolǵanyn qalaımyn. Myna aýzy túkti kápirdiń betalysy jaman, ishkerleı enip, qaptap keledi! Bularyn qoımasa, túbi osylarmen jaýlasatyn túrimiz bar! Qaraspandaı tónip kele jatqan alty basty aıdaharǵa birlesip qarsy turmasaq bolmaıdy. Ekpini taýdy buzyp, jasty jaratyndaı, tym qatty.

NYSANBAI. El aǵasyz, jeń jaǵasyz bolmas. Eldiń jón biler aǵasysyz, siz buǵan ne deısiz, qarıa. Kenesarynyń sózine qandaı aqyl qosasyz?

TURSYN. Iá, sózderińniń jany bar. Qaýip kóp. Qara aspandaı tónip-aq keledi. Seıiletin kún bar ma, seıiltetin kúsh bar ma?! «Birlikti el buzylmas» degen, «kúsh — birlikte», bas biriktirip, qarsy turmasaq, jutylyp keter jaıymyz bar. El qonysynan aıyrylsa, yrysynan qosa aıyrylmaq. El men jerdiń qadirin biler jurt emespiz be, biz de qarap qalmaspyz! Artyńda aıǵaıǵa attan qosar qalyń eliń bar! «Kóp qoldasa, jeńbeıtin jaý joq», qoltyǵyńnan demeýge qashanda daıynbyz. Elimiz ben jerimiz úshin aıanatyn, aıaıtyn eshteńemiz joq!

KENESARY. Bárekeldi, aǵasy. Kópti kórgendigińizdi tanytyp, kósheli sóz aıttyńyz! Ózińiz syqyldy jón siltep, jol kórseter el aǵalary bolmasa, qazaqtyń qaı isi ońǵa basar deısiz! Myna keń dalada tarydaı shashylyp, rý-rýǵa bólinip júrgen sorly qazaq basy birikpeı, jem bolyp kete me dep qorqam.

TURSYN. Ár qazaqtyń úıinde han men sultannyń sybaǵasy daıyn turatyn dástúrimiz bar-emes pe?!. Qabyl al!.. Eliń teńdikke jetpeı, belińnen túspesin! (Kenesarynyń beline kúmis kise baılaıdy).

KENESARY. Táńir jarylqasyn, aqsaqal!..

TURSYN (Naýryzbaıǵa burylyp). Al Naýryzbaı shyraǵym, «orystan dosyń bolsa, aıbaltań qasyńda bolsyn» dep tegin aıtty deımisiń! Myna almas tek qana aqıqat jolynda sermelsin!

NAÝRYZBAI. Rahmet, aǵasy!

TURSYN. Jortqanda joldaryń bolsyn, batyrlarym! Jaratqan jar bolyp, ata-babalaryńnyń arýaǵy qoldasyn! Aýmın!

Ekinshi kórinis

Kenesary japadan-jalǵyz oılanyp otyr. Kózinde muń, júzinde nala bar.

KENESARY. Oý, beý dúnıe... Meniń tańdaǵan jolym durys pa? Zaman mynaý... qubylyp turǵan... «Alla alarynda adamdy aqylynan adastyrady» deýshi edi, adasyp júrgen joqpyn ba? Sońyma ilesken halyqty ózim orǵa aparyp jyqpaımyn ba?! Bastaryn oqqa ózim baılap bergendeı bolmaımyn ba?! Ormandaı orysqa qarsy shyǵamyz dep, qur bosqa qyrylyp qalsaq, ne bolmaq?!. Alty basty aıdahardyń jumyryna jutylyp kete bermeımiz be? Jo... joq. Beý dúnıe-aı!.. Bar qazaqtyń basyn qosyp, sońymnan erte alsam-aý, shirkin!.. Oǵan shama jete me?.. Jaı jatsań da aman qoıatyn túri joq!Bodandyqtyń qamytyn óz erkimizben moınymyzǵa kıgenshe, tiri jan emespiz be, ólsek te qarsylasyp óleıik! Men osyǵan bekindim!

A, darıǵa, dúnıe-aı!.. Qasıetińnen aınalaıyn, týyp-ósip, kindik kesken týǵan jer!.. Ata-baba qonysym, jaz jaılaýym, qys qystaýym!.. Kókoraı tarqan ózenim, aınalasy qoǵaly, sýy tunyq kólderim, salyndy qopa qamysym, batyr men bıler bas qosyp, áńgime qurǵan belderim, shaǵyrly jýsan, ızenim, japyraq jaıyp gúldener qaraǵaıym men qaıyńym, aınalaıyn aralym, arqar men qulja, maralym, bastary samal taýlarym, arasy bıik baýlarym, sarqyrap aqqan bulaǵym, jelkildep ósken quraǵym, saýynǵa saba toltyryp, at shaptyryp, toı qylyp, qut-bereke bolǵan jerlerim kózden bul-bul ushyp, qoldan sýsyp, bireýdiń ıeliginde qalyp barasyń-aý! İrbiti sary samarǵa sapyryp qymyz quıdyryp, salqyn jerge tońdyryp, saltanatqa tóndirip, saýqym salǵan zaman-aı! Tamaǵymyzǵa qanjar, qos búıirimizge egeýli naıza, júregimizge kók súńgi qadaldy. Tóbemizde almas qylysh tónip tur!.. Ýa, darıǵa, beý dúnıe-aı!..

Kúnimjan keledi.

KÚNİMJAN. Amanbysyz, batyr?

KENESARY (jalt qarap). Kúnimjan... bunda qaıdan júrsiń?

KÚNİMJAN. Kóńil qusym alyp-ushty!..

KENESARY (tebirenip). Jalǵyz-jarym júrsiń be?

KÚNİMJAN. Jalǵyz keldim! Syrym shashaý shyqpasyn dep!..

KENESARY. Qalqam-aı, bir qorqytyp, bir qýanttyń ǵoı, aǵańdy!

KÚNİMJAN. Aǵa, sizdi bir kórgennen júregime shoq tústi. Sodan beri oısoqty bop, kóz ile almaı júrmin!..

KENESARY. Meniń de qalqam, oıymda tek sen ǵana... Tamam jurttyń kózinshe qymsynbaı-aq qymyz ákep berip eń!.. Mańdaıymnan aqqan terdi súrtýge bergen oramalyń da janymda saqtaýly! (Qaltasynan kesteli oramal alyp shyǵady). Sol kezde-aq tal boıyńnan bir jylylyq sezip em! Janaryńnan biraz syrdy uǵyp em!.. Átteń, átteń, kózim de ótkir, tilim de meniń jaman edi. Jaqsy kórgen adamyma kóp suqtanyp, artyq aýyz sóz de aıta bermeımin!

KÚNİMJAN. Sol kúnnen keıin sizdi endi kóre almaımyn ba dep qoryqtym. Janym-júregim sizdi izdedi. Ata salttan attap ótip, jolyma da qaramaı, qyz da bolsam, sizdi izdep shyqqanym da sol edi!..

KENESARY. Men de qalqam, taptym ba dep turmyn izdegenimdi. O, Táńirim, rızamyn men saǵan! Qysylǵanda qoltyǵynan demesin dep osyndaı qalqany jibergeniń úshin de! Rızamyn!..

Qońyrqulja keledi.

QOŃYRQULJA. A, solaı ma edi?!. Kóńilimdegi kúdikke kózim jetti-aý, aqyry!

KENESARY. Aǵa sultannyń qarańǵyny jamylǵan qorqaýdaı timiskilenip júrgeni qalaı?

QOŃYRQULJA. Kóz aldyńda asylyńdy qaǵyp bara jatsa, aǵa sultandyǵyńdy oılap óziń de otyra almassyń! Jasym úlken, jasym úlken bolǵan soń jolym da úlken. Kósheligińdi tanyt, Kenesary!..

KENESARY. Joq, Qońyrqulja. Olaı jasyńdy buldama! Jol jaqqa kelsek, bar qazaqty bılegen Abylaı hannyń nemeresi ekenimdi umyttyń ba?!.

QOŃYRQULJA. Iá, Abylaıdyń tuqymy, áli kúnge deıin tize batyryp kelesińder. Men de ataqty Áz Táýke men Semeke handardyń áýletinenmin. Atam, orta júzdiń hany Semekege qyryq myń jylqy bitken. Óz ákem Qudaımendi sultanǵa da otyz myń qara kók pen kúreń bitti emes pe? Al senen meniń qaı jerim kem? Ataǵym ba, baǵym ba, dáýletim be? Men de uly Shyńǵys hannyń urpaǵymyn.

KENESARY. Áı, Qońyrqulja, ataq pen dańqty alǵa tartar jer bul emes.

QOŃYRQULJA. Aý, Kenesary, qarǵa qarǵanyń kózin shuqymas. Ekeýmiz de bir atanyń balasymyz. Tóre tuqymynyń namysy qaranyń qyzynyń mahabbatynan áldeqaıda artyq shyǵar!

KENESARY. Joq... joq, Qońyrqulja, bul Allanyń isi. Buǵan qylar sharam joq.

QOŃYRQULJA. Aý, Kenesary Allany aldyǵa tartyp syltaýratpa. Men Kúnimjannyń óz aýzynan estigim keledi. (Kúnimjanǵa qarap) Sen ne deısiń, Kúnimjan?

KÚNİMJAN. Basymdy saýdaǵa salatyndaı mal emespin ǵoı, sultan! Eki batyrdy talastyryp, el arazdyǵyna sebepker bolǵym kelmeıdi. Elimniń erkin ósken erke qyzy edim, jolyma bóget bolmańyz, sultan!

QOŃYRQULJA. Kúnimjan-aı, mine seniń osy mineziń ǵoı, meni ózińe eliktirip qoıǵan. Dos bar mende, dushpan bar. Kúlmeı me el artyn ashyp. Jaı taptyrmaı janyma, aýyr boldy-aý azabym, aıtshy, janym, óziń-aq, bul neǵylǵan mazaǵyń!..

KÚNİMJAN. Bar kináni maǵan emes, júregime qoıyńyz! Neǵyl deısiz, ne iste deısiz, soqpasa eger siz dep júrek. Janym meniń qalamasa, sizben birge bolýdy!..

QOŃYRQULJA. Netken qatal jan ediń, qaırylmaıtyn, erimeıtin, jibimeıtin júregiń!..

KENESARY. Aıtylar sóz aıtyldy. Kúnimjannyń jaýabyn estidiń ǵoı!

QOŃYRQULJA. Kúnimjan-aı, átteń... Átteń, Kúnimjan-aı, jolyńda ólsem armanym joq deýshi edim!.. Báribir seni qatyn qylmaı tynbaımyn!.. Osy ýádemde turmasam, atym óshsin!.. (Ashýlanyp ketip qalady).

KENESARY. Áı, Qońyrqulja-aı!.. Aqylǵa kele me desem, azynaǵan aıǵyrdaı arqyrap barasyń ǵoı!

KÚNİMJAN (erkeleı). Tórem, basyńyzdy daýǵa salyp qoıdym ba?

KENESARY. Jo... joq, erkem, qaıta maǵan óshpes jalyn syıladyń!

Osy jerde toı kórinisteri kórsetiledi. Kenesary men Kúnimjannyń toıy. Toıǵa jınalǵan qaýym jaǵalaı qorshap, qostap turady. Ortada Kenesary. Eki jeńgesi uzatylar qyzdyń kıimin kıgen Kúnimjandy eki jaǵynan ustap, alyp keledi. Ústinde qyzyl kamzol, basynda ádemi sáýkele.

NYSANBAI. Al, jigitter, Kenekemniń toıynda kórseteıik ónerdi...

Ýa, aaa... Aınalaıyn Kenekem!
Suńǵaq boıly suńqarym,
Suńǵyla oıly sultanym.
Dúbirlep ozǵan dáýirden,
Tarlanbozym, tulparym!
Salqam-salqam salqarym,
Shamyrqanǵan shalqarym.
Úkili úmit artarym.
Zulqarnaıyn sıaqty
Qos múıizdim, arqarym!
Elbeń-elbeń elmenen,
Emeýringe kónbegen.
Erbeıgenge ermegen,
El namysyn bermegen
Sendeı bolsyn er degen!
Aıdarynan tań atar,
Aıbarynan kún batar.
Abylaıdyń jalǵasy,
Aq berendi almasy.
Saǵan aýyr bolar, haq,
Qul-qutandyq tańbasy.
Tek Táńirden tilegen,
Sen — bórisiń. Bir egeń.
Bodan bolmaı basqaǵa,
Azýyn aıǵa bilegen.
Aı, adýyndy arysym,
Azýy alty qarysym.
Aǵaıynnyń ary úshin,
Qara bala qamy úshin,
Jaýmen jaǵa jyrtystyń,
Erligiń — eldik namysym!

(Aqyn Darhan Qydyralıdyń «Han Kene» atty óleńinen alyndy)

Ýa, aǵaıyn, búgin aq túıeniń qarny jarylǵan kún. Al, men bastadym, kim qostaıdy? Júregi túkti bireý bar ma aralaryńda?

NAÝRYZBAI. Atańa nálet, men bar. Kenekemniń toıyńda aıanatyn ne bar!.. Kórseteıik ónerdi!.. (Naýryzbaı eki qolyna eki qylysh ala salyp qylyshtasý ónerin kórsetedi) Al jurtym, jasyrar jumbaǵym bar! Tabasyńdar ma?

JURT. Tabamyz... Taýyp kóreıik!

Naýyzbaı búktetilip jata qalady.

JURT. Mynaý — asyq qoı! Asyq... Búk tústi!..

Naýryzbaı shikesinen túse qalady.

JURT. Shik! Shik tústi!..

Naýyzbaı alshy túskendeı qyrynan kerilip jata qalady.

JURT. Alshy. Alshy tústi! Kenekemniń asyǵy alshysynan tústi.

NYSANBAI. Ap, bárekeldi, Naýryzbaı!..

KENESARY. Jaradyń, baýyrym!

JURT. Jaraısyń, batyrym!.. Búıtpeseń, Naýryzbaı bolamysyń!..

KENESARY. Qaıda álgi bul eldiń menmensigen batyr-balýandary!..

Osy kezde «Biz barmyz!» dep eki batyr ortaǵa atyp shyǵady. Uzyn arqandy ıyqtaryna salyp, tartyspaqqa biri-birine teris qarap tura qalady. Toıdy basqaryp júrgen Nysanbaı kelip, ekeýine tóreshi bolyp, «Daıynsyńdar ma?» deıdi, ekeýi jarysa «Daıynbyz!» deıdi. «Al endeshe bastańdar!» dep belgi beredi. Sol-aq eken, eki batyr alqyn-julqyn tartysa ketedi. Jurt shýlasyp, qostap, qyzdyryp turady. Qos batyr birin-biri ala almaı, árli-berli yrǵatylyp turyp qalady. Oǵan shydaı almaǵan Kenesary olarǵa jaqyndap kelip «Oı, jurtym, mynalar qymyz iship, qazy-qarta jegen batyrlarǵa uqsamaıdy ǵoı, eı!» dep ekiortalaryna tura qap qulashyn keńinen jaıa arqannan ustaı alyp, shirene tartyp qalǵanda eki batyr artqa qaraı serpilip kelip, bir-birimen soqtyǵysyp qalady. Jurt qyran-topan kúlkige keneledi.

JURT. Ap, bárekeldi!.. Naǵyz batyr Kenekemniń ózi ǵoı!.. Kenekemniń kúshin aıt! Ózi de qarymy jan shydatpas batyr ǵoı!

NYSANBAI (Kenesaryǵa jaqyndap kelip, qolyndaǵy dombyrasyn usynyp). Keneke, halqyń sizden bir kúı tartyp berýińizdi surap otyr.

KENESARY. Halyq surasa, han túıesin soımaı ma?

Kenesary qolyna dombyrany alyp, kúı tartady. Jınalǵan jurt rıza bolyp, qurmet-qoshemet bildiredi. Sodan soń «Qara jorǵa» áni aıtylyp, «qara jorǵa» bıi bılenedi, kúmbirletip kúı tógiledi. Bir kezde sharadaǵy qymyzdy kóterip kele jatqan aq jaýlyqty ana aldyńǵy jaqqa qaraı berip, kózine qorqynyshty birdeńe elestegendeı, shoshynyp, qol-aıaǵy dirildep, qolyndaǵy ydysy jerge túsip ketedi. Qymyz tógilip, ydysy tóńkerilip qalady. Bári ishterin tartyp, tura qalysady. Osy kezde bir sumdyqtyń bolaryn sezdirgendeı, ashshy jáne qatty kúńirengen daýys shyǵady. Kenesary toptan bólinip shyǵa beredi.

KENESARY. Bul ne boldy, Qudaı-aý!.. Aǵymyzdyń tógilip, aıaǵymyzdyń tóńkerilgeni qalaı?!. Ashyq kúni naızaǵaı jarqyldap, kúndiz kózdiń baılanǵany ne sumdyq!.. O, Jaratqan jurtymdy jamandyqtan saqtaı gór!

Úshinshi kórinis

Batys-Sibir general-gýbernatory P. D. Gorchakovtyń Ombydaǵy qyzmet kabıneti. Keń de jaryq, qymbat jıhazdarǵa toly bólme. Oń jaqtaǵy dıvanda Gorchakov pen voıskovoı starshına Karbyshev karta oınap otyr. Úlken qońyrqaı ústeldiń ústinde uzyn moıyn aq araq tur. Eki jaǵynda eki staqan. Sol jaǵyna alyp qaraqustyń músini qoıylǵan. Tór jaq qabyrǵada İ Nıkolaı patshanyń úlken partreti ilýli tur.

GORCHAKOV. Ýádem ýáde, Ivan Alekseevıch, júrińiz!

KARBYSHEV. Endeshe, minekıińiz...

GORCHAKOV. O... oo... Qolyńyz jaqsy-aý deımin. Birden qara qatynnan bastadyńyz ǵoı!..

KARBYSHEV (kúlip). Búgin qatynnan jolym bolatyn túri bar, Pert Dmıtrıevıch!.. Úsh qatyn birden kelipti. Bireýi sizde me!..

GORCHAKOV. Joq, qatyndar maǵan emes, saǵan úıir ǵoı! Jolyńyz bolǵysh eken! Úsh qatyndy qaıtpeksiz?

KARBYSHEV. Úsheýin birdeı qosaqtap turyp, sizge syıǵa tartpaq oıym bar, Petr Dmıtrıevıch!

GORCHAKOV (qarqyldap). Ózińiz sondaı jomart ekensiz!.. Endeshe, uly ımperıa úshin alyp qoıaıyq!.. Men aıtqan sózimde turamyn, Ivan Alekseevıch! Júris menen ǵoı. Mine, mynaǵan ne deısiz?

KARBYSHEV. A-aa, ony bylaı basamyz!

GORCHAKOV. Oho, dámeńiz zor eken, á! Al myna tuz kreshke ne deısiz?

KARBYSHEV. Tuz kresh demekshi, Petr Dmıtrıevıch!..

GORCHAKOV. Iá...

Karbyshev adymdaı basyp esikten shyǵyp ketedi de, eki qolyna kreshi bar qarǵybaýlardy qysa ustaǵan kúıi qaıtadan kiredi.

KARBYSHEV. Mine, Petr Dmıtrıevıch, bári daıyn!

GORCHAKOV. Oh-oo... Ivan Alekseevıch, mynaýyń keremet qoı, jalt-jult etedi. Buny taǵyp júrgen jabaıylarda ne arman bar dersiń!..(mysqyldap kúledi). Endeshe keshikpeı iske kirisý kerek!

KARBYSHEV. Durys aıtasyz, Petr Dmıtrıevıch, kúshpen shoqyndyrý kerek!..

Podpolkovnık shenin taqqan aǵa sultan kiredi.

QOŃYRQULJA (ıilip). Qaıyrly kún, general-gýbernator myrza!

GORCHAKOV. Qaıyrly kún! Sizdi munda qaı Qudaı aıdap keldi, podpolkovnık?

QOŃYRQULJA. Keshirersiz, bir jaısyz habar jetkizgeli keldim.

GORCHAKOV. Jaısyz habar...

QOŃYRQULJA. Petr Dmıtrıevıch, mynaý bizdiń eldiń dámi, qasıetti sýsynymyz — qymyz!..

Qońyrqulja torsyqtaǵy qymyzdy Gorchakovqa usynady. Biraq Gorchakov ony ala qoımaıdy. Qońyrquljanyń qoly aýada asylyp biraz turyp qalady. Tek bir kezde Karbyshev kelip torsyqty alady da, ıiskeı berip, «Túý, mynany olar qalaı ishedi?» dep ústeldiń tómengi jaǵyna qoıa salady. Gorchakov ta jaı turmaı, anadaıdan jıirkenip, «ıisi ne degen jaman óziniń!» dep murnyn tyrjıtady. Qońyrquljaǵa kóńil de aýdarmaıdy, ol tiksinip qalady.

GORCHAKOV. Iá, sonymen qandaı jaısyz habar deısiz?..

QOŃYRQULJA. Álgi Kenesarynyń búligi ýshyǵyp barady...

GORCHAKOV. Solaı de, naqtyraq baıandańyz!

QOŃYRQULJA (turǵan betinde). Kenesary eldi alataıdaı búldirip jatyr... Kazak beketteri men keıbir qazaq aýyldaryna shabýyl jasap, eldi talap-tonap, qandy qyrǵynǵa ushyratyp júr. Ásirese, Ahmet Jantórın, Baımaǵambet Aıshýaqov sıaqty sizderge adal qyzmet istep júrgen sultandardyń aýylyna tynyshtyq berer emes. Reseıge baǵyndyń dep, meniń de qyr sońymnan qalmaı júr. Kerek deseńiz, meniń toqaldyqqa alǵaly otyrǵan qalyńdyǵyma sheıin tartyp aldy.

Gorchakov pen Karbyshev ishek-sileleri qatqansha kúledi.

KARBYSHEV. E, sóıtip Kenesary toqalymdy tartyp aldy deńiz!..

GORCHAKOV. Kóp áıel alýshylyq...

QOŃYRQULJA. Búkil halyqty óziniń qol astyna ótýge májbúrlep jatyr...

KARBYSHEV. Petr Dmıtrıevıch, aıtpaqshy, umytyp barady ekenmin ǵoı, Kenesary Qasymovtan hat keldi. (Qoıyn qaltasynan búkteýli hatty alyp shyǵady).

GORCHAKOV(bet-aýzyn tyrjıtyp). Qandaı hat?

KARBYSHEV. Uly mártebeli patsha aǵzamnyń atyna.

GORCHAKOV. Oho-oo... Oqyńyz!

KARBYSHEV (hatty ashyp, oqı bastaıdy). «Búkilreseılik dara bıleýshi patsha aǵzamǵa.

Búkil qazaq ordasyn bılegen Abylaı hannyń urpaǵy Kenesary Qasymovtan.

Taqsyr, tómendegi jaǵdaıǵa kóńil aýdarýyńyzdy talap etemin. Meniń qalaýym — óz ıeligimdegi eldiń emin-erkin ómir súrýi. Osy jaǵdaıdy sizge jetkizýdi qurmet sanaımyn. Alaıda siz meni óz qaraýyńyzdaǵy halyqty óz jaǵyna tartýda dep esepteısiz. Sizdiń ata-babalaryńyz ben meniń atam Abylaı han el bılegen kezde qazaqtar erkin jáne beıbit ómir súrdi. Oǵan esh pende qol suqqan joq, eki jaq emin-erkin saýda-sattyq jasasty, jaıbaraqat ómir súrdi, bizdiń qonystarymyzdan eshkim alym-salyq jınamaıtyn. Keıingi kezde bizdiń halyqtan alym-salyq ala bastady, jasaq jınaı bastady, ári olarǵa jan-jaqtan qysym kórsetip, shettetip jatyr, bul bizdiń halyq úshin úlken qasiret. Meniń halqymnan ata qonystaryn tartyp alyp, kazak-orystarǵa bólip berip jatyr. Qazaqtarǵa jabaıy dep qarap, bala-shaǵamyzdy shoqyndyryp, quldyqqa satýda. Máselenkı, tek bir aıdyń ishinde ǵana Gýreev bekinisinde júzden asa qazaqtyń balasy quldyqqa satylǵan. Bundaı qorlyqqa shydaý múmkin emes. Eger Reseıdi basqa bir el bılese qalaı bolar edi?!.

Burynǵy beıbit kelisimdi sizdiń tómengi býyndaǵy sheneýnikterińiz buzyp, aqıqatpen sanaspaı, barsha qazaq halqyn Reseıdiń quramynda dep esepteıdi. Meniń marqum atam Abylaıdyń ıeliginde bolǵan óńirde Sizdiń adamdaryńyz segiz dýan qurǵany bizdi qatty qynjyltady. Ata-babamyz bizge mura qylyp qaldyrǵan Joldyózek, Kókshetaý, Qylshyqty, Atbasar, Esil-Nura, Aqtaý, Ortaý, Qarqaraly, Qazylyq, Jeraıyń, Obaǵan, Tobyl, Qusmuryn, Haıat pen Túńilikten Oralǵa deıingi jerler kúshpen tartyp alynyp, bekinister qaptaı salynýda. Bul quıturqy saıasat áli de óz jalǵasyn tabýda. Osylaısha sizdiń shen-shekpendilerińiz bizdiń halyqty barynsha ashyndyra túsýde. Bul bizdiń bolashaǵymyzǵa ǵana emes, tipti búgingi ómirimizge de úlken qaýip týǵyzyp otyr. Sondyqtan barsha qazaq halqyna qysymdy toqtatý úshin jáne tynysh ómirdiń rahatyn kórýdi qamtamasyz etýdi sizden, uly patsha, bizdiń ómirimizge qol suqpaýyńyzdy, segiz dýandy jáne basqa da dalamyzdaǵy bekinisterdi joıýdy suraımyn!

Búkil qazaqty ózime qaratý oıymda bar. Qazaq jurty egemen el bolǵan kezde ǵana tynysh ómir súre alamyn. Biz dostyq pen yntymaqta ómir súrsek, qandaı jaqsy bolar edi!

Qurmetpen, mórin basqan Kenesary Qasymov»

(Hatty Karbyshev «Búkilreseılik dara bıleýshi patsha aǵzamǵa...» dep bastaýyn bastap, mátinin art jaqta turyp Kenesarynyń ózi aıtqany durys. Sol kezde jaryqty Kenesaryǵa túsirip, erekshelep tursa, qatyp keter edi. Sonda ári áserli bolady).

GORCHAKOV. Bular sóz uqpaıtyn jabaıylar eken. Budan bylaı Kenesarydan kelgen shabarmandardy birden túrmege toǵyta berińder. Sibirge aıdatý kerek bárin de!

QOŃYRQULJA. Mine, kórdińiz be, Petr Dmıtrıevıch, Kenesarynyń han bolyp, qazaq dalasyn jeke-dara bılemek oıy bar. Kerek deseńiz, Kenesarynyń tutas bir armıasy bar, onyń Omby men Orynborǵa shabýyl jasaýy múmkin.

GORCHAKOV. Podpolkovnık, Aqmola okrýginiń kóptegen bolystary óz erikterimen bizdiń bıligimizden azat etýge ýáde etken álgi Abylaıhanovtarǵa baryp qosylyp jatqany ras pa?

QOŃYRQULJA. Ras. Olardy aýyzdyqtaý úshin qatań shara qoldaný kerek, Petr Dmıtrıevıch! Eger olaı bolmaǵan jaǵdaıda tabysqa jetý múmkin emes. Atalǵan bolystardyń qazaqtary erte ýaqyttan beri erkindikke boı úıretip alǵan, al baǵynýdy asqan qorlyq dep sanaıdy.

GORCHAKOV. Sultan, buǵan siz de kinálisiz. Sizdiń okrýgińizde jalpy beı-bereketsizdikter beleń alyp, bolystar tarqap, zalym sultandar Qasymovtarǵa qosylyp jatsa, sizdiń dármensizdik tanytyp otyrǵanyńyzdan!

KARBYSHEV. Chırıkov ekspedısıasynyń sátsizdikke ushyraýy da, sizdiń áreketsizdigińizden.

QOŃYRQULJA. Petr Dmıtrıevıch...

GORCHAKOV (saýsaǵyn shoshaıtyp). Qatelikti moıyndaý kerek, sultan!

QOŃYRQULJA. Siz bilesiz be, Petr Dmıtrıevıch! Men óz basym Kenesaryǵa ashyq qarsy shyǵa almaımyn. Óıtkeni ony qoldaýshylar tym kóbeıip barady. Maǵan kem degende myń adamdyq qarýly jasaq qosyp berseńiz, búlikti basýǵa ýáde berer em...

GORCHAKOV (saıqaldana jymıyp). Al siz maǵan Qasymovtyń basyn ákep bere alasyz ba?

QOŃYRQULJA. Ym... mm...

GORCHAKOV. Qaıtalap suraımyn, siz Kenesarynyń basyn ákep berýge ýáde beresiz be?

QOŃYRQULJA. Petr Dmıtrıevıch, meniń aıanyp qalar eshteńem joq, erteń-aq jolǵa shyǵyp ketýge daıynmyn!..

GORCHAKOV. Siz qaramaǵyńyzdaǵy qazaqtardan qansha jasaq jınaı alasyz?

QOŃYRQULJA. Bes júz.

GORCHAKOV (tańyrqap). Bes júz...

KARBYSHEV. Bizdiń málimetimizge qaraǵanda, Kenesarynyń áskeri bes myńǵa jetip jyǵylady eken.

GORCHAKOV. Bes myń!.. Al siz bolsańyz, bar-joǵy bes júz adamdyq qana jasaq jınaımyn deısiz.

QOŃYRQULJA. Siz bilesiz be, bizdiń óz ishimizdegi keıbir sultandar syrttaı bizge baǵynǵandarymen, ishteı Kenesaryny qoldaıdy. Jasyryn solarǵa kómek beretinderi de joq emes. Kenesaryny talqandaǵannan keıin osyndaı satqyn sultandarmen de esep aıyrysýymyz kerek!

GORCHAKOV. Siz sondaı satqyn sultandardy jipke tizip bere alasyz ba?

QOŃYRQULJA. Árıne.

GORCHAKOV. Endeshe, ótinishińiz oryndalady. Otrád beremiz, kóp keshikpeı jolǵa shyǵasyzdar! Kóreıik, kimniń toqpaǵy myqty ekenin.

QOŃYRQULJA. Ámirińizdi eki etpeýge tyrysamyz, myrza!

GORCHAKOV. Esińizde bolsyn, biz sizge úlken senim artamyz, sultan.

QOŃYRQULJA. Senimderińizdi aqtaýǵa tyrysamyn, Petr Dmıtrıevıch! (Shyǵyp ketedi).

Ońasha qalǵan Gorchakov pen Karbyshev rahattana kúledi.

KARBYSHEV. Bul qazaq, bılik úshin eshteńeden taıynbas. Ári óz esebi de joq emes eken. Bizdi paıdalanyp, Kenesaryǵa azýyn batyrmaqshy, sóıtip, maly men qalyńdyǵyn qaıtaryp almaqshy.

GORCHAKOV. Toqalyn deńiz... toqalyn...

KARBYSHEV. Petr Dmıtrıevıch, al bizge báribir emes pe?! Birin-biri qyra bersin, birimen-biri qyrqysa bersin! Birin-biri talap jep, qurta bersin! Qaıta biz osyndaı mezetterdi oraıymen paıdalana bilýimiz kerek emes pe! Qalaı oılaısyz?

GORCHAKOV. Joq. Biz óıtip syrttan baqylap otyra almaımyz. Kenesary osal jaý emes. Patsha aǵzamnyń «Bir patshalyqtyń ishinde ekinshi patshalyqtyń bolýy múmkin emes, tezirek qazaq jerin otarlaýdy aıaqtap, Orta Azıaǵa shabýyldy bastaý kerek» degen jarlyǵyn oryndaıtyn mezgil de jetti. Uly Petr aıtqandaı, qazaq jeri — Azıanyń qaqpasy men kilti emes pe?!..

KARBYSHEV. Durys aıtasyz, Petr Dmıtrıevıch!.. Al myna Qońyrqulja sıaqtylar bizge óte-móte qajet! Otty qashanda osylardyń qolymen kóseý kerek!..

GORCHAKOV. Bul oıyńyzǵa qosylamyn, Ivan Alekseevıch! Biraq, bularǵa senýge bolmaıdy. Sondyqtan, otrádty ózińiz bastap barasyz! Aıaýshylyq bolmasyn!

KARBYSHEV. Qup bolady!

Tórtinshi kórinis

Kenesarynyń aýyly. Ortada on eki qanat aq orda. Kenesarynyń otaýy. Kúnimjan yńyldap án salyp júr. Muńdy áýen. Ata-anasyn, týǵan-týysyn saǵynyp salǵan án sıaqty.

(Bir kezde myltyq daýysy jamyraı shyǵady. Kúnimjandar eleń etise qalady)

KÚNİMJAN. O, Qudaıym, ne bop qaldy eken?!. (Moınyn sozyp, qarap qoıady.) Bálesinen saqtasyn! (Sonyń arasynsha Naýryzbaı júgirip kiredi. Túri órt óshirgendeı.)

KÚNİMJAN. Ne boldy, Naýanjan?

NAÝRYZBAI. Jeńeshe, jeńeshe, Qońyrqulja orys áskerin bastap kele jatyr! Kókemder eken dep jaqyndaı berip edik, oq jaýdyryp, biraz adamdy qyryp saldy. Jeńeshe, jınal, keteıik!..

KÚNİMJAN. Joq, men kete almaımyn.

NAÝRYZBAI. Jeńeshe, ne dep tursyz! Olardyń qoldaryna tússek, aıamaıdy!

KÚNİMJAN. Qońyrquljadan qorqyp ordamdy tastap ketsem kim bolǵanym?!

NAÝRYZBAI. Jeńeshe, óltirip ketedi ǵoı!

Syrt jaqtan aıqaı-uıǵaı estiledi.

KÚNİMJAN. Mańdaıǵa jazylǵanyn kórermiz. Erkek bolsa, qatyn-qalashqa tıise qoımas. Al sen qashyp qutylýyń kerek!

NAÝRYZBAI. Ne aıtyp tursyz! Sizderdi tastap, qashyp ketsem, ne bolǵany, jeńeshe!

KÚNİMJAN. Er jigitke jaýdyń qolynda qalý batyrlyq emes... Aman qutylǵan erlik!

NAÝRYZBAI. Jeńeshe, óıtken amandyǵy qurysyn! Ne kórsem de sizdermen birge kóremin!

KÚNİMJAN. Myna qyrǵyndy tóreme tezirek jetkiz!..

NAÝRYZBAI. Jeńeshe...

KÚNİMJAN. Men saǵan ne aıtyp turmyn!

NAÝRYZBAI. Jeńeshe...

KÚNİMJAN (daýysyn kóterip, buıyra). Bar!..

NAÝRYZBAI (qınalyńqyrap). Jaqsy, jeńeshe, jaqsy. Jetkizem bárin!

KÚNİMJAN (qushaqtaı alyp). Jolyń bolsyn, erkem!

NAÝRYZBAI. Aman bolyńyz! (júgire basyp shyǵyp ketedi)

Kúnimjan ne isterin bilmeı abdyryp turyp qalady. Osy kezde bir orys soldaty kirip keledi. Jas kelinshekti kórip kózi kúlimdep ketedi. Beldigin sheship bosaǵaǵa laqtyryp jiberedi de, apyl-ǵupyl kıimderiniń túımelerin aǵyta bastaıdy.

SOLDAT. Oho-oo, hansha!.. Káne, berirek kel!.. Kel... Tezirek... Áı, ne dep turmyn, men saǵan!.. Káne, káne... Kel beri...

KÚNİMJAN. Senderge ar-namysymdy taptata qoımaspyn! Jastyǵymdy ala ketermin!..

Kúnimjanǵa jetip kelip, qushaqtamaq nıetpen bas salady. Biraq, Kúnimjan ony keýdesinen ıterip jiberedi. Bundaı oqys qımyldy kútpegen soldat sál sheginshektep baryp, az-maz turyp qalady da, kenet esine áldene túskendeı ashýly keıippen qaıtadan umtylady. Sol kezde Kúnimjan másisiniń qonyshynan ótkir kezdikti sýyryp alyp, soldattyń keńirdegine tyǵyp alady.

QOŃYRQULJA (syrt jaqtan). Kúnimjan!...

Qońyrqulja kirip keledi. Eki qolymen tamaǵan ustaı qyr-qyr etken soldat onyń aldynan shyǵady. Aıaǵyn táltirekteı basyp, búktetile bergen ony Qońyrqulja árirek ıterip jiberip, Kúnimjanǵa jetip keledi.

QOŃYRQULJA (Kúnimjanǵa). Kúnimjan... Kúnimjan... Maǵan seniń amandyǵyń kerek! Men bir sen dep kelip turmyn.

KÚNİMJAN. Sultan, myna kápirlerdi bastap kelip turǵan siz emessiz be?

QOŃYRQULJA. Kúnimjan, meni munda súırelegen taptalǵan ar-namysym men saǵan degen mahabbatym! Men seniń elińdi shabaıyn dep kelgem joq, bir sen dep qana kelip turmyn, Kúnimjan!

KÚNİMJAN. Myna qandy qyrǵynnan osylaısha aqtalmaqsyz ba, sultan?

QOŃYRQULJA. Kenesarydan qutylmasań, ómir boıy basyńnan bult aryla qoımas.

KÚNİMJAN. Maǵan janyńyz ashymaı-aq qoısyn!..

QOŃYRQULJA. Kúnimjan, sońǵy ret suraımyn. Óz erkińmen etegimnen ustaımysyń, joq pa, Kúnimjan?

KÚNİMJAN. Shý degenge aldyńa túsip jorǵalaıtyn mal emespin ǵoı!..

QOŃYRQULJA. Kúnimjan, amal ne, maǵan tańdaý qaldyrmadyń! Áı... (eki jasaýyl kirip keledi). Mynany alyp júrińder!.. ( súırelep alyp bara jatqan jasaýyldarǵa). Áı... Basynan bir tal shashy túsýshi bolmasyn!..

(Alysqan-julysqan adamdardyń sulbalary eles beredi, aqyrǵan-baqyrǵan, aıǵaılaǵan, ýlap-shýlaǵan, jylaǵan-syqtaǵan adamdardyń daýystary estiledi. Bir-eki márte myltyqtyń da ashshy daýysy shyǵady. Karbyshev keledi.)

KARBYSHEV. Sultan, qaraqshylar qaıda ketken?

QOŃYRQULJA (jaǵasyna jarmasyp). Áı, qatyn-balanyń ne jazyǵy bar edi? Bularyń ne?..

KARBYSHEV (qylyshynyń ushyn Qońyrquljanyń keńirdegine taqap). Men buıryqty oryndaımyn!.. Uqtyńba, sultan?

QOŃYRQULJA. Solaı ma edi?!.

KARBYSHEV(ólip jatqan soldatty kórip). Anany kim óltirdi?

QOŃYRQULJA. Kim bolýshy edi, Kenesarynyń jendetteri de.

KARBYSHEV. Jendetteri. (kúlip). Ah-ha-ha... Aý, olar qaıda?

QOŃYRQULJA. Qaıda bolýshy edi, qashyp ketti.

KARBYSHEV. Qashyp ketti... Túsinikti. Al Kenesarynyń ózi qaıda eken? Ózi qaıda?..

QOŃYRQULJA. Men qaıdan bileıin. Ol bir jyn, búgin munda bolsa, erteń anda bolady. Bunda kóp aıaldaýǵa bolmaıdy, asa qaýipti!..

KARBYSHEV (mysqyldaı kúlip). Qaýipti... nesi qaýipti?!. Sál kúteıik!.. Kenesary munda mindetti túrde keledi! Sonda qaqpanǵa ózi-aq kelip túsedi!..

QOŃYRQULJA. Áı... Kenesary seniń quryp qoıǵan qaqpanyńa ózi kelip túsetin qoıan dep pe ediń?! Ol saýysqannan da saq. Al onyń qolyna túser bolsaq, aıamaıtyny aıdan anyq! Sondyqtan da bunda kóp aıaldaýǵa bolmaıdy!..

KARBYSHEV. Solaı ma? Endeshe, Petr Dmıtrıevıch aıtqandaı, jolda Kenesarynyń jaqtastary bar emes pe?!. Mine, solardyń kózin qurtaıyq!..

QOŃYRQULA. Áı, taǵy da qyrǵyn salmaqsyńdar ma?!. Áı... bularyń... (Karbyshevtiń artynan ilese shyǵyp ketedi).

Olardyń artynda kúli kókke ushyp jutaǵan aýyl, qanjylaǵan el qaldy. Jaǵalaı shashylǵan ólik, jylaǵan bala, joqtaý aıtqan aq jaýlyqty ana, kózi jasqa tolyp kúńirengen aqsaqal, qıraǵan besik, shańyraǵy opyrylyp ortasyna túsken aq otaý, oırandalǵan oshaq, tóńkerilgen qazan, tógilgen taǵam qaldy.

Bir kezde serikterimen Kenesary keledi. Qasynda Naýryzbaı men Nysanbaı bar. Shabylǵan aýylyn kórip, muńǵa batyp, kúńirenedi.

KENESARY. Qońyrqulja, Qońyrqulja!.. Túsinisýden ketken ekensiń! Eldikti saqtaýǵa tyrysyp-aq edim, aqyry jolymyz eki aıyryldy ma?!. Til tabysamyz ba degen úmitpen qylyshymdy qynynan sýyrmaı-aq kelip em. Óziń kelip ıtshe qaptyń! Qoısha talattyń!..

NAÝRYZBAI (kózinen jas parlap). Bul... bul... Bul ne qylǵan jaýyzdyq! Ordamyzdyń shańyraǵyn ortasyna túsirip, jurtymyzdan jurnaq ta qaldyrmapty ǵoı, qanisherler! Eńkeıgen káriden eńbektegen balaǵa deıin qyryp tastapty ǵoı!.. Ne jazyǵy bar edi, Qudaıym-aı!..

NYSANBAI. Qarpyq, temesh rýlary men Sarjan, Qudaımendi, Kúshik sultandardyń da aýyldaryn oırandap, bes júz adamdy óltirip, júz qaraly adamdy tutqynǵa alyp ketipti.

Nysanbaı tizerlep otyra qalyp quran oqıdy.

NAÝRYZBAI. Bar sarbaz atqa qonyp, otrádty tas-talqanyn shyǵaraıyq, kóke! Kóke, men attanam!..

KENESARY. Naýan!.. Bar batyrdyń basyn qosyp, kek alýdy keńinen oılasaıyq.

NAÝRYZBAI. Oılasatyn nesi bar, kóke?!. Jeńeshemdi qorlatyp, aıdaýda ketken elimizdiń artynda qarap qalǵansha, ólmeımiz be?!. Kóke...

KENESARY. Sabyr, Naýryzbaı! Jalań qolmen jaýǵa shapqannan utarymyz qaısy! Bosqa qyrylyp qalamyz! Ashý — dushpan, aqyl — dos!.. Aǵybaı, Buqarbaı, Basyǵara, Iman, Janaıdar, Tólebaı, Jolaman, Baıtabyn batyrlarǵa at shaptyr! Bári derlik jınalsyn!.. Nysanbaı!

NYSANBAI. Iá, batyrym!

KENESARY. Aqmola bekinisin shabamyz!.. Kartany ákel! Jer jaǵdaıyn baǵdarlaıyq!

Nysanbaı teriden jasalǵan Aqmola bekinisiniń kartasyn ákep ortaǵa jaıady. Kenesary oǵan kóz sala turyp, qylyshymen kórsetip, bekinisti alý josparyn aıta bastaıdy.

Mynaý, Aqmola bekinisi. Mine, myna tusta Esil ózeni. Aramyz bir kúndik jer. Oń jaǵynda men ózim, sodan keıin mine myna jerde Buqarbaı shabýyl bastaıdy. Qoldyń dál ortasynda Basyqara men Tólebaı, odan keıin Qudaımendi men Janaıdar. Al sol qanattan Imannyń sarbazdary at qoıady. Shabýyldy tamyzdyń jetisi kúni tań sáriden bastaımyz! Bar sarbaz birdeı kıinsin! Basshysy kim, qosshysy kim? Ony jaý anyqtaı almaıtyn bolsyn! Ár jasaq óz batyrlaryn tek ózderi ǵana bilsin! Ár atty sarbazdyń arasy on — on bes qulashtaı alshaq bolsyn! Tek sadaq oǵy jeter jerge baryp, qaıtadan keıin qaıtyp, amal-aılaǵa ıek artý kerek. Bekinistiń ishinde aǵash úıler kóp. Shaıqasqa shyǵardyń aldynda mergender jebelerine qara maıly bilte shúberek baılap alsyn! Mine, myna jerde bekinistiń oq-dári, azyq-túlik qoımasy ornalasqan. Eń aldymen sony nysanaǵa alyńdar! Bekinis túgeldeı órtke oranǵannan keıin ǵana baryp tike shabýylǵa kóshemiz! Onyń ózinde de sadaqshylar atty jasaqty qorǵap, otty jebeni qarsha boratyp turatyn bolsyn!..

NYSANBAI. Keneke, meniń estýimshe, bekinis bıiktigi bes sajyn qorǵanmen qorshalǵan. Jan-jaǵyn jaǵalaı tereńdigi bes qulash, eni on qulash or qazylǵan. Tek qorǵanǵa kirer aldynda ǵana tórt salt atty qatar óter jińishke jol bar.

KENESARY. Buny bilgenimiz de ońdy boldy. Eń aldymen bekinisti ońtústikten soltústikke deıin úsh shaqyrymdaı jerden qorshaımyz. Bekiniske de, orǵa da kóp jaqyndamańdar, qur bosqa qyrylyp qalasyńdar! Lek-lekterińmen orǵa deıin baryp, otty jebeni bekinistiń ishine jaýdyryńdar! Já, Naýan, sen Aǵybaı sarbazdarymen birge myna ótkelden ótip, bekinistiń oń qaptalynan urasyń!

NAÝRYZBAI. Kóke, meni nege Aǵybaıǵa qosaqtaı beresiz?!. Men óz jigitterimdi alyp jeke shabaıyn!

KENESARY. Degeniń bolsyn! Baıtabyn jáne qalǵan batyrlar bekinistiń batys búıirinen tısin!

NYSANBAI. Keneke, olar jer jaǵdaıyn jaqsy bilmeıdi. Men jolbasshy bolaıyn!

KENESARY. Aıtqanyń bolsyn, jyraýym! Atoı shyqqanda báriń birdeı atqa qonyńdar!.. Bulardyń bizdi aıamaıtynyna kózim anyq jetti. Endi aıanyp qalar eshteńe qalǵan joq! Elimniń erteńi úshin soǵysty bastaımyn!.. Orystarǵa oıyndaǵysyn istetpeımin!.. Halqymdy Reseıdiń ezgisinen azat etemin!.. Abylaı atamyzdyń arýaǵy qoldasyn!

BÁRİ. Abylaı! Abylaı! Abylaı!

Besinshi kórinis

Aqmola bekinisi. Aǵa sultan Qońyrqulja Kudaımendınniń ordasy. Qońyrqulja qolyndaǵy jalǵyz kózdi uzynsha dúrbimen syrt jaqqa qaraı kóz tige qarap tur. Qarsy jaǵyndaǵy oryndyqta Kúnimjan otyr. Aıǵaı-attan, tarsyldaǵan myltyqtyń daýysy, gúrs-gúrs etken zeńbirektiń úni estiledi.

Osy kezde Karbyshev júgirip keledi. Alqam-salqam. Kartozy qısaıyp ketken. Túri órt sóndirgendeı. Eki ókpesinen dem alyp, alqynyp tur.

KARBYSHEV. Sultan, qaqpa janyp jatyr. Kók tútinnen eshteńe kórinbeı barady. Ne isteımiz?

QOŃYRQULJA. Ne isteýshi ediń! Qalaıda Kenesarynyń áskerin bekiniske kirgizbeýdiń qamyn jasańdar!..

KARBYSHEV. Ol múmkin bolmaı barady. Qaraqurtsha qaptap keledi. Soldattarymyzdyń jartysy jaýmen emes, otpen alysyp jatyr. Qaqpa janyp bitýge taıady. Qorǵannyń soltústik jaǵynyń jıyrma qulashtaı jeri úńireıip bos qalatyn túri bar.

QOŃYRQULJA. Dereý qum salynǵan qaptardy sol jaqqa aparyp, kedergi jasańdar. Otyz shaqty mergendi sol qaptardyń tasasyna ornalastyryńdar! Bar... tezirek...

KARBYSHEV. Jaqsy. Men qazir...

Karbyshev shyǵyp ketedi.

QOŃYRQULJA (Kúnimjanǵa qarap). Kúnimjan, sheshýshi sát týdy, ne aıtasyń? Sen meniń tutqynymsyń!

KÚNİMJAN. Jaýabymdy estigensiz, sultan.

QOŃYRQULJA (jýasyp). Aqylǵa kel, Kúnimjan. Meniń qolymda bılik bar. Aıtqanymdy ótkizemin, degenimdi istetemin. Meni aq patshanyń ózi qoldap otyr. Al Kenesary she?.. Qumda izi, saıda sany joq qaraqshy emes pe!..

KÚNİMJAN. Jo... joq... Kenesarynyń joly da, jóni de bólek. Eli úshin janyn shúberekke túıip, at ústinen túspeı júr. Men sol úshin de onyń eteginen ustadym, boıymdaǵy bar asylymdy syıladym. Sen... sen kúniń úshin jaldanyp júrgen satqynsyń!

QOŃYRQULJA. Men aq patshaǵa ózim úshin emes, qaraýymdaǵy halqym úshin qyzmet etip júrmin. Al... al, aq patshaǵa Kenesary kim?! Búgin bolmasa, erteń onyń kúni bitedi! Sonda kimmen qalatynyńdy oıladyń ba, Kúnimjan-aý!..

KÚNİMJAN. Sonymen ne aıtpaqsyz!..

QOŃYRQULJA. Kúnimjan, maǵan tıseń, ǵumyr boıy aıalap ótemin. Kórdiń ǵoı, bir tal shashyńdy túsirtken joqpyn, túsirmeımin de!..

KÚNİMJAN (ishek-silesi qata kúlip). Namys qaıda ketken, sultan. Men endi qyz emespin, qatynmyn!..

QOŃYRQULJA. Kúnimjan, maǵan báribir! Maǵan báribir, Kúnimjan! Qalasań, ol týraly ómir boıy bir aýyz sóz aıtpaımyn. Kúnimjan, umytshy bárin, men de umytaıyn. Ant-sý isheıin...

KÚNİMJAN. Sizdiń halyqqa jasaǵan opasyzdyqtaryńyzdy umytý múmkin emes.

QOŃYRQULJA. Kúnimjan-aý, nege túsinbeısiń, osynyń bári bir sen úshin jasalyp jatqanyn... Átteń, ózim de ókinem, biraq sheginerge jer joq!.. Senimenen mendeginiń bári ketpek, Kúnimjan! Áýletime máńgi óshpesteı qara kúıe jaǵylyp, súıegime óshpesteı tańba túspeı me?!. El betine qalaı qaraımyn! Ne deısiń, endi maǵan, ól demeseń?!

KÚNİMJAN. Ólem deseńiz, sáti túsip tur!..

Karbyshev qaıtadan júgirip kiredi. Jalań bas, shashy tikireıip ketken. Ústi-basy alqam-salqam, áppaq mýndıri qap-qara bop ketken. Terge shylanǵan, entigip tur. Qolynda kıim-keshek.

KARBYSHEV (tutyǵyp). Qaraqshylar basyp kirdi. (qaqalyp) Qashý kerek! Qashýdan basqa amal joq! Qashý kerek!..

QOŃYRQULJA (eleń etip). Qashý kerek?!.

KARBYSHEV. Iá, qashý kerek! Tezdeteıik, sultan! Endi keshiksek qolǵa túsemiz! Qashý kerek!

QOŃYRQULJA. Áı... sen qasharsyń-aý!.. Al men qaıda qasharmyn! (Jarq etkizip qanjaryn sýyryp alyp, Karbyshevke tyǵyp alady da, ony ıterip jiberip, Kúnimjanǵa qaraı júredi). Kúnimjan, seni tirideı Kenesaryǵa tastap kete almaspyn!

KÚNİMJAN. Erkek degen qamaýdaǵy qatynmen alyspaı, qarý alyp jaýǵa shappas pa edi!..

QOŃYRQULJA. Solaı ma?.. Solaı ma edi?.. Kúnimjan..

Kenesary kelip qalady da, uzyn qamshysymen Qońyrquljanyń bilegine oraı ilip alyp, tartyp qalady. Qońyrquljanyń qolyńdaǵy qanjary ushyp baryp jerge túsip, ózi Kenesarynyń aldyna tizerleı otyra qalady. Kenesary Qońyrquljanyń qanjaryn alady. Ashýly.

KENESARY. Ajalyń... ajalyń óz qanjaryńnan bolmaq!..

QOŃYRQULJA. Erdi... erdi qanjar emes, namys óltirer. Ajaldan qorqar men emes. Óltir!..

KENESARY. Endeshe, ólseń, óz qanjaryńnan ólesiń! Kápirdiń quıyrshyǵy...

Kenesary qanjardy kótere bergende Kúnimjan janyna jetip keledi.

KÚNİMJAN. Tórem, jamandyqqa jamandyq jasasa, zulymdyq tıylmas, jamandyqqa jaqsylyq jasasa, izgilik molaımaq. Bir jantyqtyń qanyn moınyńyzǵa júktep qaıtesiz, tórem! Sizdiń múdde — eldik múdde emes pe?!.

KENESARY (qolyndaǵy qanjar tómen túse beredi). Osal tusymdy tap bastyń-aý, Kúnimjan.

QOŃYRQULJA. Kenesary, seniń menen báribir bir baǵyń artyq eken!

KENESARY. Joq, Qońyrqulja, meniń baǵym qatyn-balaǵa baılanyp qalǵan joq. Qýǵanym qara basymnyń kegi emes. Esińde bolsyn, meniń alysar ata jaýym da sen emessiń, Qońyrqulja!.. Táńirim endi ekeýmizdiń jolymyzdy túıistirmeı-aq qoısyn!

QOŃYRQULJA. Ataly sózge arsyz ǵana toqtamas! Aq almastaı aqıqattyń aldynda basymdy ıem! (Shyǵyp ketedi).

Kenesary men Kúnimjan jeke qalady.

KENESARY. Qalaısyń, Kúnimjan, basyńa qaıǵy ákeldim be?

KÚNİMJAN. Joq, tórem! Bul taǵdyrdy ózim tańdap alǵan joqpyn ba?!

KENESARY (janqaltasynan oramal alyp). Myna oramaldy tanısyń ba, Kúnimjan-aý!

KÚNİMJAN (jadyrap). Tanymaǵanda, ózim berip edim ǵoı!

KENESARY. Iá, Kúnim, sol oramal. Qasıetti oramal. Meni saǵan ǵashyq etken oramal...

KÚNİMJAN. Ádemilep túıip qoıypsyz ǵoı!..

KENESARY. Iá, ishine bir aýyz sóz jazyp túıip qoıdym!.. Júregim soǵyp turǵanda ony eshkim ala almas. Júregim toqtaǵan kúni túıinshegin sheship oqyrsyń, bunda meniń bar qupıam saqtaýly!

«Abylaı!.. Abylaı!.. Abylaı!..» dep urandatqan daýystar shyǵady. Qasynda Aǵybaı jáne taǵy da birqansha batyrlar bar Naýryzbaı keledi. Qoldarynda Abylaıdyń aq týy.

NAÝRYZBAI. Kóke... Kóke, bekinisti tolyqtaı aldyq! Orys áskerin qarý-jaraǵymen qolǵa túsirdik! Júz elý myltyq, elý tapansha, úsh zeńbirek...

KENESARY. Jaraısyńdar erlerim, erledińder! Birde-bir úı qaldyrmaı órtep, kúlin kókke ushyryp, bekinisti jermen-jeksen etińder! Jerimizge bekinister saldyrmaımyn! Orystarǵa jerimizdi taptatpaımyn! Ata-babamyzǵa tıesili jerge salynǵan bekinisterdi talqandap, túgin qaldyrmaı órtep jiberemin. Qazaq halqyn Reseıdiń ezgisinen azat etemin! Ejelgi táýelsizdikti qalpyna keltiremin. Táýelsiz qazaq memlektin quramyn!

NAÝRYZBAI. Biz sizben birgemiz, kóke! Qasyq qanymyz qalǵansha, elimiz men jerimizdi qorǵaýǵa daıynbyz!

BÁRİ. Biz sizben birgemiz, Keneke!...

KENESARY. Bul bizdiń azattyqtyń aq jolyndaǵy qasıetti soǵysymyzdyń alǵashqy jeńisi. Ýa, halqym, eldiń tizginin meniń qolyma ustatqandaryń ras bolsa, keýdemde janym turǵanda bul senimderińdi aqtarmyn-aq! Alda áli biz asar asýlar kóp. Osy jolda shybyn janym sadaqa. Biraq, biz ólsek te, urpaǵymyzdyń... urpaǵymyzdyń júregine azattyqtyń otyn jaǵyp, keýdesinde órshil rýhty oıatyp ólemiz. Kezengen jaýmen keskilesip turyp ólisýge shydaıtyn ul bolmasa, sondaı uldy týǵyzǵan el bolmasa, qazaqtyń qaı isi ońar deısiń!.. Qasyq qanymyz qalǵansha táýelsizdigimiz úshin kúresemiz, erkindiktiń erke samalyn sezinbeı kúresimizdi eshqashan toqtatpaımyz! Ýa, halqym, osy jolda ólip ketsek, arman joq! Bul bizdiń keshegi ótken ata-babalarymyzdyń rýhyna paryzymyz, keler urpaq aldyndaǵy boryshymyz!

Men qasıetti Saryarqa tórinde urpaǵymnyń azattyq baıraǵyn jelbiretip, uly jeńisterdi toılaıtynyna senemin!..

Lırıkalyq áýen estiledi. Alystan bir kúńirengen qońyr daýys shyǵady: «Kenesarynyń Aqmola bekinisin alyp, otarshylardan azat etýi bodandyqqa qarsy kúres jolyndaǵy alǵashqy úlken jeńisi edi. Ol osydan keıin ómiriniń sońyna deıin at ústinen túsken joq. Aýzyn aıǵa bilegen alyp ımperıaǵa qarsy tabandap on jyl azattyq kúresin júrgizdi.

Kenesary armandaǵan maqsat-muratyna jete almady. Satqyndyq pen aıarlyqtyń kesirinen qapıada kóz jumdy. Desek te, Kenesarynyń táýelsizdik úshin kúresip, otarlyqqa qarsy qylysh silteýiniń ózi sol bir almaǵaıyp aýyr kezeń úshin iri jeńis edi. El men jer úshin janyn pıda etýdiń de uly mártebe ekenin urpaǵyna uqtyryp ketti...

Kúnimjan syıǵa tartqan oramal da onymen birge máńgilikke joǵaldy. Kenesarynyń sol qupıasy áli aıtylmaı, áli ashylmaı keledi. Ony alyp qalýǵa da, han qaıtys bolǵannan keıin ashyp oqýǵa da eshkimniń múmkindigi bolmady. Sóıtip Kenesarynyń bir aýyz sózdegi bar qupıasy ashylmaı qaldy. Kúnimjan odan keıin de attaı otyz jyl ǵumyr keshti. Otyz jyl sol oramaldyń ishinde ne jazylǵanyn bile almaı, oılap ótipti desedi biletin jurt. Iá, ne jazyldy eken?.. Kenesarynyń sol syry endi qashan ashylmaq, ony sheshý kimniń mańdaıyna jazylmaq? Múmkin, sol jumbaq kúıinde qala berer me eken?..»

SOŃY

---