InfoHub Logo

Qasymuly Kenesary han (1802-1847) – Qazaq handyǵynyń sońǵy hany, ult azattyq kóterilisiniń áıgili basshysy. Ol óziniń tegi jaǵynan tóre tuqymynan. Babasy – qazaqtyń ataqty hany Abylaı. Arǵy atalary Shyńǵys hannyń Joshy degen úlken balasynan taraıdy. Abylaıdyń áıeli qalmaqtyń Hochý mergen noıanynyń qyzy Topyshtan Qasym sultan týady. Kenesary osy Qasym sultannyń balasy.

1822 jyly Reseı ókimeti Kishi júz ben Orta júzdegi handyq bılikti joıyp, aǵa sultan men sultan ákimder bıligin engizedi. Sóıtip, Reseı ókimeti qazaq eliniń ishki tirligine tikeleı aralasyp, óz ústemdikterin júrgize bastaıdy. Osyǵan qarsy shyqqan Kenesary handyq basqarý júıesin qalpyna keltirýge kúsh salady. Ol óz oıyn Reseıdiń jergilikti ákimshiligine, sonymen qatar patshanyń tikeleı ózine de jetkizedi. Biraq patsha ókimeti Kenesarynyń talaptaryn oryndaýdan bas tartady. Sondyqtan da ol óz maqsatyn kúshpen júzege asyrýǵa kirisedi.
Kenesary kóterilisin jer jerden qoldaýshylar kóbeıedi. Óıtkeni patsha ákimshiligi qazaqtardyń jerin tartyp alyp, áskerı bekinister sala bastaıdy. Kóshpeli el ata qonysynan aıyrylyp, mal jaıatyn jańa jer izdeýge májbúr boldy.Onyń ústinen patsha úkimetiniń alym salyǵynyń aýyrtpalyǵy da olardy dińkeletip bitken edi. Osynyń bári qazaq qaýymynyń narazylyǵyn kúsheıtip, olardy Kenesary bastaǵan kóterilisti jan jaqty qoldaýǵa ıtermeledi. Kópshiliktiń qoldaýymen Kenesary 1841 jyly Qazaq handyǵynyń hany bolyp saılandy.
Patsha ókimeti kesip alǵan jerlerdi zańdy ıesine qaıtarý jolyndaǵy kúreste Kenesary áskerı kúshterdi uıymdastyrý barysynda Orta Azıa handyqtarynyń tájirıbesine súıenedi. Ol óz áskerin júzge, myńǵa bólip júzbasylar men myńbasylardy taǵaıyndady. Ásker tártibin buzǵandar qatal jazalandy.

Kenesarynyń syrtqy saıasatynyń basty maqsaty Táýelsiz Qazaq handyǵyn qurý bolatyn. Ol osy maqsatyn júzege asyrý úshin Orta Azıa handyqtarynan ózine súıeý izdeıdi, olardyń ishki isine aralasyp, bıleýshilerin óz jaǵyna tartýǵa kúsh salady. Hıýa hany men Buqar ámirine óz elshilerin jiberip, baılanys ornatady. Orta Azıa memleketterimen saýda kólemin ulǵaıtyp, olardan ózderine qajetti qarý jaraq, oq dári alyp turady.

Kenesary óz handyǵyn nyǵaıtý úshin biraz ekonomıkalyq jáne saıası sharalardy júzege asyrady. Onyń alym-salyq saıasaty sharıǵatqa negizdelip, mal ósiretin aýdandarda zeketti, eginshilikti aýdandarda ushyrdy engizedi. Halyqtan alym-salyq jınaýdy arnaıy jasaýyldar júzege asyrdy.

Otty qarýmen qarýlanǵan patsha áskerine qarýsyz halyq jasaqtarynyń tótep berýi qıyn edi. Soǵan qaramastan Kenesary óziniń asa daryndy qolbasshy ekendigin tanytyp, túrli áskerı tásilder arqyly olarǵa birneshe ret oısyrata soqqy berip, birneshe bekinistiń talqanyn shyǵardy. Solardyń biri Kenesarynyń Ekaterınbýrg stansıasyna jasaǵan shabýyly. Shabýyldyń tutqıyldan bolǵandyǵy sondaı, kazaktar, tipti qarsylyq kórsete almaı qalady. Osy joly Kenesarynyń jigitteri 18 myltyq, 2 pıstolet, 18 qylysh, 27 naıza qolǵa túsiredi.
Kóp jylǵa sozylǵan kúres negizgi kúshin álsiretken Kenesary patsha áskeriniń qysymymen 1846 jyly Orta júzden Uly júz qazaqtarynyń jerine ketýge májbúr bolady. Munda ol qyrǵyz manaptaryna Qoqandqa qarsy birigip soǵysýǵa usynys jasaıdy. Biraq Orman men Jantaı bastaǵan manaptar onyń bul usynysyn qabyldamaı, orystyń general-gýbernatory Kapsevıchke ózderiniń Kenesarymen soǵysatynyn habarlap, odan kómek suraıdy.

Reseı áskerı kúshiniń dem berýimen bolǵan Kekilik taýyndaǵy qazaq-qyrǵyz arasyndaǵy qaqtyǵysta Kenesary qolǵa túsip, qaza tabady. Kenesarynyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresi de jáne osy jolda tek qana túrki halyqtarynyń kúsh biriktirýi arqyly oń nátıje kútip, áreket etýi de onyń keń qarymdy saıasatker, kóregen strateg ekenin aıqyn ańǵartady.

Qazaq halqynyń patshalyq Reseıge, Qoqan jáne Hıýa handyqtaryna qarsy júrgizgen ult-azattyq kúresin basqarýshy.
1827-jyldan bastap Abylaıdyń urpaqtary qazaq handyǵyn patshalyq Reseı ezgisinen bosatý jolyndaǵy kúreste belsendilik tanytty. Kenesarynyń ákesi Qasym men úlken aǵasy Sarjan bastaǵan jasaqtar orys aýyldary men kerýenderine shabýyl jasap turdy, qazaq aýyldaryn otarlyq buǵaýdan bosatty. Mine solardyń jolyn jalǵastyrýshy Kenesary Qasymov ta memleket táýelsizdiginiń óte mańyzdy is ekenin halyq sanasyna quıýda qyrýar eńbekter atqardy. Memleket múddesin qorǵaý jolynda jaýdy jeńip, táýelsizdikke qol jetkizý úshin halyqty biliktilikpen basqarý kóp septigin tıgizetinin ol jete túsindi.

Kenesary Qasymov óz aınalasyna eń adal keńesshiler men batyrlardy, halyq arasynan otarlyq ezgige qarsy eń bedeldi, belsendi azamattardy toptastyra bildi.

Qıyn-qystaý shaqtaǵy ortaq múdde – ulttyń azattyǵy úshin osyndaı áreketke barýynyń ózi ulylyq emes pe?! Patshanyń «bólip al da, bıleı ber» degen saıasaty qazaq dalasyna keńinen taralýy, eldiń qatty narazylyǵyn týǵyzýy onyń jaqtastaryn kóbeıtýi zańdy edi. Sonymen birge, Kenesaryǵa qarsy shyqqan rýlar da boldy.

1841-jyly Kenesary Qasymov han saılandy, onyń saıasatynyń basty maqsaty qazaq handyǵyn qaıta qalpyna keltirý boldy. Kenesary memleketti basqarýda sharıǵattyń negizgi erejelerin engizdi, sonymen birge, bıler sotyn qalpyna keltirdi. Memleket pen onyń áskerin nyǵaıtý joldaryn jetik biletin han musylmandyq quqyq erejelerin bekitti. Salyq saıasaty da ony tıimdi jolmen jınaýǵa baǵyttaldy.
Kenesary qatań tártip pen basqarý prınsıpterine negizdelgen Abylaı atasynyń saıasatyn júrgizdi. 1846-jyly Reseı jasaqtary men otarshyldyqqa boıusynǵan qazaq sultandarynyń áskerı qurylymdary ony Kishi jáne Orta júzder aýmaǵynan yǵystyrdy.

Kenesary qoly alǵashqy áreketin 1838-jyldyń kókteminde Aqmola bekinisin qorshap, órteýden bastady. Qamal bastyǵy áskerı starshına Karbyshev pen Aqmola aýmaǵynyń aǵa sultany Qońyrqulja Qudaımendın tóngen ajaldan qutylyp ketti. Kenesary endi Torǵaıǵa bet burdy. Kenesary Qasymov patsha ókilderine jazǵan hattarynda bul áreketin Reseı shekaralaryna jaqyndatýǵa umtylý, sol arqyly kelissóz prosesterin jeńildetý dep túsindirdi. Shyn máninde batyrdyń negizgi maqsaty 1836-1838 jyldary Isataı Taımanov bastaǵan ult-azattyq kóterilisi bolyp ótken Kishi júzdi jalpyhalyqtyq kóteriliske qosý boldy.

1841-jyly Kenesary han taǵyna otyrǵannan keıin, kóteriliske qatysýshylar áskerı qımylyn údete tústi, olar qoqandyqtardyń eleýli kúshteri bekingen Júlek, Aqmeshit, Jańaqorǵan, Sozaq qamaldaryn qorshaýǵa aldy.

Kenesary óziniń basty maqsaty – azattyqqa qol jetkizý úshin ortaq jaýǵa qarsy úsh júzdiń kúsh biriktire kúres júrgizýi kerek ekenin túsindi. Alaıda ult-azattyq kúrestiń 1844-1845 jyldary qarqyny údeı túsken kezeńde de qazaqtardyń basy tolyq birikpedi. Kóterilistiń bas kezinde-aq qazaqtar qarama-qarsy eki topqa bólindi: biri Kenesary jaǵynda bolsa, ekinshisi patshanyń júrgizgen saıasatyn qoldady.

Kenesary Qasymov han, saıasatker, dıplomat retinde qazaqtyń úsh júzi rýlarynyń edáýir bóligin óz týy astyna biriktire aldy. Onyń áskeriniń jalpy sany keıde 20.000 adamǵa deıin jetti. Halyqtyń bas kóterýine Orta júzdiń kóptegen sultandary men bıleri qosyldy.
Kenesary bastaǵan halyq kóterilisiniń aýqymy keń boldy, ol XVIII ǵasyrdyń sońy men HİH ǵasyrdyń basyndaǵy azattyq jolyndaǵy ózge qozǵalystardan qazaq rýlary kóp qonystanǵan negizgi aýdandardy qamtýymen erekshelenedi.

Kenesary memleket qurylymyna kóp kóńil bóldi, eldi basqarýda jańa qurylymdar men erejeler engizdi, sonymen birge isten shyǵarylǵan qurylymdardy qaıta qalpyna keltirdi. Ásker qatarynda qatań tártip ornatty. Áskerdi uzaq dala soǵystaryna beıimdeý úshin myńdyqtar men júzdikterge bólip basqarý qurylymyn qurdy. Ol qajet aqparattardy jetkizip turatyn tyńshylaryna da súıendi, saıası kúres pen dıplomatıanyń tıimdi ádisterin qoldandy. Memlekettiń ishki saıasatyn han ózi qatań baqylaýǵa aldy, rý aralyq qaqtyǵystardyń jolyn kesti.
Úsh júzdiń qazaqtarynyń birikken ult-azattyq qozǵalysy Reseıdi qatty alańdatty. 1843-jyly 27 shildede İ Nıkolaı ımperıa quramyndaǵy qazaq handyǵyna qarsy eń kólemdi áskerı qozǵalystarǵa ruqsat beretin basqa memleket bolmaýy tıis degen qaǵazǵa qol qoıdy.

Bir kezeńde patsha áskerlerimen jáne ymyraǵa kelmes sultandarmen kúres júrgizgen Kenesary 1843-1844 jyldary biraz jeńisterge qol jetkizse de, sheginýge májbúr boldy. shegine kele Kenesary qyrǵyz jerine shekaralas Uly júzdiń aýmaǵyna ornalasty. Hannyń kelesi baǵyty qyrǵyz halqyn orys otarshyldyǵyna qarsy ortaq kúreske kóterý boldy, alaıda ol manaptar tarapynan kúshti toıtarysqa tap boldy.
Kenesary Qasymov Tomaq mańyndaǵy eki jaqtyń kúshi teń emes shaıqasta qaza boldy.

Kenesary Qasymovtyń sińirgen tarıhı eńbegi – ol qazaq halqynyń salt-dástúrin saqtaı otyryp, ony bostandyq pen táýelsizdik jolyndaǵy kúreske jumyldyrdy. Kenesary hannyń saıasaty jáne ıdeologıasy ulttyń damý jolyndaǵy ózekti máselelerdi sheshýge baǵyttaldy.

Daıyndaǵan: Elshibek Ásem Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

Jetekshisi: F.Qozybaqova Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh jáne etnologıa fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

---