InfoHub Logo

Mańǵystaý - úsh qıannyń ótken jeri,

Jerlenbeı jeti jurttyń ketken jeri.

Elespen esi ketken ıesiz jerdi,

Atamyz Adaı meken etken jeri.

Sýy sút, shóbi shúıgin, bal tatıdy,

Tóldeıtin tórt túliktiń ósken jeri.

Bólinip basqa elden qonys qarap,

Er bolyp, irge qonys tepken jeri.

Túmen Baltabasuly, "Mańǵystaý" dastanynan úzindi

Qasıetti Mańǵystaý topyraǵy qaı zamanda da at tuıaǵynyń dúbirinen, atoı salǵan alasapyran kezeńderden kende qalyp kórgen joq. Kezinde jeti jurt kelip jaılaǵan bul óńirdiń batyrlarynyń el men jer namysyn qorǵap,táýelsiz el bolýǵa kúsh salǵany ámbege málim. Batyrlar qashanda týǵan eldi, hám jerdi jaýdan qorǵap, keıingi ǵasyrlarǵa amanat júgin arqalaǵan erekshe tulǵalar. Qarasaı, Qazı, Er Beket, Ataǵozy, Berdibek, Esekmergen, Er Tólep, Er Shabaı, Súıinqara, Qulbaraq, Isa, Dosan syndy el namysyn qorǵaýda asqan erliktiń ónegesi bolǵan Mańǵystaý batyrlary qashanda el esinde.Eldiń qorǵany bola bilgen batyrlarymyzdyń ómir derekterin nazarlaryńyzǵa usynamyn.

Shotan batyr - Kishi júz quramyndaǵy Baıuly taıpasynyń Adaı rýynan shyqqan batyr. Shotannyń ákesi Nazar - bı ári batyr bolǵan tulǵa. Jońǵarǵa qarsy qol bastaǵan. Nazar Áıteke bıdiń jıeni ári jaqyn dosy bolǵan. Ol Kishi júz hany Ábilqaıyrdyń aqyldastar alqasyna basshylyq jasap otyrǵan. Shotan batyr Abylaı bastaǵan qolǵa qosylyp, jońǵarlarmen shaıqasqan. Batyrdyń júrek jutqan erligine Abylaı han da qatty rıza bolyp, alǵysyn bildergen. Shotan esimi jońǵarlarmen qarsy soǵysta ǵana emes, Reseıge qarsy ult-azattyq kóteriliste de atalady. 

Súıinqara Úrgeshbaıuly - Hıýa men Reseı patshalyǵy bodandyǵynan qorǵaǵan ójet jaýynger, ári bı bolǵan edi.Orys bodandyǵyna Mahambet pen Isataıdyń jeńiske jetýine Súıinqara batyrdyń erligi de yqpal bolǵan eken.Súıinqaranyń qyzdary Aısalqam men Jansalqam da, inisi Keji de, uly Búrkitaly da óte keremet jaýyngerlikpen tanylǵan. Olar Hıýa bodandyǵy kezinde kóteriliste qaza tabady. Ánýár Álimjanovtyń "Mahambettiń jebesi" atty kitabynda Súıinqara batyr týraly málimet berilgen eken.

Ataqozy Aıtqululy (1704-1794) – aty ańyzǵa aınalǵan batyr, ári aıtýly bı bolǵan sheshen adam. Ataqozy týraly birinshi derek V.A.Moıseevtiń «Djýngarskoe hanstvo ı kazahı HVİİ-HVİİİ v.v.» atty eńbeginde aıtylypty. Onda qazaqtar men qaraqalpaqtardyń 40 myń qoly qalmaq handyǵymen soǵysýǵa kele jatqanyn habarlaıdy. Qazaqtar birigip, Sámeke, Ábilqaıyr han jáne Baraq pen Esim sultandar bastaǵan 10 myń qazaq jasaǵy 1726 jyly Seren Dýndýk han men Dorjı Nazarov ıelikterine basyp kirdi. Onda Kishi júz Adaı batyrlarynyń ishinde Ataqozy, Ómir, Temir, Esek, Esen, Tabynaı, Shotan, Bergeı, Sabytaılar boldy. Osy joryqtyń bel ortasynda Ataqozynyń bolǵandyǵyn tarıhshy-ǵalym Á. Hasenovtyń «Úsh ǵasyr ıininde» atty eńbeginde de kórsetilipti. Ataqozynyń patshalyq orys jerinde 1773-1775 jyldary patshalyq Reseıde bolǵan, qazaq-orys E.Pýgachev bastaǵan sharýalar kóterilisine belsene qatysqandyǵy tarıhtan belgili. Muny «Reseıdegi E. Pýgachev bastaǵan sharýalar soǵysynyń 225 jyldyǵyna oraı N.Bekmahanovanyń «Kóktemir týraly ańyz» atty eńbeginde kóteriliske qatysqandar tiziminde Ataqozy esimi de tur. Jaýgershilik zamanda týyp, talaı ret el shetine jaý kelgende boıyna bes qarýyn asynyp, qol bastaǵan batyrdyń artynda «Qaıtkende toptan toraı shaldyrmaımyn, elimdi bóten jaýǵa aldyrmaımyn» degen ulaǵatty sóz qalǵan. Jergilikti el arasynda «Mańǵystaýdyń qara oıynan aıladyr jurtyn bostyrǵan Aıtqul Ataqozy batyrdyń susy, Jary Shotan batyrdyń mysy, Qunanorys Labaq palýannyń kúshi, Eskeldi Sanazar baıdyń til tańbaly kúreń atynyń tuıaǵynyń ushy» degen sózder qalǵan. Ol 1783-1797 jyldary bolǵan Syrym Datuly bastaǵan ult-azattyq kóteriliske de belsene aralasqan. Ataqozy Mańǵystaý aımaǵyndaǵy qazaqtardy basqaryp, sol kezeńdegi kishi júzdiń hany Nuralynyń qaraýynda qyzmet atqarǵan. Elden hannyń túrli salyǵyn jınap tapsyrýdy baqylaǵan, sonymen birge han aldynda eldiń talap-tilekterin de jetkizip otyrǵan.

Dosan Tájiuly – halyq batyry, Mańǵystaý kóterilisi basshylarynyń biri. Dosan Reseı úkimetiniń 1868 jylǵy «Ýaqytsha erejesin» ádiletsizdik dep baǵalap, halyqty kóteriliske shyǵýǵa úndeıdi. Onymen birge Isa Tilenbaev, Alǵı Jálimbetov, Tileýbergen Oraqov, Shúren Imanov, Dıhan Ótepov, Súgir Shabaevtar halyqty kóteriliske bastap shyǵady. Dosan bastaǵan 400 sarbaz Úshaýyz degen jerde Mańǵystaý prıstavy podpolkovnık Rýkınniń jazalaýshy otrádyn tas-talqan etip jeńedi. 1870 jyly sáýirde Dosan sarbazdary Fortty qorshap alyp, ondaǵy armán bazaryn talqandady, saýdagerler men óndiris ıelerin tutqyndady, Nıkolaevsk stansıan órtep, armán slobodkasy men Qaraǵantúptegi maıakti qıratty. Kavkazdan jiberilgen jazalaýshy otrádpen Dosan sarbazdary keskilesken shaıqas júrgize otyryp, Hıýa handyǵyna ótip ketedi. 1873 jyly Hıýa handyǵyn baǵyndyrýǵa jiberilgen Reseı áskerlerine Qońyrat, Hojeli, Qarabaıly aımaǵynda Dosan tutqıyldan shabýyl jasaýdy uıymdastyryp otyrǵan. 1873 jyldyń kúzinde Dosan jasaǵy Ústirtke qonys aýdardy. 1874 jyly Reseı úkimetiniń Anıchkın bastaǵan izdeýshi jasaǵy Sam qumynda otyrǵan Dosan aýylyn qapyda qorshap alyp, jaraly Dosan batyrdy qolǵa túsiredi. Dosan Fort túrmesinde 2 jyldan keıin qaza tapty. Dosan batyrdyń súıegin týǵan jeri Bozashyǵa Janǵabyl bastaǵan bir top azamattar jetkizgen. Múrdesi sondaǵy Qaratóbe zıratyna qoıylǵan. Dosan batyrdyń erligin Aqtaban, Bala Oraz, Qashaǵan, Qalnıaz, Sáttiǵul aqyndar jyrǵa qosqan.

Mańǵystaý topyraǵynda týǵan batyrlardyń erlikteri jóninde áli talaı tolymdy týyndylar jazylatyny sózsiz. Óziniń kúrdeli de kúńirendi tarıhynda qazaq halqy ulttyq namysyn, egemendigin, eldigin saqtap, syrtqy jaýǵa qarsy únemi kúresýmen ótken bolatyn. Osyndaı kúresterdiń nátıjesinde, erlikteri aýyzdan aýyzǵa taraǵan Mańǵystaý batyrlarynyń esimi halyq jadynda máńgige saqtalady.

Paıdalanǵan ádebıetter: “Qazaq Ensıklopedıasy”, VI-tom, Mańǵystaý ensıklopedıasy,1997

Artyqbaeva Úmitaı, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti. Jetekshisi:F.A.Qozybaqova, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

---