InfoHub Logo

Jasyńda Sultanmahmuttyń mańdaıynda kekili boldy, bilmegen adam ony áıel bala dep qalýshy edi. Betińde sheshekten qalǵan bujyr daty bar sarǵysh bala edi. İnisi Báshen Shoqpytqa tartqan, Sultanmahmuty naǵashysyna tartqan deýshi edi. Shoqpyt Qaraýyl elinen kóship kelip Bıbishke úılengenniń keler jyly tastan, topyraqtan qalap, Toraıǵyrǵa qaraǵan jer shetine jalǵyz qystap, úı salyp aldy. Qorasy da tastan qalanǵan. Úıdiń qalyńdyǵyn bir kezdeı qylyp qalady, artyq beınet, artyq rashodqa qaramady. Sý da alys boldy. Sý alatyn bulaq baryp-qaıtýy úsh shaqyrymdaı edi. Malyn Toraıǵyr kólinen sýardy, qol de alys, eki shaqyrym edi. Osy qystaýǵa birneshe jyl qystady. Oǵan qajymady, jalǵyzbyn demedi, Sultanmahmut pen Básheńdi ózi oqyta bastady, úıtkeni óziniń azdaǵan arabsha hat tanıtyny bar edi. Jaz el jaılaýǵa kóshkende, áıeliniń jaqyny Jaqsylyqtyń balasy Tortaı degendi «balalarymdy oqyt, sabaq ber» dep qolyna ustatady. Tortaı dombyramen óleń aıtatyn, arabsha beıit aıtatyn edi. Ózi jas, túnde altybaqan qasynda bolady. Shoqpyt ony talaı altybaqan basynan alyp qaıtatyn.

El Kelbet deıtin jaılaýda, Shoqpyttar bólek aýyl. Aı qarańǵy. Tún. Bizdiń aýyldyń qotanyndaǵy qoıy úrikti. Aýyl ý-shý, shýlap úrgen ıt. Bir laq baqyryp barady. Qasqyr alyp qashyp barady dep, barlyǵymyz qýyp kelemiz. Beti tómengi tas shuqyr. Bir ýaqta laq jaqtan adamnyń oıbaılaǵan daýysy shyqty. Kelsek, bireý bireýdi sabap jatyr. Bul ne desek, laq bolyp baqyryp qashqan Shoqpytyń bala moldasy Tortaı eken. Laq baqyra jónelgende, Shoqpyttyń qabaǵan sholaq tóbeti jurt aıtaqtap dalaǵa shyqqanda qýa jetip, Tortaıdy alyp turǵan. İle júgirgen Shoqpyt Aqsholaq qasqyr alyp jatyr ma dep kelse, moldasyn talap jatyr eken. Aıyryp aldyq. Shoqpyt aıtady: — Men muny balalarymdy oqytady, tálim beredi desem, munyń qylyp júrgeni mynaý. Endigári mundaı isteme. Seni kórip balalar ne bolady?

Bizdiń aýylda da molda bar. Aýyl arasy jaqyn. Bizdi Jumat oqytady. Biraq biz qoı órisinen baramyz.

Uıqymyz kelip qalǵyp otyramyz, túk uqpaımyz. Shoqpyt olaı oqytpaıdy, balalardyń uıqysy qanǵan soń asyn berip, sonan keıin oqytady.

Tortaıdy bir-aq jyl ustady. Odan keıin Sadýaqas moldadan bárimiz birge oqydyq. Biz buryn hat tanydyq. Myna eki bala kesh, biraq bir aıtyp bergen sabaqty Sultanmahmut jattap alatyn boldy. Shoqpyt balalary óse bastaǵanyna óte qýanýshy edi. Balalary ne tilese sony oryndap turdy.

Ósken saıyn Sultanmahmut adamǵa jaqyn, jýas, bet-pishini súıkimdi, jyly júzdi boldy; ógeı sheshege eriksiz jaqty: óziniń ishinen shyqqan baladaı boldy, basqalyǵy bolmady. Sultanmahmut qyzyqty bala edi: basqa balalaryna artyq oınaý, bylǵaný, kúlmen oınaý onda joq, qoly-basy taza. Kóbinese jurt osy tazalyǵyn unatady. Sultanmahmut on besten asa bergende Muqan moldadan oqydy. Muqan molda Sary degen elden, Sary ishinde Tuljan uly atandy. Muqan ózi molda bolsa da, sharıǵat jolyn kóp kútpeıtin edi. Ózi balasyn oryssha oqýǵa bergen. Jaqıa deıtin balasy Ombydaǵy medısınskaıa shkolada oqyp júrdi. Otyrǵan jeri kúlki, saýyqshyl adam edi. Oqytqan balalaryna basqa moldalarsha dúre salmaýshy edi. Sharıǵat ornyna óleń jazdyryp, ózi óleń jazýshy edi, sabaq arasynda bir-bir aýyz óleń jazyp, bal al ardan oǵan jaýap kútýshi edi. Muqannan oqyǵan Sultanmahmut pen Sháıbaı kóbinese óleńge qaraı beıimdele bastady. Muqan molda Sultanmahmutty jazǵan jaýabyna yrza bolyp jaqsy kóre bastady. «Budan oqyǵan bala buzylady» dep jurt balalaryn shyǵaryp aldy.

Bir kúni Sháıbaı ekeýimiz Mahmutqa baryp qaıttyq dep Shoqpyttikine bardyq. Barsaq Mahmut úıde. Biz baryp otyrǵannan keıin, Mahmuttyń sheshesi Bıbish:

— Oıbaı, sender osy kúlkilerińdi qoıshy, jaı júrińder! Myna Mahmut qymyz iship turǵan jerinen qymyzyn ishe almaı, kórdiń be búgin jylqyshy Ahmettiń qylǵan isin? — dedi.

— Iá, ne bopty? — destik.

— Búgin Sadyq úıiniń tanǵyshyn kesip, kıizin tilip tastapty. «Muny qylǵan Kenjetaı, Sháıbaı, Mahmut — úsheýi, men kórip qaldym» dep búlik salǵan joq pa osynda.

Biz tańdandyq. Sonda Mahmut:

— Osy Ahmetti bir sabap bershi, Kenje aǵa! Barǵanda maǵan súıgen kózimen qaraǵany qudaıdyń tórine kirgenimdeı bolýshy edi, — dedi.

— Jaraıdy, oryndaıyn, biraq aqyma bir-eki aýyz óleń kerek, — dedim.

— Qup! — dedi ol.

Mahmut tapsyrǵan jumysty oryndap:

— Meniń tilegim ne boldy? — degende:

— Kenje aǵa, umytyp kettim, óıtse de,  — dep qaryndashyn alyp mynany jazyp berdi:

— Aq sáýle, kúmis júzdi, qundyz qabaq,

Sen — gúlsiń ıis shashqan jaryp sabaq.
Bolǵanda kóziń — jaqut, etiń — torǵyn,
Qasyń-aı, shashyń — jibek, mamyq tamaq.
Júziń — nur, sóziń — alma, aýzyń — altyn,
Samorod, quspasy joq naǵyz balqyp.
Shomylǵan suńqar boıyń naq gaýharǵa,
Burqyrap nur tógilsin, maǵan talpyn?
Bir sensiń dúnıe kórgen kózim nury,
Jarqyrap janym tartar, kóńilim gúli.
Egilgen er kóńilim qol sermeıdi,
Tartsa da aspannan kep jumaq hory.
Jan sáýle, keýde kúıgen, júrek jalyn!
Keýdem ot, júregimniń baıqa qalyń?
Daýasy aýyr derttiń — jalǵyz sensiń,
Qolyń ber ketsin qaıǵy, sónsin jalyn!

Mine, osy óleńdi dombyramen ónge salyp aıtyp júrdim.

1911-1912 jyldarda Sultanmahmut oqımyn dep Kerekýge bardy. Basqa da oqý izdedi, biraq taba almady. Onda keıin Troıskige baram dep talap etti. Shoqpytta oqytatyn hal joq jáne balasynyń bilgendi bireýge moldalyqqa turyp bala oqytýyn qalady. Osy týrada Mahmutqa kóp oı túsirdi. Sháıbaı arqyly Sháıbaıdyń ákesi Abbasqa aıtqyzdy.

Abbas — oqyǵan adam, adam qaraıtyn dáriger. Oqımyn degen balany jaqsy kóretin jáne Shoqpytqa aıtatyn: «Osy balańdy oqyt, osynda birdeme bar, oıly adam bolady, bul tek adam bolmaıdy», — dep, Sultanmahmut oqýǵa júrmek degen sóz qulaǵyna tıisimen ózi basshy bolyp Mahmutqa qarajat jınap berdi. Bergender — Sherıazdan Aımanov, Abbas Aımanov, Sadyq Qorabaev, Qamar Qasymov taǵy osy sıaqty.

Troıskige baryp birer jyl oqyp, 1914 jyly qaıtyp keldi. Sultanmahmut ósken, bilim alǵan, biraq qarajaty kemdiginen bitirmeı qaıtqan. Ǵabdolla Toqaevtyń sózderin kóp jınaǵan. «Aıqap» jýrnalyn alyp oqıtyn bolǵan. Kóp shyǵarmalar shyǵarǵan, jýrnalǵa da sóz jazǵan. Biz ortamyzda Mahmut syqyldy adam bolǵanyna óte qýanyp qaldyq. Sultanmahmut bizdiń bul qýanyshtymyz ben úmitimizdi óle-ólgenshe aqtap ketti.

Aımanov Kenjetaı,

1941, 20-25mart.

---