InfoHub Logo

1916 jyldyń kúzinde Tom qalasyna (ol kezde biz qazirgi Tomsk qalasyn osylaı ataıtynbyz) syrqatyn emdeýdi jáne oryssha oqýdy arman etip Sultanmahmut keldi. Meniń Taýtehnologıa ınstıtýtynda oqyp júrgen kezim edi. Ol Tomǵa kelisimen meni izdep tapty. Árıne, men Sultanmahmutty «Aıqap» jýrnaly boıynsha burynnan biletinmin. Ol sol ózimniń uǵymdaǵydaı jigit bolyp shyqty.

Sultanmahmut maǵan shý degennen-aq unady, sebebi ol alǵash kórip otyrǵan adamym ǵoı, birinshi ret kezdesýim ǵoı dep tartynbaıdy eken: ashyq sóılep, ishki syryn, saıası túsinikterin ımenbeı jaıyp salyp otyrdy. Ol kezde qazaq dalasynda ult-azattyq kóterilisi júril jatqan. Shaı basynda osy jaıynda áńgime qozǵaǵanymyzda, Sultanmahmut:

— Siz saǵynǵandyqtan ba, álde patsha ómirine qarsy shyqqandardyń jaǵdaıyn jete bilgińiz kelgendikten be, áıteýir menen eldiń halin kóp suraısyz. Sonda siz soǵys maıdanyna qazaqtardyń jigit bergenin jón dep oılaısyz ba nemese ony qyrylý dep oılaısyz ba? — dedi.

Onyń suraqtary naq, dál jáne pikirli bolýshy edi.

Men bylaı dedim:

— Kim bilsin, bermeseń óz jerinde qyrady, aýyl-aımaq, bala-shaǵa birge ketedi; berseń maıdanda qyrylady, onda el aman qalady. Biraq jigittersiz elde ne sán qalady? Endeshe berý de jaqsy emes. Munyń ózi bas shatystyratyn nárse. Meniń elmen, qazaq oqyǵandarymen baılanysym shamaly, olardyń ne istep jatqandaryn, ne oılaıtyndaryn men bilmeımin.

Sultanmahmut ishinde bir qupıa syr bardaı biraz oılanyp otyrdy da mynany aıtty:

— Iá, qyrylystan bylaıda — bylaıda qashyp qutylýǵa bolmaıdy. Biraq kúreske shyqqandardyń óz jerinde tiregi de, kúshi de mol bolady ǵoı.

— Sen kúsh kórsetýdi jaqtaısyń ba? — dedim men.

— Jaqtaımyn, biraq aqyldy kúsh bolý kerek, — dep, Sultanmahmut taǵy da tereń oıǵa shomdy. Teginde ol halyq, bostandyq jaıyn aıtqanda ashyna, qobaljı, qaıǵyra sóıleıtin adam boldy ǵoı dep oılaımyn.

Sultanmahmut «Orys tilinsiz ǵylym, mádenıet joq qoı» deı otyryp, kelgen bette syrqatyn emdetý jaıynan góri osy jaǵyn basa aıtty. Men ol kezde ózim ınstıtýtta oqı júrip, qalada turatyn evreı, orys balalaryna orys tilinen jaldanyp sabaq beretinmin. Olar ájeptáýir aqsha tólep turdy. Muny bilgen Sultanmahmut bir kúni:

— Orys tili bularǵa óte qajet bolǵanda, bizge tipti qajet qoı. Men «nan surarlyq bolsa jetedi» deıtin orys tili úshin emes, úlken kitaptardy oqı, túsine alatyn, reti kelgen jerde oryssha jazyp jiberetin orys tilin úırengim keledi, — dedi.

Munysy — maǵan ońdap oqyt, kóp úıret degendegisi edi. Men Sultanmahmuttyń bul tilegin óz shamamsha oryndap baqtym. «Kedeı» poemasynyń epıgrafyn orys tilinde jazýy osynyń nátıjesi me dep oılaımyn.

Men Sultanmahmuttyń talabyna óte razy boldym. Biraq eń áýeli qaladaǵy ataqty bir terapevtige kórinip, emdelýin maqul kórdim. Biz bul maqsatymyzǵa jettik te. Sonda álgi dáriger Sultanmahmutty emdegeni úshin 50 som aqsha aldy. Aqshany tólegende Sultanmahmut qatty kúıinip:

— Bul ne degen sumdyq! Jaqsylyqty aqshaǵa satý adam úshin uıat emes pe? — dedi.

— Oǵan úkimet aqsha bermese, dáriger ne istemek? — dedim men.

Sultanmahmut túsindi:

— Men aqshamdy aıap nemese dárigerdi kinálap turǵanym joq. Búkil adamǵa ortaq ári óte qajet jaqsylyqtar bar ǵoı. Máselen, emdeý, oqytý sıaqty. Osylar tegin bolýy shart emes pe? Óıtkeni, birinshiden, árkimniń de aýyrsa emdelgisi keledi, ekinshiden — árkimniń de oqyǵysy keledi. Al osylarǵa jańaǵydaı qymbat eńbek aqy alatyn bolsa, soǵan úkimet dýshar etse, onda álgi árkimderdiń bári birdeı jańaǵy jaqsylyqtardy kóre bermeıdi ǵoı. Meniń de kóp sandalýym men júdeýshiligimniń kúre tamyry osynda jatyr, — dedi.

Sultanmahmuttyń bul sózi maǵan unady, biraq men de sol tusta jaldanyp bala oqytatyn adam bolǵandyǵymnan kóńilime alyńqyrap:

— Meni de qınamaı, tegin oqyt degeniń ǵoı, — dep kúldim.

Sultanmahmut kenet oılana qalyp, artynsha mynany aıtty:

— Qudaı saqtasyn. Meniń pikirlerimniń bir sheti keleshekte jatatyn sıaqty. Jasym kishi bolsa da, men sizden ótineıinshi — meniń jańaǵydaı sózderimdi ózińizge qaraı beıimdeı bermeńiz. Múmkin, meni synap kórgińiz keletin shyǵar, onda rahmet aıtamyn.

Men kidirmesten jaýap qattym:

— Jaqsy. Biraq men senen sabaq oqytqanym úshin de, synaǵanym úshin de aqy almaımyn.

Sultanmahmut úndemedi. Biraq keıinirekte:

— Men sizdi tegin oqytý jolyna qaraı bastadym ǵoı deımin. Meniń sizge aqsha tólemeýimde qazaqshylyq ta, týystyq ta joq ekenine senińiz, — dedi.

Sultanmahmut Tomda óleń, shyǵarma jazýmen shuǵyldana qoıǵan joq. Munyń eki sebebi boldy: birinshiden, ol túgeldeı orys tilin úırenýge berilip ketti, ekinshiden, densaýlyqty da saqtaý qajettigin men únemi eskertip otyrdym.

Sultanmahmut óte alǵyr edi ári oqyǵandaryn ózinshe oılastyryp baryp qabyldaıtyn. Ol bir qystyń ishinde orys tili gramatıkasyn, ásirese sıntaksısi men etımologıasyn jete meńgerip aldy. Oryssha jaqsy sóılemegenimen, jazýǵa, uǵynýǵa kelgende óte jetik bolyp shyqty. Ol meniń úıimnen L. Tolstoıdyń, Rýssonyń taǵy basqa saıası broshúra kitaptaryn oqyp júrdi jáne olardy tereń túsinetin edi.

Sultanmahmut qys ortasynda qarajatsyz qaldy. Men oǵan kómektesip turdym. Ol kóbinshe bizdiń úıde boldy. Sóıtip júrgende fevral revolúsıasy boldy da, mart aıynda ekeýmiz de Semeıge kettik. Onyń jol qarajatyn men kóterdim.

Semeıde ol alashorda qurǵan qazaq komıtetiniń kishi hatshysy, al men jer máselesi bóliminiń múshesi bolyp istedik. Komıtettiń basshysy Ombyda oqyǵan Raıymhan Mársekov deıtin edi. Sultanmahmut munymen shý degende-aq kelispeı júrdi, tipti urysyp, tóbelesýge sheıin bardy. Anyǵyn aıtý kerek, ekeýin raılastyryp, Sultanmahmuttyń biraz júrip qalýyna men sebepker boldym. Sultanmahmut meni ustazym dep júgine syılap, tilimdi alatyn edi. Aqyry eshbir jyly sózge júginbeı, meniń de tilimdi almaı 1918 jyldyń fevralynda eline ketip qaldy. Osydan keıin men de ala kóńil bola bastadym. Aqyry alashorda basshylaryna jaqpaı, 1918 jylǵy zemstvo saılaýyna da shaqyrylmaı qaldym.

Sultanmahmutta meniń baıqaýymsha, jalpy adamgershilik, ádildik, adam ǵumyrynyń uzaq bolýy, baqyt, teńdik sıaqty gýmanısik tilekter basym edi. Ol qandaı másele jaıynda áńgime qozǵasaq ta, ylǵı osy turǵylardan qaraıtyn, belgili bir saıası baǵytty, belgili bir partıa jolyn berik ustanbaıtyn sıaqty edi. Ras, Sultanmahmutta ıdeıalyq nysana berik boldy, biraq ol ıdeıa belgili bir saıası aǵymǵa, partıaǵa berilgendikten emes, halyq múddesinen, óz senimderinen týyp jatatyn. Osyǵan qaraǵanda, men Sultanmahmuttyń qoǵamdyq baǵyty da, saıası kózqarasy da, partıasy da ádildik pen bostandyq pa dep oılaımyn.

Bostandyqty ol kezde qazaq oqyǵandary eki túrli baǵytta túsinetin: birinshisi — ıisi qazaqty Rossıadan bólip áketý. Bul — naǵyz ultshyldyq. Ekinshisi — qazaq halqyn eki jaqty ezilýden qutqarý. Sultanmahmut osy sońǵy baǵytta, ıaǵnı demokrattyq baǵytta boldy. Óıtkeni Sultanmahmut fevral revolúsıasy keziniń ózinde baı, kedeı dep bólip, mańyndaǵylardyń oıyn, isin, qyzmetin kedeılerge tıgizer paıdasyna qaraı baǵalaıtyn.

Sultanmahmutta ultshyl degen pikirler de bolǵan sıaqty. Meniń oıymsha, ultshyldyqty adamnyń bolǵan jerinen, onyń solarmen aralas júrýinen, onda qyzmet isteýinen emes, betaldysynyń jalpy baǵytynan, ishki dúnıesinen izdeý kerek. Osy jaıdy eskergende, Sultanmahmut ultshyl bolyp shyqpaıdy. Sondyqtan ol bes-alty aı ultshyl boldy, keıin túsindi de bezip ketti deý qısynsyz. Óıtkeni ıdeıa jolyndaǵy adamnyń syrt áreketi zaman túrine qaraı ózgergenimen, ishki múddesi sol kúıinde qalmaq. Ony ózgertý úshin kóp ýaqyt, tarıhı jaǵdaılardyń tutas bir júıesi qajet.

Árıne, adamǵa minezdeme berý úshin, onymen uzaq ýaqyt birge bolyp, ishteı de, syrttaı da aralasyp ketý kerek. Al men Sultanmahmutpen bas-aıaǵy bir jyldaı ǵana birge boldym, onyń ózinde de Sultanmahmuttyń istes, syrlastyǵynan góri shákirttik minezi basym edi. Ol ózin meniń aldymda tuıyq ustaıtyn, óıtkeni syılaıtyn.

Alaıda, sol az ýaqyttyń ishinde men Sultanmahmuttan erekshe bir qasıetti ańǵardym, ol — ótkir sabyrlylyq. Men osy ótkir sabyrlylyqty onyń shyǵarmalarynan da kóremin.

Álimhan Ermekov,

1960,11 ıýn.

---