InfoHub Logo

Kepler zańdary
XX ǵasyrdaǵy ǵylymı oıdyń uly jeńisi — kvanttyq   teorıany   qalyptastyrýda qyzǵan deneniń sáýle shyǵarýyn eksperımenttik zertteý úlken ról atkardy. Joǵary temperatýraǵa deıin qyzdyrǵanda dene ártúrli túske enip, sáýle shyǵara bastaıtynyn bilemiz. Mysaly, temirdi kyzdyrǵanda, ol óýeli qyzyl, sodan keıin qyzyl sary, odan ári aq sary túske belenedi. Elektr shamynyń vólfram qylyn 3000 S-qa deıin kyzdyrǵanda, ol aq jaryq sáýle shyǵarady. Kúnniń jaryǵy, Juldyzdardyń shyǵaratyn sáýleleri de olardyń temperatýrasynyń óte joǵary bolýyna baılanysty.
Qyzǵan denelerdiń sáýle shyǵaryp, elektromagnıttik energıa taratýyn jylýlyq sáýlelený dep ataıdy. Jylýlyq sáýlelený qubylysy tek qyzǵan denelerde ǵana emes, salqyn denelerde de oryn alady. Elektr shamynyń vólfram qyly 3000 S-qa deıin kyzǵanda kózge kárinetin aq jaryq shyǵarsa, temperatýrasy tómendegen saıyn deneler kerinbeıtin ınfraqyzyl sáýleler shyǵarady. Infraqyzyl sáýleleriniń jıiligi aq jaryqtyń jıiliginen tómen. Sondaı-ak denelerdiń temperatýrasy tym joǵary bolsa, olar kárinbeıtin ýlytyrakúlgin sáýleler shyǵarady. Últrakúlgin sáýleleriniń jıiligi aq jaryqtyń jıiliginen joǵary.
Jaryq sıaqty jylýlyk sáýlelerdiń barlyq túrleri de elektromagnıttiktolqyndar kataryna jatady. Olar bir-birinen tek jıilikterine nemese tolqyn uzyndyqtaryna karaı ajyraıdy. Eksperımenttik zertteýler denelerdiń jylýlyq sáýlelerdi shyǵarýmen katar olardy juta da alatynyn kersetti. Ony kóptegen tájirıbeler rastaıdy. Mysaly, paraboloıdtik aınaǵa vólframnan jasalǵan spırál qylyn ornatyp, ony elektr toǵymen ınfraqyzyl sáýlesin shyǵaratyndaı etip kyzdyraıyq. Oǵan karama-karsy qoıylǵan ekinshi aınanyń fokýsyna qara túske boıalǵan qurǵak maqtany ilil qoısaq, ol belgili bir ýaqyttan keıin "óz-ózinen" tutanyp jana bastaıdy. Budan denelerdiń jylýlyq elektromagnıttik sáýlelerdi shyǵaryp kana koımaı, olardy juta da alatynsh káremiz. Al kara tústi deneler sáýlelerdi basqa tústi denelerge karaǵanda kóbirek jutady. Bul tójirıbe elektromagnıttik tolkyndardyń shynynda da energıa tasıtynyna kózimizdi jetkizedi.
Ózine túsken ártýrli jıiliktegi sáýlelerdiń energıasyn tolyq jutyp. alatyn deneni absolút qara dene dep ataıdy. Kún syrtqy ortaǵa jaryq shyǵarýmen qatar ózine syrttan kelip túsetin ártúrli jıiliktegi sáýlelerdi de tolyq jutyp alady.
Sondyqtan ol absolút kara deneler qataryna jatady sýrette absolút qara deneniń úlgisi kórsetilgen. İshi qýys ydysqa tar sańylaýdan túsken sáýle sheksiz márte shaǵylady da, tolyq jutylady.
Uıtqymaǵan qozǵalysqa (ıaǵnı eki dene esebinde) qatynasatyn núkteniń orbıtasy ekinshi retti qısyq syzyqpen órnekteledi jáne onyń bir fokýsynda tartý kúshiniń sentri ornalasady. Sonymen uıytqymaǵan qozǵalystaǵy materıaldyq núkteniń orbıtasy konýstyq qımalardyń biri, ıaǵnı sheńber, elıps (planetalar úshin), parabola ne gıperbola túrinde bolady.

Keplerdiń 1 zańy
Keplerdiń birinshi zańy negizinen planeta orbıtasynyń pishinin anyqtaıdy: Barlyq planetalar Kúndi elıps boıymen aınalady, onyń fokýstarynyń birinde Kún ornalasady.
Elıpstiń sımmetrıaly sentri – O, úlken AA1=2a jáne VV1=2v eki sımmetrıa osi bar, mundaǵy a – úlken jarty ós, v – kishi jarty ós dep atalady.

 
Keplerdiń kún júıesi modeli
Onyń eki fokýsy sentrden OF1=OF2=c=a2-b2 qashyqtyqta ornalasqan elıpstiń negizgi qasıeti: elıpstiń kez kelgen núktesiniń fokýstardan qashyqtyqtarynyń qosyndysy úlken ós uzyndyǵyna teń bolatyn turaqty shama:
MF1+MF2=2a
e=c/a qatynasy elıpstiń eksentrısıteti dep atalady. Ol elıpstiń sopaqtyq dárejesin kórsetedi: e neǵurlym úlken bolsa, elıpstiń sheńberden aıyrmashylyǵy da soǵurlym kóp bolady. Eger s=0 bolsa (elıpstiń fokýstary sentrimen bettesedi), onda e=0, ıaǵnı elıps radıýsy a bolatyn sheńberge aınalady. Sholpan men Jer orbıtalarynyń pishinderi sheńberge óte jaqyn (Sholpan orbıtasynyń eksentısıteti - 0,0068, Jerdiki – 0,0167). Ózge planetalardyń kópshiliginiń orbıtalary áldeqaıda sozylyńqy bolyp keledi. Orbıtanyń Kúnge eń jaqyn núktesin perıgelıı (grekshe peri-taıaý, helios- Kún degen sózderinen), onyń eń alys núktesi afelıı (grekshe apo- alys degen maǵynany bildiredi) dep atalady. Elıpstiń úlken a jarty osi planetanyń Kúnnen ortasha qashyqtyǵyna para- par. Astronomıada Jerdiń Kúnnen ortasha qashyqtyǵy Kún júıesinde qoldanylatyn qashyqtyq ólsheý birligi retinde qabyldanǵan. Ol astronomıalyq birlik (a.b.) dep atalady: 1a.b.=149 600 000 km. Jerdiń tabıǵı serigi Aıdyń jáne kez kelgen jasandy serikterdiń Jerge eń taıaý keletin núktesi perıgeı (grekshe Geı - jer), al eń alys núktesi apogeı dep atalady.
Keplerdiń ekinshi zańy.

 Keplerdiń 2 zańy
Uıtqymaǵan qozǵalysqa qatynasatyn núkteniń radıýs-vektory syzatyn aýdan ýaqytqa proporsıonal bolyp ózgeredi. Keplerdiń alǵashqy eki zańy tartylys kúshi áserinen paıda bolatyn jáne shamasy kúsh sentrine deıingi qashyqtyqtyń kvadratyna keri proporsıonal bolatyn uıytqyma qozǵalystar úshin ǵana oryndalady.
Keplerdiń ekinshi zańy - aýdandar zańy planeta qozǵalystarynyń birqalypty emes ekendigin anyqtaıdy: planetanyń radıýs - vektory birdeı ýaqyt aralyǵynda shamalary birdeı aýdandar syzyp shyǵady. Planetalar eń úlken jyldamdyqpen perıgelııde, al eń kishi jyldamdyqpen afelıı de qozǵalady.

Kepler ǵalamat  juldyzy
Keplerdiń úshinshi zańy.
Ortalyq núkte (Kún) aınalasyndaǵy eki materıaldyq núkteniń (planeta) uıtqymaǵan elıpstik qozǵalysy kezindegi aınalý ýaqytynyń kvadraty men ort. jáne aınalatyn núkteler massalary qosyndysy kóbeıtindileriniń qatynasy, olardyń orbıtalaryndaǵy úlken jarty osteri kýbtarynyń qatynasyna teń, ıaǵnı: mundaǵy T1 jáne T2 – eki núkteniń aınalý perıody, m1 jáne m2 – olardyń massalary, m0 – ortalyq núkteniń (Kúnniń) massasy, a1, a2 – orbıta núkteleriniń (planetalardyń) úlken jarty osi. Keplerdiń úshinshi zańy elıpstik orbıta boıymen qozǵalatyn planetalarǵa, planetalar serigine, qos juldyzdardyń quraýshylaryna qoldanylady jáne aspan shyraqtarynyń keıbir sıpattamalaryn anyqtaýǵa múmkindik beredi.

Aı betindegi Kepler krateri, Apolon 12 túsirgen sýret

Keplerdiń 3 zańy
Keplerdiń úshinshi zańy - planetalardyń orbıtalyq perıodtary men olardan Kúnge deıingi qashyqtyq arasyndaǵy baılanysty anyqtaıdy: kez kelgen planetanyń Kúndi aınalý perıodtary jartyosteriniń qatynasyna teń bolady. Eki planetanyń úlken jartyosine a1 jáne a2 dep, al aınalý perıodtary T1 jáne T2 dep belgileıtin bolsaq, onda Keplerdiń úshinshi zańyn myna túrde jazýǵa bolady. Núton óziniń búkilálemdik tartylys zańyn ashqan soń, Keplerdiń úshinshi zańyn jalpy túrge keltiredi. Kepler zańdary Nútonnyń búkil álemdik tartylys zańynyń ashylýynda eleýli ról atqardy. Baqylaýlar nátıjesinde tabylǵan Kepler zańdaryn Núton eki dene esebiniń dál sheshýi retinde qorytqan. Búkil álemdik tartylys zańyna súıinsek, uıytqýlardy eskere kelip eseptegen aspan deneleriniń oryndary, baqylaýmen dál kelip otyrady. Bul astronomıa zańdarynyń durystyǵyn dáleldeıdi.

Jambyl oblysy, Jambyl aýdany
Besjyldyq aýyly
Ázimbek Ysmaıyluly atyndaǵy orta mektebiniń
9 synyp oqýshysy: Shynybaeva Uljan
Jetekshisi: Mýsyrmankýlova Aktılek Orynbasarkyzy

---