InfoHub Logo

11 synyp

Sabaqtyń taqyryby: 6 taraý. Kilem buıymdarynyń alǵashqy nusqasyn daıyndaý men salý. Kilem týraly jalpy túsinik.
Maqsaty: Qazaqstan terıtorıasynda toqylǵan kilemderdiń sapasy joǵary bolatyndyǵy týraly túsinik berý. Kilemniń shyǵý tarıhyna toqtalý.
Bilimdilik maqsaty: Kilem túrleri: qoldan toqylǵan kilem, mashınamen toqylǵan kilem, gobelen kilemderi týraly túsinik berý.
Damytýshylyq maqsaty: Kilem toqýǵa qoldanylatyn jipterdiń túrlerimen tanystyryp oı - óristerin damytý.
Tárbıelik maqsaty: ulttyq dástúrdi saqtaı bilýge, eńbekke qyzyǵýshylyǵyn arttyrý arqyly tárbıeleý.

Jańa sabaq:
Kilem satýshy (Djýlıo Rosatı)
Kilem[1] (Kover) — ásemdik úshin, sondaı - aq úıdiń jylylyǵyn saqtaý, dybysty báseńdetý úshin paıdalanylatyn túrli - tústi oıý - órnek salyp toqylǵan buıym. Kilem bir nemese birneshe qabatty, túkti nemese tyqyr bolyp keledi. Túkti kilem birneshe qabattan turady. Mundaı kilemniń negizi jáne arqaýy jekelengen jipterden, biraq bir - birine tyǵyz ornalasqan túıinderden turady. Jipterdiń ushy birkelki qyrqylǵannan keıin paıda bolatyn qalyń túk mundaı túıinderdi kórsetpeı jaýyp turady. Túktiń uzyndyǵy 3 mm - den 18 mm - ge deıin bolady. Ol kilemniń qalyńdyǵyn, myqtylyǵyn arttyrýmen birge ony jeńil (barqyt tárizdi úlpildek) etip kórsetedi. Tyqyr kilem (kilem, palas, sýmaha, shpaler, terme alasha jáne t. b.) bir óris jibinen bir qabatty eki jaqty tyǵyz etip toqylady. Túgi qyrqylmaǵan (túz aqshaly), keıde túginiń jartysy qyrqylyp, jartysy qyrqylmaǵan aralas kilemder de shyǵarylady. Sonymen qatar toqyma emes (túgi tigilmeli, shybyqshaly, jelimdi kilemder), túskıiz, oıý - órnek salynǵan teri kesteli órme kilemder de bolady. Daıyndalý tásiline qaraı kilemderdiń qoldan jáne mashınamen toqylǵan túrleri bolady.
1 Qoldan toqylǵan kilem
2 Kilem túrleri
3 Mashınamen toqylatyn kilemder
4 Taǵy qara
5 Paıdalanylǵan ádebıet

Qoldan toqylǵan kilem
Qoldan toqylǵan kilem toqyma stanoktarynda óndiriledi. Óte berik keledi, kútip ustaǵanda ondaǵan jyldar boıy, keıde júz jyldan astam ýaqyt paıdalanýǵa bolady. Qoldan toqylǵan túkti kilemdi toqýǵa jún (qoı, eshki, túıe júni), maqta - mata, jibek, zyǵyr, kendir jipteri paıdalanylady. Qolmen toqylatyn kilemniń túgi or túrli boıaýly jipterdi árbir eki óris jibine shalý arqyly jasalady. Maıda órnek qajet bolǵanda bir ǵana óris jibine túıiledi. Olar kóbine qos shalymdy, keıde bir jarym shalymdy tuzaqsha túrinde bolady da, ushy betine shyǵarylyp, qyrqylyp tastalady. Biryńǵaı qatar jatqan tuzaqshalardan keıin arqaý jibin júrgizip, aldyńǵylaryna qaraı taraqpen nyǵyzdaı qaǵyp otyrady. Túk úshin júnnen ıirilgen jip (keıde jibek jip), al óris jáne arqaý úshin maqta jip qoldanylady. Kóbine usaq órnek jasaý úshin óristik maqta jip jińishke jibek jippen almastyrylady.

Kilem toqý halyqtyń óte erteden kele jatqan qol óneri. Qoldan toqylǵan eń baǵaly kilemder SSSR, Iran, Fransıa, Úndistan, Qytaı, Bolgarıa, Rýmynıa, Vengrıa, Chehoslovakıa, Polsha, Aýǵanstan, Túrkıada shyǵarylady, SSSR - de qoldan toqylǵan eń jaqsy kilemder negizinen RSFSR (Daǵystan ASSR - i), Túrkmenstan, Azerbaıjan, Grýzıa, Armenıa jáne Qazaqstanda shyǵarylady. Ár halyqtyń, ár eldiń qalyptasqan dástúr ereksheligine qaraı kilemniń túr - tústi, oıý - órnegi, ony daıyndaý tásili ártúrli bolyp keledi. Sondyqtan da kilemder toqylǵan jerdiń nemese halyqtyń, taıpanyń atymen atalady.

Kilem túrleri
Dúnıedegi eń eski kilem, pazyryq kilemi, Altaıda tabylǵan

Túrikmen kilemderi «ýshan», «qula» kilemi, «pendı», «gaýhar», «ıomýd», «beshır» t. b. dep atalady. Negizinen túsi qyzyl, geometrıalyq túzý syzyqty órnektermen ásemdeledi.

Kavkaz kilemderi «kýba», «shırýan», «hıla», «qazaq», «karabah», «derbent», «mıkrah», «ahty» t. b. dep atalady. Túri qyzyl, kók, kógildir, alqyzyl, sary, aqshyl tústi bolyp keledi. Oıý - órnek retinde gúl, japyraq, qus, jan - janýarlar beınesi qoldanylady.

Qytaı kilemderinde ártúrli tústegi balyq, jan - janýarlar, mıftik qubyjyqtar, aıdaharlar t. b. beınelenedi. Sondaı - aq lotos, taýshymyldyq gúlderi órnektelgen kilemder de kezdesedi. Olardyń ortasy oıý - órneksiz kóbinese sary, qoshqyl kók, alqyzyl tústi bolyp keledi. Taǵy bir ereksheligi — onyń túgi kilemdegi oıý - órnekti asha túsetin yńǵaımen uzyndy - qysqaly bolyp qyrqylady. Oıý - órnek túginiń qysqa qyrqylýy kilem túriniń Ádemiligin arttyra túsedi.

Túrik kilemderi «anatol», «ankara», «smırna», «bergamo», «brýsea», «ýshak» t. b. dep atalady. Gúldi (parsy kólemderine qaraǵanda bir júıege túsirilgen) jáne oıý - órnekti bolyp keledi.

Fransýz kilemderi «savonarrı», «obússon» tıpindegi kilemderde gúl salynǵan oıý - órnekti sýretter basymdaý bolady.

Qazaq kilemderi toqylý ereksheligine qaraı — túkti jáne tyqyr; materıalyna qaraı — jibek, masaty, qaly; shyǵaratyn jerine qaraı — Qyzylorda, Almaty, Jambyl; rý úlgilerine qaraı — Adaı, Kereı, Qońyrat, Úısin; sondaı - aq qosalqy belgilerine qaraı — shashaqty, oqaly kilemder bolyp bólinedi. Qazaq kilemderi túrki tektes halyqtar kólemderiniń qazirgi úlgilerine óte uqsas.

Negizinen qyzyl, qarakók, sary, kúlgin, aspankók tústerdi qoldaný arqyly túrli oıý - órnekter tabıǵat kórinisterimen ushtastyra beınelenedi. Qazaqstannyń ońtústiginde túkti jáne tyqyr kilemderdi qoldan toqý damyǵan. Olardyń negizgi órnekteri — «kúmbez», al jıekterinde teksheli órnekteri «qorǵan» dep atalyp, ony boılaı kúlgin tústi «sý» órnegi júrgiziledi. Bul záýlim kúmbezdi, tas qamaldy, qorǵanyn qýalaı sý júrgizilgen qalaıy elestetedi. Oıý - órnekterdi belgili mazmunǵa qurý tekemet, syrmaq órnekterinen de baıqalady. Keıde ortańǵy gúl - kúmbezderdiń ornyna túlki ilgen búrkit, jan - janýar nemese tabıǵat kórinisi t. b. beınelenedi. Geometrıalyq órnekter óte basym. Qazaq kilemderindegi aıshyqty oıý - órnek áseri basqa halyqtar kilemderinen de baıqalady. Máselen, kavkaz kólemderiniń biri «qazaq» dep atalady.

1936 jyldan beri ulttyq úlgilerge jańa mazmun berýdi kózdeıtin Almaty kilem toqý fabrıkasy jumys isteıdi. Munda kilem qolmen de, mashınamen de toqylady. Fabrıka ártúrli merekelerge arnalǵan, sondaı - aq uly adamdardyń, kórnekti jazýshy, qoǵam qaıratkerleriniń, músheltoı ıeleriniń sýreti salynǵan kilemder de shyǵarady. Al tósenish, dastarqan t. b. retinde paıdalanylatyn kilemder respýblıkanyń keıbir oblys ortalyqtaryna shyǵarylady. Mashınamen toqylatyn kilemder syrtqy túri men oıý - órnegi jaǵynan qoldan toqylǵan kilemderden kóp ózgesheligi bolmasa da beriktigi men tózimdilik jaǵynan olardan tómendeý. Qoldan toqylǵan kilem ulttyq oıý - órnek pen kolorıtti ushtastyra paıdalanǵan óte sapaly buıym bolyp sanalady.