InfoHub Logo

1

Bul oqıǵa senbi kúni bastaldy da, jeksenbi keshimen aıaqtaldy. Al, áńgime keıipkeri, Lenın atyndaǵy kolhozdyń kúzetshisi. Meıram qarttyń uǵýynsha, bul oqıǵadan týyp ketken jaılar eshqashan umytylmas ómir dastany tárizdendi de, ony qýanysh pen alǵys aralas bir tátti kúıdiń sorabyna saldy.

Áńgime bylaı edi: jeksenbiniń qarsanynda Sálim (qarttyń nemeresi) fermadaǵy ekinshi úıine, óziniń áke-sheshesine ketkende, qart túngi kúzetten qaıtyp, úıinde qannen-qapersiz uıyqtap jatty. Kenet onyń qulaǵyna «tur, turlaǵan» daýys shalynyp, kózin ashsa óziniń kempiri eken:

— Jurttyń bári kitap dúkenine baramyz dep ketip jatyr. Sálimjanǵa sen de birdeme almaýshy ma ediń, — dedi ol.

Sońǵy kúnderde kolhozda kitap dúkeni ashylǵaly jatyr degennen Meıram da habardar bolatyn. Sol dúkenge arnap salynyp bitken kishkentaı aq úıge de bir kirip shyqqany bar. Áıtsede, sol dúken dál búgin - erteń ashyla qoıady degen onyń oıynda joq-ty. Munysyn bilgende, nemeresin fermaǵa jibermes te edi. Muny bilgende, bir aıdan beri: «Talaı tamasha kitap alamyn» dep úmittenip júrgen Sálimniń ózi de ketpes edi.

Meıram dúken dál búgin ashyla qoıýy múmkin emes degen oımen kempirine:

— Neǵyp búgin ashyla qaldy? Sen qaǵys estigen joqpysyń? — dep qaıtalap surady.

— Buǵan birdeńe aıtsań, áýeli ózińdi tergep bolady. Anyq dedim ǵoı. Estaı ulyn, Kúljámıla qyzyn ertip mana ketti. Jurttyń bári ketip jatyr.

— Barsam, baryp-aq qaıtaıyn,— dep Meıram jaılap ornynan turyp, kıine bastady.

— Sen yrǵalyp-jyrǵalyp barǵansha el kóship, toı tarqaıdy ǵoı.

— Aqsha ber.

Shesheı 50 somdyqtan eki qaǵazdy usynyp:

— Ony-munyǵa joq qylmaı, ózine kerek degen kitapty al! — dep eskertti.

Shaly únsiz shyǵyp ketti.

«Ózine kerek degen kitapty al». Bizdiń kempir qyzyq! Oǵan qandaı kitap keregin men qaıdan bilem» — dep oılady Meıram jolshybaı.

Kempiriniń aıtqany shyn bop shyqty. Dúken mańy adamǵa syımaıdy, sapyrylysqan jurt. Bireýler kitap, dápter qushaqtap qaıtyp jatsa, ekinshi bireýler aǵylyp kelip jatyr. Ásirese, kolhozdaǵy bala bitken sonda kórinedi. Ózara dabyrlasyp, máz-máıram bolǵan olar qarttyń kitap alýǵa kelgenin kórip:

— Ata, dúkennen myna kitapty alyńyz.

— Myna kitapty alyńyz!—dep ylǵı bir jaqsy tystalǵan kitaptardy kezek-kezek kórsetip, shýlap qoıa berdi. Qart árqaısysynyń aýzyna bir qarap, ananyń da, mynanyń da kóńilin qaldyrmaı, edáýir ýaqyt solardyń ortasynda sózge aldanyp turyp qaldy. Kóz aldynda asyr salǵan osynaý kishkentaı adamdardyń baqytty balalyq shaǵy, onyń sonaý adyra qalǵan sıyqsyz balalyq shaǵyn esine túsirdi. On birine - biri uqsamaıtyn eki balalyq shaq sýretin ap-aıqyn etip kóz aldyna alyp keldi. Biri — kelmeske ketken óziniń aıanyshty jastyq shaǵy — alystan munartyp, kúni batqan qarańǵy túndeı tunjyrap, birese kúńgirttenip, birese muńdy shýmen kúńirenip, ashshy sarynmen kókeıtesti kúıin shertip turǵandaı bolady, al ekinshisi — qoltyǵyna kitap qysqan kishkentaı adamdardyń balalyq shaǵy — erkindikti, shattyqty bildirip, jarqyn keleshekke qol sozady, janyn kitappen jalǵastyra, asqar ómirge qanat qaǵady...

Bala qyzyǵyna qumar qarıa osyndaı oıda turǵanda ishten bir buda kitap alyp Saıdash muǵalim shyqty.

— Aqsaqal, neǵyp tursyz? — dedi ol qartqa burylyp.

— Myna balalarymnyń kitaptaryn kórip turmyn.

— Ózińiz kitap almaısyz ba?

— Alsam ba dep edim. Adam tym kóp kórinedi...

— Kóp bolǵanmen sizge kezek bermes deısiz be, júrińiz.

Muǵalim kitabyn shákirtterine qaldyrdy da, ózi alǵa túsip, qartty sońynan ertip ishke bet qoıdy.

— Joldastar, bylaıyraq syrylyp, aqsaqalǵa jol bosatyńdar,— dep kezekte turǵandardan yǵysýdy surady ol.

Jurt Meıramdy kórip, jaryla jol berdi. Qart pen muǵalim kópshiliktiń arasymen jaılap jyljyp baryp, dúkenshiniń aldyna taqaldy.

— Joldastar, sál aıaldańdar, myna aqsaqal keregin alsyn — dep daýystady muǵalim.

— Aıaldaıtyn ne bar, sol arada turyp-aq keregin aıtsyn da,— dedi daýystar.

— Meıreke, sizge qandaı kitap kerek? — dedi dúkenshi oǵan moınyn sozyp.

— Al, aıta qoıyńyz,— dedi muǵalim Meıramǵa burylyp.

Qandaı kitapty suraryn bilmeı, qart sasaıyn dedi.

— Aý, nege úndemeı tursyz, keregińizdi aıtsańyzshy...

Ómiri hat tanymaı kelip, Sovet ókimeti jyldarynda saýatyn ashqan, keıin jasy ulǵaıǵan saıyn kitapqa úńilse kózi sýyryn, beli de aýyryp, eshteńe mandytpaı qoıǵan Meıram, ózinen-ózi kitap áleminen syrylyp, shettep qalǵan edi de, sońǵy jyldary nemeresiniń oqyp bergenin ǵana mise tutyp alǵandy. Sózge kelse, aldyna jan salmaıtyn, ózi teńdes qarttardyń birindeı eńbek te ete biletin, úlken-kishi arasynda abyroıy da bar aqsaqal, jóneldemede tańdaý aıta almaı, kitap aldynda súrinip qaldy.

Antalaǵan jurtty aýzyna qaratyp, bógep qoıýǵa qarttyń dáti de shydamady.

Muǵalimge:

— Maǵan nesin qaraısyń, nemereme kerekti qyzyq kitaptardy óziń - aq aıtyp, ala berseńshi,— dedi.

— «Polk balasy» bar ma edi?

— Áli pysyq, batyr bala jaıyndaǵy ma?.. Iá ol bar.

Muǵalim osyndaı birneshe kitapty atap edi, qart keıbirin bilse de, keıbiriniń bar-joǵyn aıta almady.

— Jurtty ıirip qoıyp, saqalyńdy sıpap, baptanyp turasyń ba, alatynyńdy aıtsańshy,— dep nemeresimen terlep-tepship turǵan Bıjamal shesheı renish bildirdi. Osyndaı qysylshań jaǵdaıda Meıramnyń aýzyna túsken sóz mynaý boldy:

— Maǵan jurttyń bári qoldan-qolǵa tıgizbeı alyp jatqan, eń qadirli degen bir kitap áper. Sonsońǵysyn óz qalaýyń bilsin.

«Eń qadirli kitap» degen qalaý muǵalimdi kóp oılandyrǵan joq. Bul kitap oǵan ejelden málimdeı, qaltasynan 50 tıyn aldy da, dúkenshige usyndy. Dúkenshiniń kóńilinde de bul kitap saırap turǵandaı sezildi. Ol jurttyń bári alyp jatqan, jup-juqa, jupyny tystalǵan, kishkentaı kitaptyń birin muǵalimge berdi. Osydan keıin muǵalim óz tańdaýyn aıtyp, taǵy birneshe kitap aldy da, álgi juqa kitapshaǵa qosyp qartqa ustatty. «Ózi arzan, ózi kózge jupyny, bul ne qylǵan qadirli kitap» dep oılaǵan Meıram qart tysqa shyǵa sala, sol juqa kitapshaǵa úńildi de, kóńili tolǵandaı mıyǵynan kúlip qoıdy.

— Bul nemeremnen de góri, ózime kerek kitap eken...

— Bul nemereńizge de óte qajet kitap,— dedi muǵalim.

2

— Men saǵan kóp kitap aldym,— dep qýantty qart nemeresin. Sálim atasy alǵan kitaptardy kórip shyqty da:

— Átten bir kitap esińizde bolmaǵan eken,— dedi.

— Ol qandaı kitap edi? Múmkin, mynaý shyǵar? —dep qart tós qaltasynan alyp, manaǵy juqa kitapshany kórsetti.

— Naq ózi,— dep bala qýanyp,— muny nege bólek alyp qaldyńyz?

— Bul saǵan emes, ózime alynǵan kitap.

Bala atasynyn, betine tańdana qarady.

— Nege qaraısyń?

— Sizge ózim oqyp bermeımin be?

— Oqýyn oqyp berersiń, al saqtaýyn ózim saqtaımyn...

— Al mende tursa qaıtedi?..

— Bul óte qasıetti kitap qoı, balam, sende tursa árkimder ustap, kirletip, tozdyryp tastaýy múmkin.

— Oı, qyzyq ekensiz, ata, bizge búgin osy kitap boıynsha sabaq bastaldy. Al, siz .saqtap qoıam deısiz...

— Árıne, oqýyńa bolady. Tek yqtıattap, kitapty tozdyrmaı ustaý kerektigin aıtyp otyrmyn.

Ol osyny aıtty da, qolynda turǵan kitapqa qaıtadan bir kóz tastap, kúlimsireı qarap qoıdy. Sol shaq júzi, raqat keshken bir shyraı týyp, gúl-gúl jaınap ketti. Nury sóne bastaǵan, aınalasyn qalyń, tereń ájim basqan kóne kózderi de osy sát ot janǵandaı jarq etip, kóp syrdy baıan etkendeı bop, nemeresine qadaldy. Bala da óziniń móldiregen ádemi kózin atasynyń júzinen taıdyrmaı:

— Oqymaı qur saqtaǵannan ne paıda!—dep qaldy.

Qartqa nemeresiniń myna ańǵal aıtyp salǵan sózi túrpideı tıdi. Jap-jańa ǵana óńinde turǵan jyly shyraıdyń bári demde joq bolyp ketti de, saı - saı bolǵan, eti qashqan bet terisiniń bárin eki qasynyń arasyna tyjyra jınap alyp kelip, qatparlanǵan qabaǵyn jaýar kúndeı tunjyratyp jiberdi.

— Ózim oqymasam, oqytpaımyn ba saǵan, oqytpaımyn ba basqaǵa?..

Atasynyn jaratpaı qalǵanyn ańǵarǵan bala da óz oıyn aıqyndaýǵa asyǵyp:

— Bireý oqyp bergen, qansha degenmen, adamnyń ózi oqyǵandaı bolmaıdy ǵoı. Men sony aıtam,— dedi atasynyn qas - qabaǵyna jaýtań-jaýtań qarap.

Qart bul sózge jaýap izdep tilmarsymady. Bul oǵan qarshadaı bala aıtsa da, taýyp aıtylǵan pikir sıaqtandy. Árıne, óziń oqyǵanǵa, uly adammen óziń tildeskenge ne jetsin!

Uly oı-pikirden shyqqan asyl sózderdi kitap betinen óz kózińmen sholyp, óz kóńilińmen oqyp júrekke quısań, tipti de jaqsy bolar edi-aý, dep oılady qart.

Jyl saıyn qanshama mıllıondap shyqsa da, halyq ishine demde tarap, halyqtyń janymen bite qaınap, ár júrekpen jalǵasqan, barlyq sovet adamynyń tórinde saqtalatyn, azamattyń baqytty taǵdyryn bir boıyna syıǵyzǵan, osy uly kitapty qart azdan soń nemeresine usyndy.

Ataly-balaly ekeýi— biri ómir jolyn aıaqtaýǵa taqalǵan qart azamat, ekinshisi sol jolǵa jańa ǵana bet qoıǵan bolashaq jas azamat — osy uly kitapqa kúlimsireı qarap, edáýir únsiz otyrdy.

— Bar yrys, bar tynys, bar tirshilik bir boıynan tabylǵan baqyt kitaby — uly zań! — dedi qart daýsy dirildep.

Bala úndemedi. Biraq ata sózin ishteı qaıtalap, bul uly zańdy óz tilinde, óz betimen oqı alatyn kúlli sovet azamatynyń qýanyshyn bildirgendeı, onyń kishkentaı júregi lúp-lúp soqty.

Noıabr, 1940

---