InfoHub Logo

Kletka — bul jartylaı ótkizgish membranamen shektelgen jáne tiri júıeler joq ortada ózdiginen kóbeıýge qabiletti tiriniń (bıologıalyq belsendiliginiń) negizgi birligi. Tirshilik kletkadan bastalady. Kletkadan tys tirshilik joq. Kletkalardy alǵashqy zertteýler bastaýyn XVII-ǵasyrdan alady jáne ol aǵylshyn Robert Gýkqa (1635-1703) tıesili bolýy múmkin. Tyǵynnyń kesindisin qarapaıym mıkroskoppen qaraı otyryp (1665), olardyń qýystardan turatynyn baıqady, olardy kletkalar (lat. cellula — torsha, kletka) dep atady. Ári qaraı kóptegen ósimdikterdiń qýysty qurylymyn mıkroskoppen ıtalıalyq M. Malpıgı (1628-1694) jáne aǵylshyn N. Grú (1641-1712) baqylady, biraq olardyń kórgenderin qazir biz ósimdikter kletkasynyń kletkalyq qabyrǵasy dep ataımyz. 1675 jyly golandıalyq A. Levengýk (1632-1723) alǵash ret qarapaıym mıkroskoppen birkletkaly organızmderdi (bakterıalardy) kórdi.

1825 jyly cheh Ian Pýrkıne (1787-1869) kletkanyń ishindegi zattardy kórdi jáne sıpattady, ony protoplazma (grekshe protos -alǵashqy, plasma-túzindi) dep atady, al 1831 jyly aǵylshyn R. Broýn (1773-1858) kletkanyń ıadrosyn (lat. nucleus, grekshe sagýop) tapty.

Kletkalardy zertteýdiń eń mańyzdy kezeńderi kletkalyq teorıanyń qurý úshin onyń naqtyly negizin qamtamasyz etetin jumystar bolyp tabylady. 1838 jyly nemis botanıgi M. Shleıden (1804-1881) ósimdikter ulpalary kletkalardan turady degen qorytyndyǵa kelse, al nemis zoology T. Shvann (1810-1882) 1839 jyly janýarlardyń kletkalarynyń qurylysyn zertteı kele, ol da dál osyndaı tujyrymǵa keldi. Janýarlar men ósimdikter kletkalarynda ıadrolar bolady degen derekterge súıene otyryp M. Shleıden men T. Shvann 1838-1839 jyldary birqatar mańyzdy qaǵıdalary bar kletkalyq teorıany qalyptastyrdy, olar:

1. Organızmder kletkalardan jáne olardyń tirshilik áreketteriniń ónimderinen turady, atap aıtqanda, kletkalar ósimdikter men janýarlardyń negizgi qurylymdyq birligi bolyp tabylady;
2. Kletkalardyń kóbeıýi janýarlar men ósimdikterdiń ósýiniń negizinde jatyr.

Kletkalyq teorıanyń ári qaraı damýyna qosqan úlken úles R. Vırhovqa (1821-1902) tıesili, ol 1855 jyly óte mańyzdy «cellula e cellula» («ár kletka kletkadan») degen ereje tújyrymdady, onyń meni kletka tek óziniń aldyndaǵy kletkadan ǵana paıda bolady jáne kletkalardyń basqasha paıda bolý joldary joq. Bul ereje tek irgeli mańyzǵa ǵana ıe bolyp qoıǵan joq, sonymen qatar praktıkalyq mańyzǵa da ıe boldy, óıtkeni ol kletka patologıasynyń negizin daıyndaýdyń bastamasy bolyp tabylady.

Ári qaraı kletkalyq teorıanyń damýyna qosylǵan úlken úles hromosomalardyń ashylýy jáne 1879-1883 jyldary kletkalardyń mıtoz jolymen bólinýi (V. Flemıng, 1844-1905; V. Rýt 1850-1924 jáne basqalary). XIX ǵasyrdyń aıaǵynda-aq hromosomalar sıpattaldy, birqatar organızmderde olardyń gaploıdty jáne dıploıdty sandary, sol sıaqty mıtozdyń fazalary anyqtaldy jáne ataýlaryna ıe boldy. Sol kezde sıtologıa men gıstologıanyń sıntezi jasaldy, sol sıaqty «Kletka bıologıasy» degen atpen jeke ózinshe problematıka bólinip shyqty.

XX ǵasyrdyń basynda (1903) R. Gertvıg (1850-1937) ıadrolyq-plazmalyq qatynastardyń turqtylyǵy zańyn qalyptastyrdy, al 1905 jyly Dj. Farmer ı Dj. Mýr ǵylymı ádebıetke «meıoz» termınin endirdi, ol kletkalardyń bólinýi men damýyn jaqsy túsinýge múmkindik týǵyzdy. Desede, kletka jaıyndaǵy ilimniń erekshe alǵa damýyn zertteý praktıkasyna fazalyq- kontrastyq jáne elektrondyq mıkroskopıany, sonan soń tańbalanǵan atomdar ádisin engizý qamtamasyz eti. XX ǵasyrdyń 50-jyldarynda kletkanyń barlyq elektrondy- mıkroskopıalyq beıneleri alyndy.

Kletkalyq teorıanyń qazirgi damý kezeńi onyń jaǵdaıyn kletkalardyń nezik qúrylysyn, nýkleın qyshqyldary men beloktardyń sıntezin zertteý, sonymen qatar genderdiń belsendiligin retteý kezinde alynǵan derekter negizinde tujyrymdaý bolyp tabylady. Kletkalyq teorıanyń mańyzdy erejesiniń sońǵy dáleldenýi, onyń tiriniń qarapaıym qúrylymdyq-fýnksıonaldyq birligi, onsyz tirshiliktiń bolmaıtyndyǵy, ıaǵnı kletka kópkletkaly organızmniń qurylymdyq jáne fýnksıonaldyq qarapaıym birligi bolyp tabylatyndyǵyna kóz jetkennen keıin rastaldy. Kletkalar óte joǵary uıymdasqan jiktelgen týyndylar bolyp tabylady, al kletkalardyń kóbeıýi ata-ene kletkalary men enshiles kletkalardyń arasyndaǵy genetıkalyq úzdiksizdiktiń fızıkalyq negizin qamtamasyz etedi. Organızmderdiń belsendiligi onyń kletkalarynyń belsendiligine táýeldi jáne ulpalardyń ósýi, damýy jáne jiktelýi jańa kletkalardyń túzilýine teýeldi bolatyndyǵy anyqtalǵan. Kletkalar arqyly zattar men energıanyń sińirilýi, aınalýy, qorlanýy jáne paıdalanýy júredi. Kletkalardyń qurylymy kóptegen bıologıalyq reaksıalar, atap aıtqanda, fermentasıa, tynys alý, fotosıntez, hromomomalardyń dýplıkasıasy júzege asatyn alań bolyp tabylady, sonymen birge bul prosester birkletkaly organızmderde de, sol sıaqty kópkletkaly organızmderde de boldy. Kópkletkly organızmderdiń tirshiligi olardyń kletkalarynyń tirshiligine negizdeledi dep te aıtýǵa bolady.

Qazirgi kezde prokarıottyq jáne eýkarıottyq kletkalardy ajyratady. Prokarıottyqtar ósimdikter álemindegi birkletkaly organızmder, olar negizinen bakterıalar bolyp tabylady. Kerisinshe, eýkarıottyqtar negizinen birkletkaly janýartektes, sol sıaqty kópkletkaly janýarlar men ósimdikterdiń kópshiliginiń (múmkin barlyǵynyń da) kletkalary bolyp tabylady. Prokarıottyq, sol sıaqty eýkarıottyq kletkalar qurylymdyq-fýnksıonaldyq alýan túrligimen sıpattalady, olar bulardyń arasyndaǵy eleýli aıyrmashylyqtardy anyqtaıdy.

Kletkalar arqyly zattar men energıanyń sińirilýi, aınalýy, qorlanýy jáne paıdalanýy júredi. Kletkalardyń qurylymy kóptegen bıologıalyq reaksıalar, atap aıtqanda, fermentasıa, tynys alý, fotosıntez, hromomomalardyń dýplıkasıasy júzege asatyn alań bolyp tabylady, sonymen birge bul prosester birkletkaly organızmderde de, sol sıaqty kópkletkaly organızmderde de boldy. Kópkletkly organızmderdiń tirshiligi olardyń kletkalarynyń tirshiligine negizdeledi dep te aıtýǵa bolady.

Qazirgi kezde prokarıottyq jáne eýkarıottyq kletkalardy ajyratady. Prokarıottyqtar ósimdikter álemindegi birkletkaly organızmder, olar negizinen bakterıalar bolyp tabylady. Kerisinshe, eýkarıottyqtar negizinen birkletkaly janýartektes, sol sıaqty kópkletkaly janýarlar men ósimdikterdiń kópshiliginiń (múmkin barlyǵynyń da) kletkalary bolyp tabylady. Prokarıottyq, sol sıaqty eýkarıottyq kletkalar qurylymdyq-fýnksıonaldyq alýan túrligimen sıpattalady, olar bulardyń arasyndaǵy eleýli aıyrmashylyqtardy anyqtaıdy. Kletkalardy zertteýdiń qazirgi jan-jaqty joly júıelik-qurylymdyq tásil bolyp tabylady.

Kletkalardy zertteý ádisteri

Kletkalardy zertteý úshin jaryqtyq, fazalyq-kontrastylyq, últrakúlgin, lúmınesenttik túrindegi mıkroskopıalyq tehnıkany jáne elektrondy mıkroskopıany qoldanady. Sońǵysy óte názik kesindiler daıyndaıtyn tehnıkamen birge paıdalanylady. Kletkalardyń úsh ólshemdi beınesin alý maqsatynda skanerlik elektrondy mıkroskoptar qoldanylady.Tiri kletkalardyń is-áreketin qujattaý úshin baıaý qarqyndy kınotúsirimderdi paıdalanady.

Sıtologıalyq zertteýlerde sıtohımályq ádister óte tıimdi, olar belgili bir reaktıvterdiń (boıaýlardyń) sıtoplazmanyń hımıalyq zattaryn talǵap boıaýyna negizdelgen, sonymen qatar aýtbradıografıa, onyń meni kletkaǵa fosfordyń (32R), kómirteginiń (14S) jáne sýteginiń (3N) radıoaktıvti ızotoptaryn engizip, sońynan fotoemýlsıa kómegimen olardyń kletkalarda ornalasýyn tabý bolyp tabylady.

Kletkalyq komponentterdi bólý úshin jikteý sentrofýgasyn, al bıologıalyq molekýlalardy bólý úshin hromotografıa men elektroforezdi qoldanady. Rentgenqurylymdyq taldaý ártúrli zattardyń molekýlalarynyń keńistik boıynsha ornalasýyn, jeke molekýlalar arasyndaǵy qashyqtyqty, molekýlalardyń kólemi, pishini jáne basqa da qasıetterin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Iadrolyq magnıttik rezonans ádisi zattyń hımıalyqtabıǵatyn zertteýge múmkindik beredi. Kletkalardy zertteý úshin, sonymen qatar bıologıalyq, genetıkalyq jáne ımmýnologıalyq ádisterdi kletkalardy jasandy korektik ortalarda ósirýmen birge qoldanady. Sońǵy jyldary kletkalardy zertteýde genetıkalyq ınjenerıa ádisteri keń paıdalanylady.

Prokarıottyq kletkalardyń qurylymdyq-fýnksıonaldyq uıymdasýy

Prokarıottyq kletkalar úshin birshama qarapaıym qurylymdyq-fýnksıonaldyq uıymdasý tán. Prokarıottar arasynda birshama qarapaıym ornalasqan mıkoplazmalar bolýy múmkin, olar ósimdikterdiń parazıtteri nemese adam men úı janýarlarynyń tynys alý joldarynyń keıbir aýrýlarynyń qozdyrǵyshtary bolyp tabylýymen belgili. Somatıkalyq kletkalardyń zerthanalyq kúltýralarynyń 1-den 3-ne jýyǵyna osy organızmder juqqan dep sanaıdy.

Mıkoplazmalyq kletkalardyń pishini sopaqsha, al olardyń mólsherleri dıametrinde 0,1-0,25 nm-ge jýyq. Olar úshin juqa syrtqy plazmatıkalyq membrana (qalyńdyǵy — 8 nm-ge jýyq) ten, ol quramynda 800-deı ártúrli beloktardy, RNQ-nyń ártúrli tıpterin, dıametri shamamen 20 nm rıbosomalardy kodtaý úshin jetkilikti DNQ molekýlasy bar sıtoplazmany qorshaıdy. Olardyń sıtoplazmasynda beloktar túrindegi ártúrli kirindiler, lıpıdter túıirshikteri jáne basqa da qosylystar bolady. Kletkalyq membranasynyń jetkilikti túrde qatty bolmaǵandyqtan mıkoplazmalar bakterıaldy súzgiler arqyly ótedi.

Bakterıanyń negizgi zaty beloktyń ertindisi bolyp tabylatyn sıtoplazma, onyń konsentrasıasy 200 mg/ml quraıdy. Bakterıanyń sıtoplazmasy ıadrolyq aımaqqa ıe, onda membrana bolmaǵandyqtan nýkleotıd dep atalady. Búl aımaqta shıraqtalǵan qos tizbekti DNQ-nyń jeke saqınaly molekýlasyn túzeıtin dıametri 3-5 nm bolatyn talshyqtar tabylǵan. DNQ-nyń búl tizbekteri jeke hromosomalar retinde qarastyrylady. Kópshilik jaǵdaılarda bakterıalarda, shyndyǵynda da, bir-birden saqınaly hromosoma baıqalady, biraq bakterıalardyń keıbir túrlerinde (Rhodobacter sphaeroides, Brucella melitensis, Leptospira interrogans, Pseudomonas cepaeia) mólsherleri boıynsha ajyratylatyn (olardyń bireý úlken, ekinshisi kishi) eki-ekiden saqınaly hromosomalar bolady, al Agrobacterium tumefaciens-ta eki hromosomanyń bireýi jelili bolyp tabylady.

Bir qatar prokarıottyq organızmderde DNQ-nyń qysqartylýy olardyń genomdarynyń qarapaıymdylyǵyna qaramastan ereksheligimen sıpattalatynyn kórsetti. Mysaly, Mycoplasma gallinarum mólsheri 580 kılonegizin quraıtyn genomǵa ıe bolsa, Haemophilus influencae l ,8 meganegizdi genomǵa ıe, biraq bul prokarıottar genomdarynyń qyzmetteri ártúrli. N. influence-da kodtaıtyn aýdandarynyń (genderiniń) sany 1743, olardyń 1007-si amınoqyshqyldary men lıpıdterdiń metabolızmderin, kofaktorlar men kletkalyq «konverttiń» bıosıntezin, nýkleotıdter men beloktardyń sıntezin, DNQ-nyń replıkasıasy men transkrıpsıasyn, energıa ónimi men zattardyń tasymaldanýyn kodtaıdy, onyń ústinde metabolızmdi baqylaýǵa DNQ-nyń 10%-y, DNQ-nyń 17%-y transkrıpsıa men translásııaǵa, zattardyń tasymaldanýyna DNQ-nyń 12%-y jáne kletkalyq «konverttiń» beloktarynyń sıntezine DNQ-nyń 8%-y jumsalady. Búǵan qarama-qarsy N. influencae-ta, amınqyshqyldy bıosıntez 68 genmen, M. galliriatum-ta amınqyshqyldy bıosıntez bar-joǵy bir ǵana genmen baqylanady. Bul túrdiń mıkoplazmalarynda úshkarbondy qyshqyldar sıkliniń sıtohromdary men fermentterine arnalǵan genderi bolmaıdy. Biraq olar adgezın kodtaıtyn birqatar genderge ıe bolady, ol bakterıalardyń janýarlar men adamnyń somatıkalyq kletkalaryna bekinýine múmkindik beredi, óıtkeni olar osy organızmderde parazıtti tirshilik etedi.

Bakterıalardyń sıtoplazmasynda sol sıaqty rıbosomalar da bolady, olar óte kóp (bir esepteýler boıynsha bir kletkada 10000-ǵa jýyq, basqalarynsha- 15 000-30 000). E. soli-ń árbir rıbosomasynyń massasy 2 h 7 h 10e daltondy quraıdy, al onyń quramy 65% rıbosomalyq RNQ jene 35% beloktardyń bolýymen anyqtalady. Beloktyq bólimi shamamen 50-deı ertúrli beloktardan túrady. Sıtoplazmada túıirshikter (tamshylar) túrinde bolatyn ertúrli maılar, glıkogen, lıpıdter, kúkirttiń túzilisteri bolady. V. megaterium sıtoplazmasy óte kóp polı-betta-oksımal qyshqylynyń túıirshikterinen túrady. Bakterıaldy kletkalarda, sonymen qatar, joǵarǵy polımerli fosfor qyshqylynyń túıirshikteri de (metahromatıkalyq túıirshikter) tabylǵan. Birkletkaly baldyrlar da osyǵan uqsas uıymdasqan.

Eýkarıottyq kletkalardyń qurylymdyq-fýnksıonaldyq uıymdasýy

Birshama kúrdeli uıymdasý janýarlar men ósimdikterdiń eýkarıotty kletkalaryna tán. Janýarlar men ósimdikterdiń kletkalarynyń qúrylysy uqsastyqtarymen sıpattalady, biraq olardyń pishini, mólsheri jáne massasy óte alýan túrli jáne organızmniń birkletkaly nemese kópkletkaly bolýyna táýeldi. Mysaly, dıatomdy baldyrlar, evglenalar, ashytqylar, mıksomısetter men qarapaıymdylar birkletkaly eýkarıottar, basqa tıpterdegi organızmderdiń basym kópshiligi kópkletkaly eýkarıottar bolyp tabylady, olardaǵy kletkalar sany birnesheden (mysaly, keıbir gelmıntterde) mıllıardqa jetedi (sútqorektilerde). Adam organızmi 10-ǵa jýyq ártúrli kletkalardan turady, olar bir-birinen atqaratyn qyzmetteri boıynsha erekshelinedi.

Adamda 200-den asa ártúrli kletkalar tıpi kezdesedi. Adam organızmindegi eń kóp kletkalar epıtelıı kletkalary, olardyń arasynda múıizdengen kletkalardy (túk pen tyrnaq), sińirý jáne tosqaýyl jasaıtyn kletkalardy (qaryn-ishek jolynda, zár-jynys joldarynda, múıizdi qabyqta, qynapta jáne basqa da organdar júıelerinde), ishki organdar men qýystarǵa tósenish bolatyn kletkalardy (pnemosıtter, serozalyq kletkalar jene kóptegen basqalary) ajyratady. Metabolızm men qor zattaryn jınaýdy qamtamasyz etetin kletkalar (gepatosıtter, maı kletkalary) bolady. Úlken topty epıtelıı jáne dáneker ulpaly kletkalar qúraıdy, olar kletkadan tys matrıks (amıloblasttar, fıbroblasttar, osteoblasttar jáne basqalary) pen gormondar sıntezdeıdi, sonymen qatar jıyrylǵysh kletkalar (qańqalyq jáne júrektik bulshyq etter, móldir qabyqty jáne basqa qurylymdar), qan jáne ımýndyq júıeler kletkalary (erıtrosıtter, neıtrofıllder, eozınofıllder, bazofıllder, T-lımfosıtter jáne basqalary) bolady. Osy sıaqty sensorlyq óńdegish rólin atqaratyn kletkalar da (fotoreseptorlar, sezgish, estý, ıis-sezý, dám sezý jáne basqa reseptorlar) bar. Birtalaı kletkalar ortalyq júıke júıesiniń neırondary men glıaldy kletkalary túrinde kórinedi. Kóz burshaǵynyń kletkalary sıaqty mamandanǵan kletkalar, pıgmentti kletkalar jáne qorektendirgish kletkalar, ári qaraı tabandyq kletkalar dep ataǵan jón, bolady. Adamda kóptegen basqa tıptegi kletkalar da belgili.

Tabıǵatta tıpsiz kletka bolmaıdy, olardyń bári óte alýan túrliligimen sıpattalady. Tipti, barlyq eýkarıotty kletkalar prokarıottyq kletkalardan birqatar qasıetterimen jene eń aldymen kólemi, pishini jáne ólshemi boıynsha erekshelinedi. Kóptegen eýkarıotty kletkalardyń kólemi prokarıottardyń kóleminen 1000-10 000 ese artyq bolady. Prokarıottyq kletkalardyń múndaı kólemi ártúrli kletkalyq qyzmet atqaratyn túrli organellalardyń bolýyna baılanysty. Eýkarıottyq kletkalar úshin kóp sandy genetıkalyq materıaldyń bolýy tán, ol salystyrmaly túrde kóp bolatyn hromosomalarda jınaqtalǵan jáne olardyń jiktelýi men mamandanýyn qamtamasyz etedi. Eýkarıottyq kletkalardyń taǵy bir mańyzdy erekshelikteri, olarǵa ishki membranalyq júıelermen qamtamasyz etiletin kompartmentalızasıanyń tán bolýy. Osynyń nátıjesinde kóptegen fermentter belgili bir kompartmentterde shoǵyrlanady. Mysaly, janýarlar kletkalaryndaǵy beloktar sıntezin katalızdeıtin barlyq fermentter rıbosomalarda ornalassa, al fosfolıpıdterdiń sıntezin katalızdeıtin fermentter kletkalyq sıtoplazmalyq membranada shoǵyrlanǵan. Prokarıottyq kletkalardan eýkarıottyq kletkalardyń ereksheligi sońǵylarynda ıadroshyq bolady.

Eýkarıottyq kletkalar prokarıottyqtarmen salystyrǵanda qorshaǵan ortadan zattardy sezingende, onsyz tirshilik múmkin emes, birshama kúrdeli júıege ıe bolady. Eýkarıottyq jáne prokarıottyq kletkalar arasynda basqa da aıyrmashylyqtar bar. Kletkalardyń pishini alýan túrli bolady jáne ol olardyń atqaratyn qyzmetterine táýeldi. Mysaly, kóptegen qarapaıymdylardyń pishini sopaqsha, al zrıtrosıtter sopaqsha dısk sıaqty bolsa, sútqorektilerdiń bulshyq et kletkalary sozylǵan. Eýkarıottyq kletkalardyń mólsheri mıkroskopıalyq bolyp tabylady.

Membranalyq júıe

Bul júıe kletkalyq plazmalyq (sıtoplazmalyq) membranadan, sıtoplazmalyq (endoplazmalyq) tordan (retıkýldan) jáne Goldjıdyń plasıkalyq kesheninen turady. a) Plazmalyq (sıtoplazmalyq) membrananyń qalyńdyǵy 8-12 nm jene úsh qabattan turady, olardyń ekeýi árqaısysynyń qalyńdyǵy 3 nm bolatyn beloktyq qabattar, al 3- (ishki) — qalyńdyǵy 6 nm bolatyn qos fosfolıpıdti qabat bolyp tabylady. Plazmalyq membrana jartylaı ótkizgish qurylym bolyp tabylady. Ol arqyly kletkaǵa qorektik zattar enedi jáne barlyq «qaldyqtar» (sekresıa ónimderi) shyǵarylady. Ol ótkizgishtik tosqaýyl qurady. Osynyń nátıjesinde plazmalyq membrana kletka men syrtqy orta arasyndaǵy ertúrli zattardyń almasýyn retteıdi. Plazmalyq membranada kóptegen mańyzdy fermentter, ATF-aza kómegimen natrıı men kalıı ıondaryn, sol sıaqty amınqyshqyldaryn tasymaldaıtyn júıeler bolady.

Plazmalyq membrananyń betinde mıkrobúrler jáne kirpiksheler túrinde birqatar arnaıy túzilister tabylǵan. Mıkrobúrler ishek pen búırektiń epıtelııinde óte jıi ornalasady. Kirpikshelersıtoplazmanyń erekshe ósindileri. Erıtrosıtterde membrana tegis bolady (qarapaıym membrana). Keıbir birkletkaly organızmdereýkarıottardyń da plazmalaq membranasynda kirpiksheler (mıkrobúrler), túrli tompaqtar, oıystar men ósindiler bolady, olar keıinnen kópirshikterge aınalady. Janýarlardyń kletkalarynyń syrtqy betinde plazmalyq membrananyń komponentteri retinde glıkoproteıdter tabylǵan. Bettik glıkoproteıdter ulpalarda kletkalardyń adgezıalyq qabilettiligin, ıaǵnı birtıpti kletkalardyń jabysýyn, qamtamasyz etedi dep boljaıdy.

Erıtrosıtterdiń membranalarynda glıkoforın degen atqa ıe bolǵan (m. m. 30 000) glıkoproteıd bolady. Bul glıkoproteıd 130 amınqyshqyldarynyń qalyqtarynan jene óte kóp (barlyq molekýlanyń 60%-y) qantqaldyqtarynan túrady. Budan basqa, erıtrosıttik membranada spektrın belogy bolady, onyń molekýlalary membrananyń qańqasyn qalyptastyrady.

Ósimdikter kletkalarynda syrtqy qurylym qyzmetin qatty kletkalyq qabyrǵa atqarady, ol óte myqty talshyqtar túzeıtin selúloza molekýlalarynan qurylǵan, olar basqa polısaharıdter men lıgnınniń polımerli zattaryna enip jatady. Ósimdikterdiń syrtqy qabattarynyń kletkalary keıde balaýyz sıaqty zattardyń óte juqa qabatymen jabylady. Plazmalyq membranalardyń betterinde elektrli zarádtalǵan toptar bolady, osylardan membranalarda elektr potensıaldarynyń aıyrmashylyqtary ustalyp turady. Plazmalyq membranalardyń betterinde gormondar men basqa qosylystarǵa arnalǵan mamandanǵan reseptorlar da (anyqtaý ýchaskeleri) bar. Budan basqa, bul jerlerde jeke ulpalardyń úılesimdiligine jaýap beretin erekshe reseptorlar da ornalasqan. Bul reseptorlyq ýchaskeler glıkoproteıdter men ganglıozıdterden túziledi den sanaıdy.

---