InfoHub Logo

Tiri zat úshin birqatar qasıetter tán, olar birigip tiri zatty tiri «etedi». Mundaı qasıetterge ózinen-ózi kóbeıý, uıymdasý ereksheligi, qurylym rettiligi, birtutastylyq jáne dıskrettilik, ósý men damý, zat jáne energıa almasý, tuqymqýalaýshylyq pen ózgergishtik, titirkený, qozǵalys, ishtik rettelý, syrtqy ortamen qarym-qatynasynyń ereksheligi jatady.

Ózdiginen kóbeıý (reprodýksıa)

Bul kasıet barlyq basqalarynyń arasyndaǵy eń mańyzdysy bolyp tabylady. Tamasha ereksheligi sol, bir ne basqa organızmerdiń ózdiginen kóbeıýi sansyz urpaqtarda qaıtalanady, sonymen qatar ózdiginen kóbeıý jaıyndaǵy genetıkalyq aqparat DNQ molekýlalarynda kodtalǵan. «Barlyq tiri zat tek tiriden paıda bolady» degen qaǵıda tirshilik tek bir ret qana paıda boldy jáne sodan beri tiriniń bastamasyn tek tiri zat beredi degendi bildiredi. Ózdiginen kóbeıý molekýlalyq deńgeıde DNQ-nyń matrısalyq sıntezi negizinde paıda bolady, ol organızmderge tán erekshelikterdi anyqtaıtyn beloktardyń sıntezin josparlaıdy. Basqa deńgeılerde ol formalardyń jene mehanızmderdiń óte alýan túrligimen, tipti, mamandanǵan jynys kletkalarynyń (atalyq jáne analyq) túzilýimen sıpattalady. Ózdiginen kóbeıýdiń asa mańyzdylyǵy sol, ol túrlerdiń tirshilik etýin qoldaıdy, materıanyń qozǵalysynyń bıologıalyq formalarynyń ereksheligin aıqyndaıdy.

Uıymdasý ereksheligi

Bul kez kelgen organızmderge tán, osynyń nátıjesinde olar belgili pishin men mólsherge ıe bolady. Uıymdasý (qurylymdary men qyzmetteri) birligi — kletka. Óz kezeginde kletkalar arnaıy ulpalarǵa, sońǵylary-organdarǵa, al organdarorgandar júıesine birigedi. Organızmder keńistikte kezdeısoq «shashylyp» jatpaıdy. Olar arnaıy popýlásıalarǵa, al popýlásıalar bıosenozdarǵa uıymdasady. Sońǵylary abıotıkalyq faktorlarmen birge bıogeosenozdardy (ekologıalyq júıeler) qalyptastyrady, olar bıosferanyń qarapaıym birlikteri bolyp tabylady.

Qurylymnyń rettelýi

Tiri zat úshin hımıalyq qosylystardyń kúrdeliligi, ol solardan qúrylýy ǵana emes, sol sıaqty molekýlárlyq jáne molekýlaǵa deıingi qurylymdardy túzýge alyp keletin, olardyń molekýlárlyq deńgeıde rettelýi de tán. Molekýlalardyń retsiz qozǵalysyn retke keltirý — bul tiri zattyń molekýlárlyq deńgeıde paıda bolatyn eń mańyzdy qasıeti. Keńistikte retke kelý ýaqyt boıynsha retke kelýmen birge júredi. Óli obektilerden ereksheligi tiri zattyń qúrylymdyq rettelýi syrtqy ortanyń esebinen júzege asady. Bul jaǵdaıda ortada rettelý deńgeıi tómendeıdi.

Birtutastylyq (úziksizdik) jáne dıskrettilik (úziktilik)

Tirshilik birtútas jene sonymen qatar qúrylymy boıynsha da, sol sıaqty qyzmeti boıynsha da dıskretti. Mysaly, tirshiliktiń negizi birtútas, óıtkeni nýkleoproteıdterden túzilgen, búǵan qaramastan dıskretti, sebebi ol nýkleın qyshqyly men beloktan túrady. Nýkleın qyshqyldary men beloktar birtutas qosylystar, biraqta olarda dıskretti, óıtkeni nýkleotıdter men amın qyshqyldarynan (sáıkes) túziledi. DNQ molekýlalarynyń replıkasıasy úzdiksiz proses bolyp tabylady, biraq ol da keńistik jene ýaqyt boıynsha dıskretti, sebebi onda da ertúrli genetıkalyq qurylymdar men fermentter qatysady. Tuqymqýalaýshylyq aqparattardy berý prosesi de úzdiksiz, biraq ol dıskretti, óıtkeni transkrıpsıa men translásıadan turady, búlar bir-birinen birqatar erekshelikteri boıynsha tuqymqýalaýshylyq aqparatty keńistik pen ýaqyt boıynsha iske asýdyń úzdiktiligin anyqtaıdy. Kletkalardyń mıtozy da úzdiksiz jáne sonymen qatar úzdikti. Kez kelgen organızm bútin júıe bolyp tabylady, biraq dıskretti birlikterden — kletkalardan, úlpalardan, organdardan, organdar júıelerinen túrady. Organıkalyq dúnıe de birtutas, óıtkeni bir organızmderdiń tirshiligi ekinshilerine táýeldi, biraq soǵan qaramastan ol dıskretti, óıtkeni jekelegen organızmderden turady.

Ósý men damý

Organızmderdiń ósýi kletkalardyń sany men mólsheriniń ulǵaıýy esebinen organızmniń massasynyń artýy jolymen júzege asady. Ol kletkalardyń jiktelýi, qurylymdar men qyzmetteriniń kúrdelenýi nátıjesinde kórinetin damýǵa ulasady. Ontogenez prosesinde genotıp pen ortanyń áser etýi nátıjesinde belgiler qalyptasady. Fılogenez organıkalyq maqsatqa sáıkes óte kóp alýan túrli organızmderdiń paıda bolýymen júzege asady. Ósý jáne damý prosesteri genetıkalyq baqylaýǵa jáne neırogýmoraldyq rettelýge ushyraıdy.

Zat jáne energıa almasý

Osy qasıettiń arqasynda organızmderdiń ishki ortasynyń turaqtylyǵy jáne organızmderdiń qorshaǵan ortamen baılanysy qamtamasyz etiledi, bul organızmderdiń tirshiligin qoldaıtyn jaǵdaı bolyp tabylady. Tiri kletkalar energıany syrtqy ortadan jaryq energıasy túrinde qabyldaıdy (sińiredi). Ári qaraı kletkalarda hımıalyq energıa kóptegen jumystardy oryndaý úshin qaıta ózgeredi. Mysaly, kletkalardyń qurylymdyq komponentterin sıntezdeý prosesinde hımıalyq jumystardy, kletkalarda túrli zattardyń tasymaldanýyn jáne olardan kereksiz zattardy shyǵarýdy qamtamasyz etetin osmotıkalyq jumystardy jene bulshyq etterdiń jıyrylýyn jáne organızmderdiń qozǵalysyn qamtamasyz etetin mehanıkalyq jumystardy júzege asyrady. Óli obektilerde, mysaly, mashınalarda qoldanylatyn ishki janý dvıgatelderi jaǵdaıynda hımıalyq energıa mehanıkalyq energıaǵa ózgeredi.

Qoryta aıtqanda, kletka ızotermıalyq júıe bolyp tabylady. Asımılásıa (anabolızm) men dısımılásıa (katabolızm) arasynda dıalektıkalyq birlik bar, ol úziksizdik jáne ózara baılanystylyq sıpatta kórinedi. Mysaly, kletkada úzdiksiz júretin kómirsýlardyń, maılardyń jáne beloktardyń aınalýy ózara baılanysty. Kletkalardyń kómirsýlardy, maılar men beloktardy sińirgendegi potensıaldyq energıasy osy qosylystardyń ózgerýine qaraı kınetıkalyq energıaǵa jáne jylýǵa aınalady. Kletkalardyń aıryqsha erekshelikteri sol, olardyń quramynda fermentterdiń bolýy bolyp tabylady. Katalızatorlar bolǵandyqtan olar reaksıalardyń ótýin, sıntez ben ydyraýdy mıllıon ese tezdetedi, bul kezde jasandy katalızatorlardy paıdalaný arqyly (zerthanalyq jaǵdaılarda) júzege asatyn organıkalyq reaksıalardan ereksheligi kletkalardaǵy fermentatıvtik reaksıalar qosymsha ónimder túzilmeı-aq júzege asady. Tiri kletkalarda syrtqy ortadan alynǵan energıa, ATF (adenozıntrıfosfat) túrinde jınalady. Shetki fosfatty topty joǵalta otyryp, bul energıany basqa molekýlalarǵa bergende oryn alady, ATF ADF-ǵa (adenozındıfosfat) aınalady. Óz kezeginde fosfat tobyn ala otyryp ( fotosıntez nemese hımıalyq energıa esebinen) ADF qaıtadan ATF-ǵa aınala alýy múmkin, ıaǵnı hımıalyq energıanyń negizgi tasymaldaýshysy bolady. Mundaı erekshelikter óli júıelerde bolmaıdy. Kletkalardaǵy zat jáne energıa almasý buzylǵan qurylymdardy qalpyna keltirýge (almastyrýǵa), organızmderdiń ósýi men damýyna alyp keledi.

Tuqymqýalaýshylyq jáne ózgergishtik

Tuqymqýalaýshylyq ata-ene men urpaqtarynyń, organızmderdiń urpaqtarynyń arasyndaǵy materıaldyq sabaqtastyqty, al ol óz kezeginde tirshiliktiń úzdiksizdigin jáne turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi. Urpaqtardaǵy materıaldyq sabaqtastyqtyń jáne tirshiliktiń úzdiksizdiginiń negizin ata-enelerinen urpaqtarǵa DNQ-da beloktardyń qasıetteri men qurylymdary jaıynda genetıkalyq aqparattar jasyrylǵan genderdiń berilýi quraıdy. Genetıkalyq aqparattyń ózine tán ereksheligi onyń óte turaqty kelýi bolyp tabylady.

Ózgergishtik organızmderdiń alǵashqy belgilerinen erekshe belgilerdiń paıda bolýymen baılanysty jene genetıkalyq qurylymdarynda ózgerister bolýymen anyqtalady. Túqymqýalaýshylyq pen ózgergishtik organızmderdiń evolúsıasy úshin materıal daıyndaıdy.

Titirkengishtik

Tiriniń syrtqy titirkengishterge beretin jaýaby tiri materıaǵa tán beıneleýdiń kórinisi bolyp tabylady. Organızmniń nemese onyń organynyń jaýap berýin týdyratyn faktorlar titirkendirgishter dep atalady. Olar jaryq, orta temperatýrasy, dybys, elektr toǵy, mehanıkalyq áserler, qorektik zattar , gazdar, ýlar jáne basqalary.

Júıke júıesi joq organızmderde (qarapaıymdylar men ósimdikter) titirkendirgishtik tropızmder, taksıster jáne nastıalar túrinde, al júıke júıeleri bar organızmderde titirkendirgishtik reflektorlyq is-áreket arqyly júzege asady. Janýarlarda syrtqy álemdi qabyldaý alǵashqy sıgnaldyq júıe arqyly oryndalsa, adamdarda tarıhı damý prosesinde jáne de ekinshi sıgnaldyq júıe qalyptasty. Titirkený arqasynda organızmder ortamen teń bolady. Ortanyń faktorlaryna tańdap jaýap berý arqyly organızmder ortamen óziniń qatynasyn «belgileıdi», nátıjesinde orta men organızmniń birligi oryn alady.

Qozǵalys

Barlyq tiri zattar qozǵalý qabiletine ıe. Kóptegen birkletkaly organızmder erekshe organoıdtardyń kómegimen qozǵalady. Qozǵalýǵa sol sıaqty kópkletkaly organızmderdiń kletkalary da ( leıkosıtter, kezegen dener ulpaly kletkalar jáne basqalary), sonymen qatar keıbir kletka organellalary da qabiletti. Kemeldengen qozǵalý reaksıasyna kópkletkaly janýarlar organızmderi jetken, onyń máni bulshyq etterdiń jıyrylýy bolyp tabylady.

İshki rettelý

Kletkalarda júretin prosester rettelýge ushyraǵan. Molekýlárlyq deńgeıde retteýshi mehanızmder qaıtymdy hımıalyq reaksıalar túrinde júzege asady, olardyń negizin fermentter qatysatyn reaksıalar quraıdy, olar retteýshi prosesterdiń tuıyqtylyǵyn sıntez- ydyraý- resıntez úlgisi boıynsha júrýin qamtamasyz etedi. Beloktar sıntezi, fermentterdi qosa, repressıa, ındýksıa jene pozıtıvtik baqylaý mehanızmderiniń kómegimen retteledi. Kerisinshe, fermentterdiń ózderiniń belsendiligin retteý keri baılanys prınsıpi boıynsha júredi, onyń máni — sońǵy ónimdi ıngıbrıntteý. Fermentterdi hımıalyq jolmen retteý de belgili. Kletkalardyń belsendiligin retteýge hımıalyq rettelýdi qamtamasyz etetin gormondar da qatysady.

DNQ molekýlarynyń fızıkalyq nemese hımıalyq faktorlardyń áserlerinen bolǵan kez kelgen zaqymdanýy bir nemese birneshe fermentatıvtik mehanızmderdiń kómegimen qaıtadan qalpyna kelýi múmkin, bul ózin-ózi rettelý bolyp tabylady. Ol baqylaýshy genderdiń áseri esebinen qamtamasyz etiledi jáne óz kezeginde genetıkalyq materıaldyń jáne onda kodtalǵan genetıkalyq aqparattyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi.

Syrtqy ortamen qarym-qatynasynyń ereksheligi. Organızmder belgili bir jaǵdaılary bar ortada tirshilik etedi, ol organızmder úshin bos energıa jáne qurylys materıalynyń kózi retinde qyzmet atqarady. Termodınamıkalyq uǵymdar sheginde árbir tiri júıe (organızm) «ashyq» júıe bolyp tabylady, ol basqa organızmder men tirshilik etetin jáne abıotıkalyq faktorlar áser etetin ortada ózara energıa men zat almasýǵa múmkindik beredi. Iaǵnı organızmder bir-birimen ǵana ózara erekettesip qoımaıdy, sonymen qatar tirshilik úshin barlyq qajetti zattardy alatyn ortamende qarym-qatynasta bolady. Organızmder ne orta izdeıdi nemese oǵan beıimdeledi. Beıimdelý ereketteriniń formalary fızıologıalyq gomeostaz (organızmderdiń orta faktorlaryna qarsy turý qabilettiligi) jáne damý gomeostazy (organızmderdiń basqa barlyq qasıetterdi saqtaı otyryp jekelegen ereketterdi ózgertý qabilettiligi) bolyp tabylady. Beıimdelý áreketteri genetıkalyq jaǵynan anyqtalǵan jáne óziniń shekaralary bar reaksıa normasy boıynsha anyqtalady. Organızmder men orta, tiri jáne óli tabıǵat arasynda birlik bolady, onyń meni organızmder ortaǵa táýeldi, al orta organızmderdiń tirshilik áreketteriniń nátıjesinde ózgeredi. Organızmderdiń tirshilik áreketteriniń nátıjesi bos ottek bar atmosferanyń jene topyraq jamylǵysy bar Jerdiń paıda bolýy, tas kómirdiń, shymtezektiń, munaıdyń jáne t.b. túzilýi bolyp tabylady.

Tiriniń qasıetteri jaıyndaǵy derekterdi qorytyndylaı kele, kletkalar ózdiginen jınaqtalýǵa, ishteı rettelýge jáne ózdiginen kóbeıýge qabiletti ızotermıalyq júıeler dep esepteýge boldy. Bul júıelerde kletkalardyń ózderinde sıntezdeletin fermentterdiń dánekerligimen kóptegen sıntez jáne ydyraý reaksıalary júzege asady.

Joǵaryda aıtylǵan qasıetter tek tirige ǵana tán. Osy qasıetterdiń keıbireýleri óli tabıǵat denesin zerttegen kezde de tabylady, biraq sońǵylarynda olar múldem basqasha erekshelikterimen sıpattalynady. Mysaly, qanyqqan tuz ertindisindegi krıstaldar «ósýi» múmkin. Desede, bul ósý tiri zattyń ósýine tán sapalyq jáne sandyq kórsetkishterge eshqandaı qatysy joq. Tirini sıpattaıtyn qasıetterdiń arasynda dıalektıkalyq birlik bolady, ol barlyq organıkalyq dúnıeniń barysynda, tiri organızmniń uıymdasýynyń barlyq deńgeıinde ýaqyt jáne keńistik boıynsha kórinedi.

---