InfoHub Logo

Kletkalardyń kóbeıýi nemese prolıferasıa (lat. proles — urpaq, ferre -ákelý) — kletkalardyń jańarýy men ósýine alyp keletin proses. Bul proses birkletkalylar úshin de, kópkletkaly organızmder úshin de tán. Kletkalar-organızmder (birkletkaly organızmder) qarapaıym ekige bóliný (bakterıalar, sarkodalar), kóp bóliný (sporovıkter jáne basqalary) arqyly nemese basqa jolmen kóbeıedi. Sondyqtan bakterıalar men birkletkaly janýarlarda kletkalardyń eki eselenýi olardyń jeke organızmder retinde kóbeıýi bolyp tabylady, óıtkeni alǵashqy formadan (organızmnen) eki jańa kletka túziledi, olardyń árqaısysy organızm bolyp sanalady. Árbir enshiles kletka (organızm) bastapqy kletka-organızmde bolatyn genetıkalyq aqparatty tolyqtaı alady.

Kópkletkaly organızmderdiń somatıkalyq kletkalary kúrdeli bóliný arqyly kóbeıedi, ol mıtozdyq bóliný degen atqa ıe boldy jáne jalpy túrde qarastyrsaq, ol jekelengen kletkalardyń ózin-ózi qalpyna keltirý bolyp tabylady. Bólinýi nátıjesinde paıda bolǵan enshiles kletkalar bastapqy (analyq) kletkaǵa uqsas, sońǵysynan tek kishi mólsherimen ǵana erekshelinedi. Biraq bólinýden soń enshiles kletkalar lezde óse bastaıdy jáne analyq kletkanyń mólsherine tez jetedi.

Mıtozdyq bólinýdiń bıologıalyq máni sol, ol ıadro men kletkanyń bólinýine deıin barlyq hromosomalardyń del replıkasıasynda mańyzdy oqıǵa bolyp tabylady. Mıtoz nátıjesinde enshiles kletkalar bólingennen keıin onyń ata-enelik (analyq) kletka qandaı hromosomalarǵa ıe bolsa, bul da dál sondaı hromosomalar sanyna ıe bolady. Demek, mıtozdyq bóliný degenimiz — kletkalarda bólinýdiń retke keltirilgen erekshe tásili, bul kezde árbir enshiles eki kletkanyń árqaısysy analyq kletkada bolatyn hromosomalardan dál sondaı sandy jáne dál sondaı qurylysty hromosomalar alady. Árbir mıtozda árbir hromosomanyń kóshirmesi túziledi jáne enshiles kletkalar arasynda olardyń taratýdyń dál mehanızmi jumys atqarady.

Kletkanyń mıtozdyq bólinýinde eki jaǵyn ajyratady — bastapqy ıadronyń eki enshiles ıadroǵa bólinýi (hromosomanyń teńdeı bólinýi) karıokınez (grek. saryon — ıadro, kinesis-qozǵalys) dep atalady jáne shyndyǵyna kelgende, ol hromosomalyq sıkl bolyp tabylady jáne sodan keıingi sıtoplazmanyń bólinýinen eki enshiles kletkanyń túzilýi sıtokınez (grek. cytos — kletka, kinesis -qozǵalys) dep atalady jene ol sıtoplazmalyq sıkl bolyp tabylady. Enshiles kletkalardyń árqaısysy bir enshiles ıadroǵa ıe bolady. Karıokınez pen sıtokınez sınhrondy túrde júzege asady, onyń ústine karıokınezde DNQ sıntezi men mıtozdyń kezektesýi oryn alsa, al sıtokınez kletkalardyń ósýimen (kletkalyq komponentterdiń sanynyń eki eselenýimen) kezektesedi. Mıtozdyq bólinýdiń mańyzdy ereksheligi sol, ol birshama barlyq organızmderde uqsas bolyp keledi. Kletkada bir bólinýden ekinshi bólinýge deıin júretin prosesterdiń jıyntyǵyn mıtozdyq sıkl dep ataıdy.

Mıtozdyq sıkl: tynyshtyq satysy nemese ınterfaza jáne bóliný satysy nemese mıtoz (grek. rnitos-jipshe) sıaqty eki satydan turady, ol m belgisimen belgilenedi. «Mıtoz» jáne «karıokınez» termınderi — sınonımder. Interfaza sapalyq jáne sandyq baǵalaý úshin jetkilikti, dál sol sıaqty mıtoz da ólsheý úshin jetkilikti bolyp tabylady. Mysaly, mıtozdardyń sandyq qarqyndylyǵyn ólsheý úshin mıtozdyq ındeks degendi qoldanady, ol degenimiz 1000 kletkadaǵy mıtoz sany. Mıtozdyq ındeks jaıyndaǵy derekterdiń praktıkalyq mańyzy, ásirese, medısınalyq praktıkada (organdardyń regenerasıasynyń qarqyndylyǵyn, derilik zattardyń áserin jáne t.b. baǵalaýda), joǵary.

Interfaza mıtozdan buryn ótedi, jáne onyń qyzmetiniń máni sol, onda DNQ sıntezi júredi, sonymen birge onyń uzaqtyǵy barlyq kletkalyq sıkldiń 90%-ynan kem bolmaıdy. Interfazanyń: presıntezdik, sıntezdik jáne postsıntezdik úsh rettilik kezeńderin ajyratady.

Presıntezdik kezeń (Gj), ony jıi birinshi ınterval (aǵyl. gap — ınterval) dep te ataıdy, ol ınterfazanyń alǵashqy kezeńi bolyp tabylady. Bul kezeńde DNQ áli sıntezdelmeıdi, biraq RNQ men beloktardyń jınalýy, sonyń ishinde DNQ sıntezi úshin qajetti beloktardyń jınalýy, júredi. Mıtohondrıalardyń sany artady. Ádette, bul kezeń 12-24 saǵatqa sozylady.

Sıntezdik kezeń (S) Gj-kezeńnen keıin júredi, jáne bul kezeńde kletkada DNQ sıntezi (replıkasıasy) júrýi tán, nátıjesinde onyń sany eki eselenedi. Bul kezeńde, sol sıaqty RNQ men beloktar sıntezi jalǵasady. Búl kezeńniń sońynda hromosomalardyń árqaısysynyń eki eselenýi óte mańyzdy jáne sentromeramen ustalyp turatyn eki enshiles hromatıdten turady. S-kezeńniń eń qoldanbaly ereksheligi genderdiń replıkasıasy men árbir qosaqtalǵan hromosomadaǵy gender jıyntyǵynyń eki eselenýi bolyp tabylady. S-kezeńiniń uzaqtylyǵy ádette 5 saǵatqa jýyq bolady.

Postsıntezdik kezeń (G2) DNQ sınteziniń toqtaýymen jáne energıanyń jınaqtalýymen sıpattalady. Biraq ta RNQ men beloktar sıntezi jalǵasa beredi de, ol bóliný urshyǵynyń jipshelerin qalyptastyrady. S2-kezeńiniń uzaqtylyǵy 3-6 saǵatty qúraıdy. Mıtoz sońǵy tórt faza boıyna sozylady, atap aıtqanda olar: profaza, metafaza, anafaza jáne telofaza.

Profazada aldymen hromosomalardyń kondensasıasy men spıralızasıasy (shıratylý) júredi, nátıjesinde olar boıalǵan preparattardan mıkroskop arqyly kórinetin bolady. Árbir órimniń dıametri ulǵaıady. Iadrolyq membrana fermentterdiń áserinen erıdi, ıadroshyq joıylady. Sentrosoma eki sentrıoldarǵa bólinedi, sonan soń sońǵylary kletkanyń polústerine qaraı taraıdy. Sol sıaqty jekelengen kletkalyq beloktardyń fosforlanýy baıqalady.

Sonan soń polúster arasynda urshyqqa uqsas ahromatındik fıgýra qalyptasa bastaıdy. Ol beloktan jene RNQ-dan turady. Osy fazanyń aıaǵynda ahromatındi fıgýra kletka boıymen sozylyp, urshyqqa aınalady. ¥rshyqtyń qúrylysy qospolústi qúrylymǵa uqsas, ol mıkrotútiksheler men ártúrli beloktardan túrady. Hromatıdter (enshiles hromatıdter) sentromeramen ustalyp turdy. Profazanyń uzaqtyǵy shamamen, 30-60 mınýt.

Metafazada hromosomalar urshyqtyń ekvatorynda ornalasady. Olar spırál boıynsha tyǵyz oralǵan jýan túzindiler túrinde boldy, bul mıkroskop arqyly olardyń qurylymy men sanyn esepteýdi jeńildetedi. Sentromeralermen urshyqtyń jipshelerine bekitilip turǵandyqtan, oǵan hromatıdterdiń jekelengen mıkrotútikshelerimen erekshe beloktyq keshender (kınetoforalar) bekitiletindikten, olar ázirshe birge turady, biraq olardyń ıyqtary ajyratylǵan. Metafazanyń uzaqtyǵy 2-10 mınýt.

Anafazada kınetohorlardyń bólinýi bastalady, sonan soń hromosomalardyń uzynynan bólinýi júredi, nátıjesinde árbir enshiles hromatıd óziniń sentromerasyna ıe bolady jáne enshiles hromosomaǵa aınalady. Hromosomalar uzarady jáne urshyqtyń seıkes polústerine qaraı qozǵalady. Anafaza 2-3 mınýtke sozylady. Uzyndyǵy 2-20 kb bolatyn hromosomalyq ushtardyń (telomer) replıkasıasyn telomeraza qajet etedi.

Telofazada (grek. Telos-sońy) enshiles hromosomalar polústerge jetedi, sozylady jene shıyrshaqtaný aıaqtalady. Kınetohorly tútiksheler joıylady. Iadrolyq qabyqsha túziledi, jańadan ıadroshyq paıda bolady. ¥zaqtylyǵy 20-30 mınýt bolady. Kletkalyq bólinýdiń sońǵy kezeńinde sıtokınez júzege asady, ol anafazadan bastalady. Bul proses kletkanyń ekvatorlyq aımaǵynda qyltanyń túzilýimen aıaqtalady, ol bólinýshi kletkany eki enshiles kletkaǵa bóledi. Qyltaǵa tartylýdyń tabıǵaty aktındi fılamentterden qalyptasatyn shyǵyrshyqtyń jıyrylýymen qamtamasyz etiledi.

Janýarlardyń somatıkalyq kletkalarynan ósimdikter kletkalarynyń aıyrmashylyǵy olardyń qabyrǵalarynyń qattylyǵyna baılanysty jıyrylǵysh shyǵyrshyqtyń paıda bolýynyń ornyna bolashaq enshiles kletkalarynyń arasynda taqtaısha paıda bolady. Búl taqtaıshanyń árbir eki jaǵyna selúloza jınalady, odan soń ol kletkalyq qabyrǵaǵa aınalady.

Árbir kletkalyq bóliný úzdiksiz proses boyp tabylady, óıtkeni ıadrolyq jáne sıtoplazmalyq fazalar, quramy men qyzmetiniń erekshelikterine qaramastan, ýaqyt boıynsha úılesimdi bolyp keledi. Ekarıottardaǵy kletkalyq bólinýlerdiń rettelýi kletkalyq sıkldegi júrip jatqan prosesterdiń úılesimdiligine táýeldi. Ekarıottarda bul úılesimdilik kletkalyq sıkldegi úsh ótpeli kezeńderdiń rettelýi jolymen júzege asady, ol degenimiz — mıtozǵa ený, mıtozdan shyǵý jáne «Start» dep atalatyn pýnktten ótý, ol kletkada DNQ sınteziniń (S-fazasynyń) ınısıasıasyn (qozýyn) týdyrady.

Ártúrli kletkalarda mıtozdyq sıkldardyń uzaqtyǵy ertúrli jáne birneshe saǵattan birneshe kúnge deıin sozylady. Biraq ol ulpanyń tıpine, fızıologıalyq kúı-jaǵdaıǵa, syrtqy faktorlarǵa (temperatýra, jaryq) táýeldi. Eýkarıottyq kletkalardyń kletkalyq sıkli sıkldilikke táýeldi kınazalardyń (SDK) birinen keıin biriniń belsendilenýi arqyly olardyń sıklın-beloktarymen ózara áser etý jolymen retteledi. Sıklın-SDK kesheni SDK-ń T-tuzaǵyndaǵy treonın qaldyǵynyń tolyqtaı belsendi fosforlanýymen, onyń ózi mamandanǵan SDK-belsendi kınazanyń (SAK) qatysýymen júzege asatyny belgili. Bul jaǵdaıda sıklın-SDK kesheni mıtozdy da qozdyrýǵa DNQ-y replıkasıalaýǵa da qatysady. Mıtozdyń rettelýi SDK rettelýine táýeldi.

Kletkalyq sıkldiń basqa da retteýshileri bolady. Mysaly, SDK tejeýshi retteýshiler de belgili. Mundaı tejeýshiler (ıngıbıtorlar) r21, r16 jáne r27 beloktar bolyp tabylady. Olar kınazalardyń qyzmetin olarmen baılanysý arqyly da tejeıdi. Eýkarıottar-organızmder kletkalaryndaǵy hromosomalyq DNQ kletkalyq sıkl kezinde tek bir ret qana replıkasıalanady. Sondyqtan kletkalyq sıklda DNQ-nyń tek bir raýnd replıkasıamen shektelýiniń mehanızmi jaıynda súraq búrynnan beri týyndap otyr. Replıkasıaǵa múmkindik beretin replıkasıanyń lısenzıalyq faktory (licensing factor) bolýy da múmkin. Bul kózqarasty rastaıtyn MSM lısenzıalyq beloktar anyqtalǵan, olar ádette, hromrsomalarmen baılanysqan, biraq S-faza bastalysymen bul baılanystan ajyraıdy, DNQ-nyń replıkasıasyna múmkindik beredi, odan soń, DNQ sıntezi aıaqtalǵan keıin, qaıtadan hromosomalarmen baılanysqa túsedi

Ártúrli úlpalar ártúrli mıtozdyq belsendiligimen erekshelinedi. Osyǵan oraı mıtozdyq belsendilikke táýeldiligine qaraı turaqty, ósýshi jáne jańarýshy ulpalardy ajyratady.Turaqty ulpalar-bular kletkalary bólinbeıtin, al kletkalyq DNQ sany túraqty ulpalar. Mysaly, ortalyq jáne shetki nerv júıesiniń kletkalary bólinbeıdi. Búl kletkalarda tek jastyq ózgerister ǵana júredi. Ósýshi úlpalar — bular kletkalary ómir boıy tirshilik etetin, biraq sońǵylarynyń arasynda mıtozdyq jolmen bólinetin kletkalary bar úlpalar. Osyniń netıjesinde organdardyń mólsherleri artady. Ósýshi úlpalardyń mysaldaryna búırektiń, ishki sekresıa bezderiniń , qańqalyq jáne júrek búlshyqetteriniń ulpalary bolyp tabylady. Jańarýshy ulpalar — bular kóptegen kletkalary mıtozdyq jolmen kóbeıetin, nátıjesinde ólýshi kletkalar jańadan túzilýshilermen qalpyna keletin ulpalar. Jańarýshy ulpalarǵa qaryn-ishek, tynys alý jáne zár-jynys joldarynyń, epıdermıstiń, súıek maıynyń, tuqym bezderiniń jáne basqalarynyń kletkalary mysal bolyp tabylady. Mıtozdar úshin táýliktik terbelister, tolqyndar tán.

Joǵary satydaǵy organızmderde kletkalardyń mıtozdyq bólinýin olardyń ósýimen ári qaraı dene massasynyń ulǵaıýy men kletkalardyń jiktelýi qamtamasyz etedi. Adamnyń jeke damýyna qaraı onyń kletkalarynyń sany ulǵaıady, eresek adamdarda 10-nan asa kletkaǵa jetedi jáne sodan keıin turaqty bolady. Joǵaryda aıtylǵandaı, mıtohondrıalar men hloroplastar eýkarıottar kletkalarynda bólinýge qabiletti, biraq olardyń bólinýin baqylaý anyqtalmaǵan. Tek ósimdikter kletkalarynyń genomynda hloroplastardyń bólinýin baqylaýy múmkin gen anyqtalǵan.

Sútqorektiler men qustardyń kletkalarynyń bólinýi úshin kletkalardyń eki eselenýine belgili bir shekteý tán. Mysaly, adam uryǵynyń fıbroblastary 50 urpaq boıynda ǵana eki eselenedi, al eger 40 pen 80 jastaǵy adamdardyń fıbroblastaryn qalypty jaǵdaılarda ósirse, onda olar osylarǵa sáıkes 40 jáne 30 ret qosarlanýǵa úshyraıdy. Bul qúbylys kletkalardyń qartaıýy degen atqa ıe.Sol sıaqty organızmde de kletkalardyń kópshiligi qartaıady, mysaly, baýyrdyń kletkalary 18 aı, erıtrosıtter-4 aı tirshilik etedi, nátıjesinde olarda lıpıdter, kálsı, «tozý» pıgmenti jınaqtalady jáne olar óledi dep esepteıdi. Eresek adamnyń organızmi kún saıyn óz kletkalarynyń ólýine baılanysty olardyń 1-2% -yn joǵaltatyny eseptelgen. Kletka ólgennen keıin onda protoplazmanyń koagýlásıasy, aýtolız ( kletkaishilik fermentterdiń belsendiliginiń artýy) netıjesinde mıtohondrıalar men basqa da organellalardyń ydyraýy júredi.

Kletkalardyń qartaıýynyń tabıǵatyn túsindirý úshin birqatar boljamdar usynylǵan, olar kletkalardyń bıosıntezdik mehanızmderiniń qatelesýine, qalypty kletkalardyń qaterli kletkalarǵa aýysýyn qorǵaý mehanızmderine jáne basqa da sebepterge kóńil qoıady. Biraq belgili boljamdardyń bireýi de kletkalardyń qartaıý fenomenine tolyqtaı jaýap bere almaıdy.

Kletkalar úshin kóptegen jaǵdaılarda apoptozdyń tán ekendigi anyqtalǵan, bul degenimiz genetıkalyq baǵdarlamalar, onyń nátıjesinde kletkalar ózin-ózi óltiredi. Apoptozdy evolúsıalyq saqtalýshy proses dep aıtýǵa bolady. Osy prosestiń kómegimen kópkletkaly organızmder artyq nemese zıandy bolatyn kletkalardan qutylady. Bul fenomen kletkalardyń qartaıýynan bólek. Caenorhabditie elegans nematodasyn mysalǵa alyp kletkalyq sýısıd úsh gennen turatyn genniń jıyntyǵymen baqylanatyny anyqtalǵan, bular SED-3, SED-4 jene SED-9 beloktarynyń sıntezin baqylaıdy, apoptozdy retteıdi. Sútqorektilerde beloktar^2 anyqtalǵan, olar kletkalardyń apoptozdyq ólimin retteıdi. Apoptoz kóptegen tuqym qýalaıtyn aýrýlardyń (Alsgeımer aýrýy jáne basqalary), aýtoımmýndyq aýytqýshylyqtardyń, júrek-tamyr aýrýlarynyń, jastyq aýytqýshylyqtardyń jáne tipti, SPID-tyń etıologıasyn anyqtaýda mańyzǵa ıe bolýy múmkin dep boljaıdy.

Biraq ólim-jitimge ushyraýshy kletkalar jańalarmen almasady. Adam organızminiń kletkalyq qurylymy shamamen erbir jeti jylda jańarady dep sanaıdy. Ásirese, kletkalardyń óte kúshti almasýy qanda qantúzýshi ulpalarda qan kletkalarynyń qarqyndy túrde túzilý esebinen júzege asady. Kletkalardyń basqa túrlerine qaraǵanda jańarý prosesi óte joǵary jyldamdyqpen júredi. Mysaly, egequıryqtyń qaryn men ishek epıtelııi seıkesinshe árbir 72 jáne 38 saǵatta, al adamnyń ashshy isheginiń epıtelııi árbir 7-8 saǵatta jańarady. Biraq nerv kletkalary organızmderdiń barlyq tirshiliginde qyzmet atqarady (tirshilik etedi).

Kletkalardyń mıtoz jolymen bólinýinen basqa amıtoz (grek. A-joq, mytosia-ádronyń bólinýi) belgili, bul degenimiz — kletka ıadrosynyń tikeleı bólinýi. Amıtoz kezinde ıadronyń, ıadroshyqtyń, ıadrolyq membrananyń ınterfazalyq kúıi saqtalady. Kletkanyń ıadrosy urshyq qalyptaspaı-aq eki bólikke bólinedi, nátıjesinde qosádroly kletka paıda bolady. Amıtoz keıde qańqalyq bulshyq etterde, teri epıtelııinde, dáneker ulpada kezdesedi. Biraq amıtoz kletkalardyń kóbeıýindegi anomaldy mehanızm bolyp tabylady dep sanaıdy. Joǵary satydaǵy mıtozdyq sıkl eýkarıottardyń bólýshi mehanızminiń evolúsıasynyń netıjesi bolyp tabylady dep esepteıdi. Bul joramaldyń paıdasyna bakterıalardyń, keıbir baldyrlardyń, ashytqylardyń, qarapaıymdylar men sútqorektilerdiń bólýshi mehanızmderin salystyrýdyń nátıjeleri dálel. Bul salystyrý mıtozdyq apparattyń kúrdelenýi ártúrli sıstematıkalyq toptarǵa jatatyn organızmderdiń uıymdasýy men qyzmetiniń kúrdelenýine qaraı júzege asatynyn kórsetedi.

---