InfoHub Logo

Tiri zattyń uıymdasýynda negizinen molekýlárlyq, kletkalyq, ulpalyq, múshelik, organızmdik, popýlásıalyq, túrlik, bıosenozdyq jáne ǵalamdyq (bıosferalyq) deńgeılerin ajyratady. Barlyq osy deńgeılerde tirige tán barlyq qasıetter kórinedi. Osy deńgeılerdiń árqaısysy basqa deńgeılerge tán ereksheliktermen sıpattalady, biraq árbir deńgeıdiń ózine tán aıyryqsha erekshelikteri bolady. Molekýlárlyq deńgeı. Bul tiriniń uıymdasýynda eń negizgi deńgeı bolyp tabylady jene nýkleın qyshqylarynan, beloktardan, kómirsýlardan, lıpıdterden jáne bıologıalyq molekýlalar degen atqa ıe, joǵaryda aıtylǵandaı, kletkalarda bolatyn steroıdterdan turady.

Bıologıalyq molekýlalardyń mólsherleri birshama alýan túrliligimen sıpattalady, olar tiri materıada alatyn keńistigimen anyqtalady. Eń kishi bıologıalyq molekýlalarǵa nýkleotıdter, amınqyshqyldary jáne qant jatady. Kerisinshe belok molekýlalary úlken kólemderimen sıpattalady. Mysaly, adam gemoglobıniniń molekýlasynyń dıametri 6,5 nm quraıdy. Bıologıalyq molekýlalar tómengi molekýlalyq izasharlarynan sıntezdelinedi, olar kómirtegi totyǵy, sý jáne atmosferalyq azot bolyp tabylady jáne olar metabolızm prosesinde aralyq qosylystar arqyly molekýlalyq massasy úlkeıetin (qurylys bloktary) úlken molekýlalyq massaǵa ıe bıologıalyq makromolekýlalarǵa aınalady. Osy deńgeıde tirshilik áreketteriniń mańyzdy prosesteri (tuqymqýalaýshylyq aqparatty kodtaý jáne berý, tynys alý, zat jáne energıa almasý, ózgergishtik jáne t.b.) bastalady jáne júzege asady.

Bul deńgeıdiń fızıko-hımıalyq ereksheliginiń máni sol, tiriniń quramyna óte kóp hımıalyq elementter kiredi, desede, tiri zattyń qarapaıym quramyn kómirtek, sýtek, azot túzeıdi. Atomdar tobynan molekýlalar túziledi, al sońǵylarynan qúrylysy men qyzmeti jaǵynan erekshelinetin kúrdeli hımıalyq qosylystar qalyptasady. Kletkalarda bul qosylystardyń kópshiligi nýkleın qyshqyldary jáne beloktar túrinde bolady, olardyń makromolekýlalary polımerler bolyp tabylady, olar monomerler túzilý nátıjesinde sıntezdelgen, sońǵylary belgili bir retpen qosylǵan. Búdan basqa makromolekýlalardyń monomerleri bir qosylys sheginde birdeı hımıalyq toptarǵa ıe jáne hımıalyq baılanystar kómegimen olarǵa tán emes bólikterimen (ýchaskelerimen) qosylǵan.

Barlyq makromolekýlalar ámbebap, óıtkeni olar qandaı túrge jatatynyna táýelsiz bir jospar boıynsha qurylǵan. Ámbebap bolǵandyqtan olar osymen qatar biregeı, óıtkeni olardyń qurylymy qaıtalanbaıdy. Mysaly, DNQ nýkleotıdterdiń quramyna belgi li tórt (adenın, gýanın, sıtozın jáne tımın) azottyq negizdiń bireýi enedi, nátıjesinde kez kelgen nýkleotıd nemese DNQ molekýlasyndaǵy nýkleotıdterdiń kez kelgen rettiligi óziniń qúramy boıynsha qaıtalanbaıdy, osy sıaqty DNQ molekýlasynyń ekinshi qurylymy da qaıtalanbaıdy. Kóptegen beloktardyń quramyna 100-500 amınqyshqyldary enedi, biraq beloktar molekýlalaryndaǵy amınqyshqyldarynyń rettiligi qaıtalanbaıdy, osynysymen olardy biregeı etedi.

Ártúrli tıptegi makromolekýlalar birigip molekýlaǵa deıingi qurylymdar túzeıdi, olarǵa mysal nýkleın qyshqyldary men beloktardyń jıyntyǵy bolyp tabylatyn nýkleoproteıdter, lıpoproteıdter (lıpıdter men beloktardyń jıyntyǵy), rıbosomalar (nýkleın qyshqyldary men beloktardyń jıyntyǵy) jatady. Bul qúrylymdarda jıyntyqtar nekovalentti baılanysqan, biraq ta nekovalentti baılanysý múldem ózgeshe. Bıologıalyq makromolekýlalarǵa fermentter katalızator bolatyn hımıalyq reaksıalar qamtamasyz etetin úzdiksiz aınalý tán. Bul reaksıalarda fermentter sýbstratty reaksıa ónimine óte qysqa merzimde (ol ýaqyt birneshe mıllısekýnd nemese tipti mıkrosekýnd quraýy múmkin) aınaldyrady. Mysaly, DNQ-nyń qos tizbekti spıralynyń replıkasıa aldynda oralý ýaqyty tipti, birneshe mıkrosekýndty quraıdy.

Molekýlárlyq deńgeıdiń bıologıalyq ereksheligi bıologıalyq molekýlalardyń qyzmettik erekshelikterimen anyqtalady. Mysaly, nýkleın qyshqyldarynyń ereksheligi sol, olarda beloktardyń sıntezi jaıyndaǵy genetıkalyq aqparat kodtalǵan. Mundaı qasıetke basqa bıologıalyq molekýlalar ıe bola almaıdy. Beloktardyń ereksheligi olardyń molekýlalaryndaǵy amın qyshqyldarynyń erekshe rettiligimen anyqtalady. Bul birizdilik ári qaraı beloktardyń arnaıy bıologıalyq qasıetterin anyqtaıdy, óıtkeni olar kletkalardyń negizgi qurylymdyq elementteri, kletkalarda júretin ertúrli prosesterdiń katalızatorlary men rettegishteri bolyp tabylady. Kómirsýlar men lıpıdter energıanyń mańyzdy kózderi bolsa, steroıdtyq gormondar túrindegi steroıdtar birqatar metobolızmdik prosesterdi retteý úshin mańyzdy bolady.

Bıologıalyq makromolekýlalardyń ereksheligi sol sıaqty, bıosıntez prosesteriniń metobolızmniń belgili bir satysynda júzege asýymen de anyqtalady. Odanda basqa, nýkleın qyshqyldarynyń, amınqyshqyldary men beloktardyń bıosıntezderi organızmderdiń qandaı túrge jatýyna táýelsiz uqsas úlgi boıynsha ótedi. Osy sıaqty maı qyshqyldarynyń totyǵýy, glıkolız jáne basqa da reaksıalar jan-jaqty bolyp tabylady. Mysaly, glıkolız barlyq eýkarıot-organızmderdiń árbir tiri kletkasynda ótedi jáne 10 birinen keıin biri júretin fermentatıvtik reaksıalardyń nátıjesinde júzege asady, olardyń árqaısysy arnaıy fermentpen katalızdenedi. Barlyq aerobty organızmder-eýkarıottardyń mıtohondrıalarynda molekýlárly «mashınalar» bolady, olarda energıanyń bosalýyna baılanysty Krebs sıkli men basqa da reaksıalar júzege asady. Molekýlárlyq deńgeıde kóptegen mýtasıalar júredi. Bul mýtasıalar DNQ molekýlalaryndaǵy azotty negizderdiń birizdiligin ózgertedi.

Molekýlárlyq deńgeıde sáýle energıasy turaqtalady jáne bul energıanyń hımıalyq energıaǵa almasýyn júzege asyrady, bul kletkalardaǵy kómirsýlarda jáne basqa da hımıalyq qosylystarda qor bolyp jınalady, al kómirsýlardyń jáne basqa molekýlalardyń hımıalyq energıasy qol jetetin bıologıalyq energıaǵa, ol ATF-da makroenergetıkalyq baılanystar túrinde qorǵa jınalady. Eń sońynda bul deńgeıde makroenergıalyq fosfattyq baılanystar energıalary jumysqa — mehanıkalyq, elektrlik, hımıalyq, osmostyq — aınalýy júredi, barlyq metabolıstik jáne energetıkalyq prosesterdiń mehanızmderi jan-jaqty.

Bıologıalyq molekýlalar, sol sıaqty molekýlalyq jáne deńgeıi boıynsha odan keıingi deńgeıdiń (kletkalyq) arasyndaǵy sabaqtastyqty qamtamasyz etedi, óıtkeni ol molekýlaǵa deıingi qurylymdardyń materıaly bolyp tabylady. Molekýlárlyq deńgeı kletkalyq deńgeıdi energıamen qamtamasyz etetin hımıalyq reaksıalardyń «alańy» bolyp sanalady.

Kletkalyq deńgeı

Tiri zattyń uıymdasýynyń bul deńgeıi teýelsiz organızm túrinde áreket jasaıtyn kletkalardan (bakterıalar, qarapaıymdylar jáne basqalary), sol sıaqty kópkletkaly organızmderdiń kletkalarynan túrady. Bul deńgeıdiń negizgi erekshe belgisiniń máni sol, odan ómirdiń bastalýy. Tirshilik etýge, ósýge jáne kóbeıýge qabiletti bul kletkalar tiri materıanyń úıymdasýynyń negizgi formaey, qarapaıym birligi bolyp tabylady, bulardan barlyq tiri organızmder (prokarıottar men eýkarıottar) qurylady. Ósimdikter men janýarlar kletkalarynyń arasynda qurylymy men qyzmetteri boıynsha prınsıptik aıyrmashylyqtar joq. Keıbir aıyrmashylyqtar tek olardyń membranalary men jeke organellalarynyń qurylysyna ǵana tıesili. Eleýli aıyrmashylyq prokarıotkletkalary men eýkarıot kletkalarynyń qurylysynda bolady, biraq qyzmeti boıynsha búl aıyrmashylyqtar teńesedi, óıtkeni bar kezde «kletkadan kletka» erejesi jumys jasaıdy. Molekýlaǵa deıingi qurylymdar bul deńgeıde kletkalardyń membranalyq júıeleri men organellalaryn (ıadrolar, mıtohondrıalar jáne basqalary) qalyptastyrady.

Kletkalyq deńgeıdiń ereksheligi kletkalardyń mamandanýymen, kópkletkaly organızmde kletkalardyń mamandaǵan birligi retinde bolýymen anyqtalady. Kletkalyq deńgeıde keńistik pen ýaqyt boıynsha tirshilik etý prosesterinde shektelý men rettelý júredi, ol qyzmettiń ártúrli sýbkletkalyq qúrylymdarǵa dál bolýyna baılanysty. Mysaly, eýkarıottardyń kletkalarynda membranalyq júıeler (plazmatıkalyq membrana, sıtoplazmatıkalyq tor, plasıkalyq keshen) jene kletkalyq organellalar (ıadro, hromosomalar, sentrıoldar, mıtohondrıalar, plasıdter, lızosomalar, rıbosomalar) birshama damyǵan.

Membranalyq qúrylymdar mańyzdy tirshilik prosesteriniń «alańy» bolyp tabylady, sonymen birge membranalyq júıeniń qosqabatty qurylysy «alań» aýdanyn ulǵaıtady. Budan basqa, membranalyq qurylymdar qorshaǵan ortadan kletkalardyń bólinip shyǵýyn, sonymen qatar kletkalardan kóptegen bıologıalyq molekýlalardyń keńistikte bólinýin qamtamasyz etedi. Kletkalardyń membranasy óte talǵampazdyq ótkizgishtikke ıe. Osyǵan oraı, olardyń fızıkalyq jaǵdaılary olarda bolatyn keıbir beloktar men fosfolıpıdterdiń turaqty túrde dıffýzdy qozǵalýyna múmkindik beredi. Kletkalarda jalpyǵa ortaq membranalardan basqa ishki membranalar da bolady, olar kletkalyq organellalardy shekteıdi.

Kletka men orta arasyndaǵy almasýdy retteı otyryp, membranalar syrtqy stımýldardy qabyldaıtyn reseptorlarǵa ıe bolady. Syrtqy stımýldardy qabyldaýǵa mysal jaryqty qabyldaý, bakterıanyń qorek kózine qaraı qozǵalýy, nysana-kletkalardyń gormondarǵa, mysaly, ınsýlınge jaýaby bolyp tabylady. Membranalardyń keıbireýleri bir mezgilde ózderi sıgnaldar (hımıalyq jáne elektrlik) týdyrady. Membranalardyń tamasha erekshelikteri olarda energıa aınalýy júzege asady. Mysaly, hloroplastardyń ishki membranalarynda fotosıntez júredi, al mıtohondrıalardyń ishki membranalarynda fosforlardyń totyǵýy júzege asady.

Membranalardyń kompenentteri qozǵalysta bolady. Negizinen beloktar men lıpıdterden quralǵan membranalarǵa ártúrli qaıta qurý tán, bul kletkalardyń titirkendirgishtigin anyqtaıdy — ol tiriniń mańyzdy qasıeti. Ulpalyq deńgeı belgili qurylysty, mólsherli, ornalasýy men qyzmetteri uqsas kletkalardy biriktiretin ulpalar. Ulpalar tarıhı damý jolynda kópkletkalylyqpen birge paıda bolǵan. Kópkletkaly organızmderden olar kletkalardyń jiktelýiniń áserinen ontogenez prosesinde qalyptasady. Janýarlarda ulpalardyń birneshe tıpterin (epıtelıı, dáneker, bulshyq-et, nerv, sol sıaqty qan men lımfa) ajyratady. Ósimdikterde merıstemalyq, qorǵanysh, negizgi jáne ótkizgish ulpalardy ajyratady. Osy deńgeıde kletkalardyń mamandanýy júredi.

Organdyq deńgeı

Organızmder organdardan turady. Qarapaıymdylarda asqorytý, tynys alý, zattar aınalymy, shyǵarý, qozǵalý jáne kóbeıý ártúrli organellalar esebinen júzege asyrylady. Birshama jetilgen organızmderde organdar júıesi bolady. Ósimdikter men janýarlardyń organdary ártúrli sandy ulpalar esebinen qalyptasady. Omyrtqalylar úshin sefalızasıa tán, ol bastaǵy jınaqtalǵan mańyzdy ortalyqtar men sezim múshelerin qorǵaıdy.

Organızmdik deńgeı

Bul deńgeı organızmderdiń — tabıǵaty ósimdik jáne janýar bolatyn birkletkaly jáne kópkletkaly organızmderdiń — ózderinen turady. Organızmdik deńgeıdiń arnaıy erekshelikteriniń máni sol, bul deńgeıde genetıkalyq aqparattyń kodyn sheshý jáne iske asyrý júredi, osy túrdiń organızmine tán qurylymdyq jáne qyzmettik erekshelikter qalyptasady. Tabıǵatta organızmder erekshe, óıtkeni olardyń damýyn, qyzmetin jáne olardyń qorshaǵan ortamen qarym-qatynasyn determınasıalaıtyn genetıkalyq materıaly erekshe bolady.

Popýlásıalyq deńgeı. Ósimdikter men janýarlar oqshaýlanyp tirshilik ete almaıdy; olar popýlásıalarǵa birigedi. Organızmge deıingi júıeni qura otyryp, popýlásıalar belgili genofondarmen jáne belgili mekendeý ornymen sıpattalady. Popýlásıalarda qarapaıym evolúsıalyq ózgerister bastalady, beıimdelý formasynyń daǵdylanýy júredi.

Túrlik deńgeı

Bul deńgeı tabıǵatta tiri býyndar retinde kezdesetin ósimdiktermen, janýarlarmen jáne mıkroorganızmderdiń túrlerimen anyqtalady. Túrlerdiń popýlásıalyq quramy óte alýan túrli. Bir túrdiń quramynda birden kóptegen myń popýlásıa bolýy múmkin, olardyń ókilderi mekendeý ortasynyń óte ertúrligimen sıpattalady jáne ártúrli ekologıalyq qýystardy ıelenedi. Túrler evolúsıa nátıjesimen jáne oryn almasýshylyǵymen sıpattalady. Qazir kezdesetin túrlerdiń ertede ótken túrlermen uqsastyǵy joq. Túr tirshilik ıeleri klassıfıkasıasynyń birligi bolyp tabylady.

Bıosenozdyq deńgeı ártúrli túrge jatatyn organızmderdiń bıosenozdarynan — qaýymdastyǵynan turady. Mundaı qaýymdastyqtardaǵy ártúrli túrlerdiń organızmderi belgili bir dárejede bir-birine táýeldi bolady. Tarıhı damý barysynda bıogeosenozdar (ekosıstemalar) qalyptasty, olar organızmder men ortanyń abıotıkalyq faktorlarynyń ózara táýeldi qaýymdastyqtarynan turatyn júıe bolyp tabylady. Ekojúıelerge organızmder men abıotıkalyq faktorlar arasyndaǵy dınamıkalyq (ózgermeli) tepe-teńdik tán. Bul deńgeıde organızmderdiń tirshilikterindegi zattyq-energetıkalyq aınalymdar júzege asady.

Bıosferalyq (ǵalamdyq) deńgeı

Bul deńgeı tiriniń (tiri júıelerdiń) uıymdasýynyń joǵary formasy bolyp tabylady. Ol bıosferadan turady. Bul deńgeıde barlyq zattyq-energetıkalyq aınalymdardyń birigip zattar men energıanyń bir alyp bıosferalyq aınalymǵa túsýi júzege asady.

Tirshilik ıesiniń uıymdasýynyń ártúrli deńgeıleriniń arasynda dıalektıkalyq birlik bolady, tiri zat negizi júıelerdiń basymdylyǵyn quraıtyn uıymdasý júıesiniń tıpi boıynsha qurylady. Bir deńgeıden ekinshisine kóshý aldyńǵy deńgeıde qyzmet etken qyzmettik mehanızmderdiń saqtalýymen jáne qurylym men qyzmettiń jańa tıpteriniń paıda bolýymen baılanysty júredi, sonymen qatar ol jańa erekshelikterdi sıpattaıtyn ózara áserlerdiń, ıaǵnı jańa sapanyń paıda bolýymen baılanysty.

---