InfoHub Logo

— Erte, erte, ertede, eshki júni bórtede tórt túlik malǵa baı Kókshe degen batyr arqada ómir súripti. Jaýgershilik zamanda bul dalada qonys, qudyq, jaıylym-jaılaý úshin alys-julyssyz ótken kún az bolǵan ǵoı, táıiri. Kókshe de besikten beli shyqqaly bel sheship durystap bir uıyqtamaǵan el qamqory batyrymnyń naǵyz ózi bolǵan desedi. Bul sheti Urymnan, myna sheti Qyrymnan qıqýlap tıgen talaı jaý batyrdyń soqqysyna shydamaı osy ólkeniń saıy men jyrasyna jer jastana beripti. Noǵaıly-qazaqtyń áli de aırylmaǵan, tatýlyqtyń qaımaǵy buzylmaǵan dáýirinde Kókshe batyrdyń ataǵy shyǵandap Muz eline, sharyqtap túz eline, qalyqtap Oǵyz eline ketip jatady. Sodan ne kerek, Kókshe batyrdyń ózi men jeti uly naızalarynyń qyl quıryǵyn jelbirete kóterip shyqqanda qarsy kele jatqan jaýlary mysy basylyp, jatyp qalady eken.

Hosh. Batyrlyq qaı kezde de baǵalanǵan ǵoı. Shebinen shapqynshy ótkizbese, shenińe sholǵynshy jetkizbese, el tynyshtyǵyn kúzetken arystyń abyroıy artpaǵanda ne qylsyn. Arqadaǵy sary kódesi uıysqan, kók shalǵyny japyrylmaǵan, boz bedesi jelkildegen, bıdaıyǵy jaıqalyp, mıa, maısasy bılegen, qolat-qoınaýǵa, bulaq-bastaýǵa, ózen-kólge jaǵalaı, japsarlasa qonyp, oıda on otaý, qyrda qyryq orda quryp, emin-erkin saırańdaǵan el sol beıbit tirligi shaıqalar dep kúdik oılamaǵan ǵoı. Úıir-úıir jylqy, qotan toly qoıdy aıdap tastap, ıirip baǵyp, sary ýyz qymyzdy sapyryp iship, sary ala qazyny kertip jep, kekirik atyp, kúmis ándi kókke sozyp, kúmbirlegen kúıdi kókjıekten asyryp, máre-sáre ǵumyr keshipti desedi.

Sonyń bári Kókshe batyrdyń arqasy kórinedi.

Kókshe dese, bult búrkenip, jaı atqan, jasyn tókken, sel qaptatqan kók áp-sátte ashyla qalady eken. Kókten nur quıylyp, shýaq shashylyp, meıirim tógiledi eken.

Kókshe dese, qyraýly qys qursaýyn bosatyp, qaryn kópsitip, yzǵaryn báseńdetip, boranyn jýasytyp, úskirigin azaıtyp, yzǵyryǵyn tyıyp, jýasyp, júnjip sala beredi eken.

Kókshe dese, arqyraǵan asaý ózen tynshyp, ótkel ashyp, ushar basy kók tiregen asqar taý alasaryp, asý beredi eken.

Kókshe dese, Aı aspannan syǵalap, juldyzdar joǵarydan telmire tónip, ókpek jel samal bop sıpap, qara bult mamyq bop tóselip, súńgi muz maı bop erip, dúnıe túgel emirenip, ıisinip, tushynyp sala beredi eken.

Ózi de jan bitkenniń alyby bolypty. Kúlgeni — kúnniń kúrkirin jasyrypty. Júrgeni —kúnshilik jerge estilipti. Bir tóbege jambas basyp, qarsy aldyndaǵy eki tóbeni olaı-bulaı ornyn aýystyryp, ermek qylady eken. Jeti uly da jeti jurtty bılegen, jeti jurtty qorǵaǵan keremet dáý bolypty. Shebine jaý kelmeı, qotanyna daý aralaspaı, jaılaýynan shań shyqpaı buıyǵylanyp otyryp qalǵan kezderde sol jeti ul birin-biri izdep kelip, beldesip — kúsh synasyp, saıysyp — bilek synasyp, kezenisip — júrek synasyp, talaıdan beri siresken qardaǵy kúsh pen keýdedegi sesti ydyrata seıiltip, boı-boı bosap, múshe-múshe arsalanyp, baıyrqalap qaıtady eken. Tepki kórse de tektide ókpe bolmaıtyny belgili. Álgilerdiń eń kórkemi de, eń alǵyry da, eń qyrǵıy da Toqyraýyn degen Kókshe batyrdyń kenje uly desedi. Saıysqa tússe, alty aǵasyn dýadaqtaı domalatyp, beldeskende beseýin bulqyntpaı búktep, altynshysyn arqalap jyǵady deıdi. Jeteýdiń julqynysynan jer dirildep, kól shaıqalyp, taý qozǵalatyn kórinedi. Kókshe batyr Ulytaýǵa basyn súıep, Kishitaýǵa aıaǵyn kósilte tirep, sulap jatyp, uldarynyń aýdaryspaq-tóńkerispek "oıynyn" qyzyqtaıdy eken. Naızadan naıza shydamaı, qaraǵaıdyń qarsy bitken butaǵy qaq aırylǵanda, qaqyraǵan úninen qulaq tunardaı bolypty. Jebeden jebe taýsylyp, qyrda qaraǵaı, oıda orman azaıyp, ózen men bulaqty balaqtaı ósken tal-shilik quryp bara jatqan soń, arýaǵyńnan sadaǵa keteıin Kókshe batyr balalaryna tal-daraqqa qol sozýǵa tyıym salypty. Murtynyń qylyn julyp berip —uldaryna naıza ǵyp ustatypty. Kirpigin julyp berip jebe jasatypty.

Qarmasa sheńgeli tolatyn, umsynsa urymtal jerden dóp tıetin, túırese ilip túsetin, sermese julyp túsetin, tolǵasa tolǵaýyt buzatyn, yrǵasa aımaýyt buzatyn qyl-naıza jeti batyrdyń birin-biri oınap shabaqtap, aılap sermeskende qandaryn shyp-shyp aǵyzyp, jotaǵa burq-burq tamyzady eken. Josaly jota, kúreń bel sol shabaqtasýdyń áseri desedi kóne kóz qarıalar. Qasıetti qan tamǵan týǵan jerdiń ár tasynyń, topyraǵynyń ár túıirshiginiń kıeli bolýy, bile bilgenge sodan ǵoı.

"Tektide kek bolmaıdy", demep pe em. Álgi alpamsadaı Toqyraýyn aǵalaryn domalatyp oınap, aýnatyp baılap, qyran-topan jaıǵap júrse de, bir de biri qyńq dep úlkendik tanytyp, qyńyr tartyp, qyrsyzdyq bildirmepti. Qara kózden ot shashqan quba júzden nur tókken inini qaýmalap ortaǵa alyp, eń úlkeni mergendiktiń syryn ashyp, ekinshisi sezgishtiktiń sıqyryn keýdesine quıyp, úshinshisi eptiliktiń esebin sabaqtap, tórtinshisi jylpyńdyqtyń jyńǵyl-jyńǵylyna jattyqtyryp, besinshisi bekemdikke baýlyp, altynshysy arbaýdy úıretip, Toqyraýyndy top bastar kósem serkege ábden laıyqtaǵan-aq eken. Uldarynyń ulylyqty uıymshyldyqpen uǵynǵan zerdesine ısingen Kókshe batyr nasybaıdy qos tanaýǵa kezek shekip, kók pen jerdi túshkirip týlatyp, pysqyryp dabyldatyp raqattanyp qalady eken. "Kúsh atasyn tanymas" dep qarq-qarq kúlgende Ulytaý dirildep, Kishitaý qalshyldap, taý men dala birneshe kún boıy jańǵyryq qýalap azan-qazan bop ketip, baıaýlap tynshıdy eken.

Hosh. Jeti uldyń jelkildegen naızasy qara bultty shurq-shurq tesip, jeti jaqtan jeti qorǵandaı boı kórsetkende, oıda odyrańdaǵannyń quty qashyp, qyrda qutyrynǵannyń susy basylyp, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqa salǵan beıbit ómir ornapty. Otaýlar oıyn-saýyqqa bógip, ana áldıi álemdi alaqanynda aýnatypty. Buta saıyn bota baılanyp, tobylǵy túbinde toqty-torym kóleńkelep, qyr jaǵalap, quryq súıretken, qylqan qyryqqan bozbastardyń quraýlaǵan daýsy qıan dalaǵa qıqýlap ketedi. Arqanyń tarlaýy men bótegesi, qıaǵy men kódesi, jońyshqa men kók jýsany, maısasy men mıasy tórt túliktiń tuıaǵy talmaı taptasa da, tapjylmaı uıysyp, talasa tyrmysyp, qaýlap ósip, bulaǵy burqyrap shapshyp, qaınary qaınap atylyp, ózeni ózek boılap, kóli kópirship tolqyndap, berekeni belden bere bergen ǵoı.

Bul kezde Kókshe batyrdyń da shaý tartyp, kózi kireýkelenip, tizesi dirildep, kirpigi irińdep, otyryńqyrap qalǵan kezi eken.

Hosh. Sodan eski kezdiktiń janymasa ótpeıtinin, almas qylyshtyń qynnan sýyrylmasa tot basaryn paıymdaǵan batyr aqyrǵy ret silkinip, aqtyq ret aıqasyp, qurys-tyrysyn jazbaq nıetke bel býǵanyn aǵaıyn-týǵan, aýyl-aımaq tegis sezip qoıypty. Alystan alaman izdegen adamnyń jan amaldaǵan beıbit tirlikten baz keshetinin túsingen momynbas jurty qart batyrdy raıynan qaıtarýǵa myqtap kúsh salady.

"Beıbit eldiń berekesi birligi. Qylyshty qolda qyrǵyn júredi. Qyrylyp, el búlinedi. Buzylǵan nıetke buzylǵan arman laıyq. Nıetińizden qaıtyńyz", — dep úzeńgilesteriniń biri sóz bastaǵan eken.

"Táýbanyń basy tatýlyq. Tilenip jaý tappaı, eljirep dos tabaıyq. Qan kıesi qasiret. Qasıetti qasiretke aınaldyrmaıyq, batyrekesi", dep ekinshisi qoshtaı jóneledi.

"Or qazba kór qazasyń" degendi umytpaıyq. "Aı tutylsa alapat, Kún tutylsa — kesapat". Aıdy alqalap, Kúndi qalqalap kúnelteıik. Daý tabý da ońaı, jaý tabý da ońaı, aýjaı tabýǵa tyrysaıyq. Elge kelmegen ylańdy eliktirip ákelgenimiz bolar ma", dep taǵy biri esilgende, orta tustan orta boıly tustasy sóz qosypty.

"Elirmege jel úrme", "Saılanǵandy qaırama", degen tizgin qaqpamyz bar, qurdas. Aıran urttap, qoı qurttaǵanymyzdy kópsinseń óziń bilesiń. Dúrildep turyp, dúrildetip tartyp ketseń batyrlyǵyńa baılaǵanymyz. Jylqy qaıyryp, únem aıyryp júrgenimizdi kópsinseń ony da óziń bilesiń.

Jeń túrip, jeńsiz kıinseń taǵy da batyrlyǵyńa júgingenimiz. Sharýa kúıttep, quda kıittegenimizdi jaqtyrmasań óz erkiń. Jaý tilep, naızańdy bileseń jáne batyrlyǵyńa jyǵylǵanymyz. Biraq oshaq qańyratyp, ot sóndirerdeı qylmysymyz bar ma edi? Qatyndy tul, qalqaıǵandy qul etetindeı kinámiz qalyń ba edi? Júgen ustap, jurt sıpalap jylap qalar jurtyńdy jáýkemdetkende ne utasyń? Ul-qyzyńdy jáýdiretkende ne tabasyń? Qundyzyńdy seldiretkende ne utasyń? Shabýylyńa jabylyp erip, shandýylyńa san rýlap qosylarmyz-aý. Tosylarymyzdy da, jóńkile josylarymyzdy da eskerseńshi. "Qıanat basy qurdymnyń basy" degendi ótkender ýaǵyzdap ketpep pe edi?! Qyrylyp jatsaq-qyńyratqymas edik. Qyrǵyndaýǵa qumartýymyz qalaı?! Atqan tańdy azsynsań —batqan kúnge zárý bolmaspyz ba?! Ólimmen uzarǵan ómir joq. Kebinmen úzilgen ómir kóp. Soǵan nege yntyqtyń, qurdas? El ishinen aýlaqtap, jer shetine baram deýiń qaı úrdis? Bataly erdiń eli opaly, kóli qopaly edi ǵoı. Batańdy jutyp, elińdi arytyp, kólińdi taryltaıyn dediń be? Eldiń ıesi óziń bolǵanda, súıenishiń kıeń emes pe? Tekti ata tentek ulyn tyıyp ustaıtyn. Tekirektetip teketireske aıdamaıtyn. Sheńgelden qan, kómeıden uran, keýdeden kek aǵyz deýiń qaı sybaǵań? Aqqan qan suraýsyz ba? Attandaǵan uran jańǵyrmas pa? Ashynǵan kek qarsy atylmas pa? Solardy nege dittemeısiń?" degende Kókshe batyrdyń basy eńkeıip, súıek-súıegi bosap, ıini túsip, kózi jasaýrap sala beripti deıdi. Qaıtsin, elim degen erdiń ýáli sózge qabyrǵasy qaıyspasyn ba. Ataly ýájge maıyspasyn ba. Boı-boı bosaǵanda, eki kózden aqqan jas saqal boılap sirkirep, Ulytaýdan tómen zyrlaǵan ǵoı. Ózen bop aqqan ǵoı. Sonda álgi kóz jasy, jylaý jasy shyqtamshydaı mólt-mólt tamypty. Sol jylaýshyqtar Ulytaýdyń teriskeı eki óńirine qosyla jarysyp, eki óńirdi ystyq lebimen aımalap aǵyp, ısintip kete barypty. Búgingi "Úlken Jylanshyq", "Dýlyǵaly Jylanshyq" ózenderi Kókshe batyrdyń qos kózinen aqqan "Úlken jylaýshyq", "Dýlyǵaly jylaýshyqtar" bolǵan desedi. Biraq keıin jylany kóp bolǵandyqtan "Jylanshyq" atanǵan ǵoı.

Hosh. Batyrdyń baǵyn, abyroı-ataǵyn kóre almaıtyndar irgesinen oryn teýip, iritki salýdan ol ýaqytta da kende bolmapty desedi. Apyr-aı deıim, jaqsynyń etegine jarmasyp, shylbyryna oralyp, tunyǵyn laılap, adalyn aramdaıtyndardyń zaman saıyn shapanyn aınaldyryp kıip, ózgerip ilesip otyratynyna tańym bar-aý. Sondaı bále basy bireý Kókshe batyrdyń da aýylynda júrse kerek. Namazdygerdiń kóleńkesindeı soraıǵan, qatqan qaranyń aty umytylyp, kórshi-qolań Uzyntura atap ketken kórinedi. Kóksheden keıin boıynyń soraıǵanyna máz bolyp, ózin ózgeshe qadir tutady eken, áıtpese qaýqar-qaıraty shamaly-aq bolypty.

Dúnıede kúnshildik qıanat, qyzǵanshaqtyq qasiret. Batyrdyń batpandaı baǵasyn barsha jurttyń aýzynan estigende Uzynturanyń beti bedireıip, búıregi bezeýlenip, ókpesi qabynyp, júregi alqynyp qalady eken. Onyń ústine batyrdyń ýyljyǵan toqalyna úzdigip júrip, qybyn tapqan ba, Kóksheni birjolata qurtýdyń barlyq aıla-sharǵysyn sharq uryp izdeıdi ǵoı. Uzynturaǵa eldiń berekesi ne, beıbit tirligi ne qarny toısa, qushaǵy jylynsa, jetip jatyr.

Kóksheniń tustastarynyń jetesine jetkizgen keńesine oıysyp, uıyp, ıligip qalǵanyn baıqaǵan Uzyntura yrǵaı moınyn yrǵap sozyp, óndirshekteı jónelipti.

— Ýaý, batyr! Alaman barda el aman bolǵanyn estigenińiz bar ma? Eli amannyń alamannan qoryqqanyn estigenińiz bar ma? El shebi, jer sheti degen ne? Jańadan jer alsa, el shebi uzamaı ma? Jer shetinen jaý tıse, el shebi buzylmaı ma? Shep dep shek qoıyp epsekteýdiń nesi sán? Soıyldy qol soǵa ma, jol soǵa ma? Jónim dep jolyńyzdy bógese, shebim dep qolyńyzdy bógese, batyrlyǵyńyzdyń bási ne? Arqandap ustap, tusaýlap baqqan sáýrikten qaı jerińiz artyq? Bıiktegi basty bılik dep tómenge tartsa, kúıkilik kúpsinip ketip júrse qaıtemiz. "Elirmege jel úrme", dedi jańa. Aıtsyn-aq. Biraq sonyń áý bastaǵy "jel úrlesin" qaıda qoıamyz. "Saılanǵandy baılamany" nege umytamyz? Aryndy basqansha, qarýdy asynsaqshy. Aımaýytty jarqyratyp, torǵaýytty kısekshi. Sóıtip anaý beri jóńkigen "kúńnen týǵan kúnderge" qarsy barsaqshy. Edil atty patshasynyń basyn kesip alsaqshy. Sóıtip erlik qylsaqshy. Áıtpese batyr dep bedel tutyp júrgenimiz bul joldan bógelse, bylaıǵy el: "Bas saýǵalap buǵynyp qaldy. Edil patshadan qorqyp, tyǵylyp qaldy", dep qaýeset taratyp jiberse, batyrdyń baǵyn baılaǵanymyz ba, baǵasyn arttyrǵanymyz ba? dep tyrnadaı moınyn sozǵanda, Kókshe batyr eki alaqanymen jer tirep belin kóteripti. Naızasyna súıenip, ıyǵyn ósiripti. Ejelden halyq aıtatyn: "Batyr ańǵal" degen sóz ras. Qyzdyrmanyń qyzyl sózi kókiregin qyz-qyz qaınatqan ańqaý jan aqyryp aıbat shaqyryp, kúrkirep qaırat jınapty desedi.

Er týlasa toqtamas, ez týlasa qop-qorash. Kókshe qatýlanǵan soń jeti ul qaharlanady. Jeti jurt jınalady. Kúndi shań jabady, kúldi jel sýyrady. Kúlkini óksik basady. Kóriktiden ár qashady. Amal ne, mal baǵyp, jan kúıttep amaldap otyrǵan el alaman izdep ala-kúlik búlinedi. Ala minip tebinedi. Qona júrip bólinedi. Ana áldıi zarmen jalǵasady. Dala án-kúıi zarmen almasady.

"Jol kóp pe, qol kóp pe" degen mátel sol kezde týypty. Arqanyń saýyry men baýyryn, qyraty men qyrańyn, saıy men salasyn, jaly men belin, oıy men oıpatyn, ústirti men adyryn, yldıy men eńisin, óri men tórin shıyrlap, shımaılap jatqan súrleý men soqpaq, shubyryndy men sorap, jym men joldar sol Kókshe batyrdyń qolynyń tabanynyń taby, tuıaǵynyń móri desedi. Árıne, baıqaǵanǵa qoldan jol kóp. Qoldyń joly qasqaıa tartsa, ury súrleý, satqyn soqpaq syńaraıaqtap qana iz tastaıdy-mys. Sondaı súrleýdi Uzyntura da qaldyrǵan ǵoı. Búgingi "Uzynturanyń úrkek súrleýi" sodan qalypty.

Hosh. Kókshe batyr el shebinen ótip, Edil patshanyń jerine jetip erý jasapty. Almasyn qaırap, qylyshyn shyńdap, jebesin egep, kiresin úshkirlep, torǵaýytyn jamap, dýlyǵasyna úkisin qadap, jasaǵy jasanyp jata bersin. Endi Uzynturanyń jaıyna kósheıik.

"Aramnyń adymy tutam" — deımiz. Tutamnyń da tutqıylda utary bolady. Uzyntura uzap shyqqan soń, atty kezek almastyryp, kúnshyǵysty qasqa mańdaıǵa berip saldyrtyp otyryp, Edil patshanyń elinen bir-aq shyǵady. Entigip jetip, demigip sóıleıdi.

"Edil patsha, basyńnan baǵyń, astyńnan taǵyń ushqaly tur. Atylǵaly arystan keledi. Jarǵaly jolbarys keledi", deıdi.

"Ýaı, Edil patsha, eliń qanǵa bókkeli tur, dalań shańǵa bókkeli tur. Seldetip jaýyn keledi. Doldanyp daýyl keledi", deıdi.

"Ýaý, Edil patsha! Qalańdy órt alǵaly, balańdy dert shalǵaly tur. Jalanyp zamanaqyr kele jatyr. Jasanyp Kókshe batyr kele jatyr", deıdi.

Á degende Edil qatty sasyp, quty qashyp, betin basyp qalsa kerek. Uzyntura taǵy da máımeńdepti.

"Ýa, Edil batyr! Erden erdiń qaýipi bar. Kóksheniń aty bolmasa, zaty ábden tozǵan. Qaýsaǵan súıektiń qaýqary shamaly. Qabynyp ókpeńdi sýytpa, alqynyp júregińdi shoshytpa. Tizesi isinip, beli bosaǵan. Qabyrǵasy qaıysyp, taramysyna ilingen. Jiligi —kemik, jigeri borkemik shaldan ne tileısiń. Jaǵalassań jyǵasyń. Salyssań sulatasyń. Naızalassań túıreısiń. Dodalassań ıleısiń. Buǵalyqtassań súıreısiń. Qam jeme, qapyda dál ústinen dóp túsirem", deıdi.

Edil de el qamqoryn ıgiligim dep ustanǵan batyr bolsa kerek. Tórt taraptan qol jınap, az ǵana emes mol jınap, keshikpeı attanyp ketsin.

Kóptigine senip, kókirekke nan pisirip Kókshekeń ádettegideı ertáýilin ilgeri shyǵarmaı, kúzetshi-saqshysyn qaraýyl tóbege qondyrmaı beıqam jatqan ǵoı. Kókjıekten beldeýlenip tań belgisi syzat berip, Sholpan juldyzy óńin aldyrǵanda, urandaǵan aıqaı shý aspan men jerdiń arasyn alyp ketipti. Kún kúrkirese, ondaı qorqytpas. Jer silkinse, odan artyq úrkitpes. Kóksheniń qoly shoshyp oıanyp, úrpıise óre túregeledi ǵoı. Batyrdyń ózi de bas kóterip alyp, aldymen shyǵysqa qarapty: qyzyl shapaqtyń asty naızasynyń masaǵy jarqyraǵan qoldan kórinbepti-aý, taý sýy tasqyndap quıylyp kele jatqandaı. Jalt burylyp jelke tusyna úńilipti qyzarǵan kúnniń sáýlesi dýlyǵa men aımaýytta shaǵylysyp qara órt qaptap kele jatqandaı bolypty-ay. Oń qaptalda on san qol. Sol qaptalda sondaı túmen. Barar jer, basar iz qaldyrmaı aınala shep quryp, qabat-qabat kóp quryp, temir qursaýǵa myqtap orap alǵan eken de.

Kókshe batyr qapyda qan qusaryn sezedi. Iilip topyraq ýystamaqshy bop eńkeıse —saýsaǵy batpaıdy, qarmansa ýysy tolmaıdy. Ógeı ólke tasyn tósep, tý syrtyn tosqan ǵoı.

Sodan batyr:

— Qasıetti dalam-aı! Kúpirlik keýdeme kirip, jylýymdy urlap, shyraǵymdy úrlep sóndirgen eken-aý! Ah, jalǵan dúnıe-aı! "Qadir bilmegendi qaıǵy ıleıdi", degeniń osy eken de. Kindik qan tamǵan topyraqtan jyraqtap, árýaq attap ketkenimdi kesh uqqanymdy qaıteıin-aı! Erdiń sáni elimen, jerdiń sáni kólimen eken-aý. Kileń barshyndy qyrshynynan qıdyrýǵa bastaǵan ekem-aý! On eki qulash oq tistep sert bergende, mert bolýdy izdeppin. Jyraq turaq tabam degenshe, turaqtan jumaq jasasamshy. Shańyraqtan órgen ándi shyńǵyrtqan shermen kómer boppyn-aý! dep ishteı tolǵanyp qalyp, alyp denesin tik shanshyp ilgeri úzilip shyǵady. Eki ıyqqa qonǵan qara bulttyń etegin qankúreń jaqyndatyp kún arqan boıy kóteriledi. Qos bult tómendegi qos qolǵa qos qanattaı bop kórinedi ǵoı sol sát.

Kókshe batyr yńyrana dybystapty. Aýzyndaǵy bý bult bop tógilipti. Qabaǵyndaǵy yzǵar sirne muz bop shashyrapty.

— Ýaı, Edil batyr! Aspan ortaq, Aı ortaq, Kún ortaq. El seniki, jer seniki. Alysqandy da, tyrysqandy da namys jebeıdi. Jerdiń ústimen kelip, astymen qaıtý bar. Qyrlanyp kelip, qydyryp qaıtý bar. Ol kezdesken adamyna baılanysty. Qudiret qudiretti kórip kidiredi. Baılamaı júgendep, aıdamaı shiderlep qoıdyń. Piri qashqannyń sury qashady. Nıeti buzylǵannyń tilegi úziledi. "Alaman izdegen alapatqa jolyǵar", deýshi edi. Jolyǵyp ta, toryǵyp ta turmyn. Men aıbattansam, Aıdy tutýshy em, sen kóleńkeńmen Kúndi jasyrdyń. Qapymdy taptyń. Jazyqsyz qan tógilmesin. Orynsyz kóbe sógilmesin. Ortaq Aıdy sen de oljalama, men de oljalamaıyn.

Ortaq Kúndi sen de batyrma, men de batyrmaıyn. Qasqaıyp qarsyma óziń shyq. Meniń jeńilgenim elim jeńilgeni bolsyn. Seniń jeńilgeniń eliń jeńilgeni bolsyn. Turasyń ba osyma?

Edil eńsegeı boıyn egep yrǵap, eńse tiktepti desedi. Kóksheniń basy Edildiń ıyǵyna áreń teńesipti. Edil ıek qaǵypty sonda.

— Taý tóńkerip, kól shaıqaǵan, Kókshe batyr! Bult búrkenip, daýyl aıdaǵan, Kókshe batyr! Qonaǵym dep qoı soıarymdy bilmeı turmyn. Tamyrym dep taı soıarymdy bilmeı turmyn. Beldesip, eldestik izdegendi kórmep edim. Sermesip, septestik izdegendi kórmep edim. Saıraǵan izińnen jaıraǵan jaılaýymdy tanymaı qaldym. Baltańmen kúzelgen orman-toǵaıly qoınaýymdy tanymaı qaldym. Ylaıly kólden balyq qashty. Jylaýly elden halyq qashty. Bulanym mańyp ketti, ulanym laǵyp ketti. Bútinim buzyldy, tútinim úzildi. Synǵanym tutylmasa qaıtem, sóngenim tutanbasa qaıtem?

Iá. Aı ortaq, Kún ortaq, Asyl ortaq. Aıdy qorǵalatyp, Kúndi qulaqtandyryp, asyldy jasytyp bul qaı kelýiń? Tós túıistirmek bolsań, topan sýyndaı tógilýiń qalaı? Tús shaıystyrmaq bolsań habarsyz kelip, urlanyp tyǵylýyń qalaı? Qas izdeseń, jeldirtip jaýshy jóneltetin taıynbas jahangerligiń qaıda? Dos izdeseń, kúldirtip elshi jóneltetin moıymas kemeńgerligiń qaıda? Ne márttigińdi, ne jomarttyǵyńdy sezbedim-aý batyr. Aranǵa aıdaǵan qarttyǵyńdy syılaıyn ba, aramǵa ılanǵan qyrttyǵyńdy syılaıyn ba. Danalyq qarttyqta, analyq márttikte emes pe edi? Aq basqa aqyl uıalamasa, qaq basqa uryp ketkende ne qaıyr, burylyp ketkende ne qaıyr, dep oısyraı kúrsingende bult túńlikteı jelpildep, Kún doptaı domalap, taý jańǵyryǵyp, tal shýlapty.

Kókshe batyr de jetesiz jan emes. Júıeli sóz súıeginen ótkende, tizesin búgip, kisesin sheship, moınyna sala berýge yńǵaılanady ǵoı.

Sony kórgende, Edil batyr bir-aq attap kelip, ıyqtan kóterip, Kóksheni tabanyna turǵyzypty.

— Iilme! Synba, batyr! Tizeńniń búgilgeni nıetińniń túzelgeni. Jetedi! Men qaıramaıyn, sen qajalma. Sezdim syryńdy. Tatyńnan arylyp, tozańyńdy silkimek bolypsyń. Endeshe, sertińe jet. Serpinińdi basta! dep keıin sheginip, qasqaıa qarap tura qalypty.

— Beldesemiz be, sermesemiz be? deıdi tastúıin túıilgen Kókshe batyr.

— Tańdaý aǵadan, deıdi taǵy da Edil batyr.

— Jebelesemiz be, jentektesemiz be? — deıdi ekilengen Kókshe batyr.

— Tańdaý aǵadan, deıdi taǵy da Edil batyr.

— Salysamyz ba, tabysamyz ba? deıdi shamyrqanǵan Kókshe aqtyq ret.

— Tańdaý aǵadan, deıdi Edil etegin qaǵyp qana.

Sonda Kókshe sylq bosap, qabaǵyn qos saýsaǵymen shymshı kóterip, Edil batyrǵa syǵalaı qarap qalady ǵoı: "Apyr-aı! Asyp túse berdi-aý. Qashsam, attatar emes, qýsam, shaldyrar emes. Iilip turyp, ılikpeý ne teńim. Jónimen jeńse de, jolymdy kespeı tur. Aǵalyqty baǵalaıtyndaı qaı qadirimdi ótkizip edim. Shalalyqty balalatqan qıanatymdy ǵana jetkizbep pe edim. Úsh ret qınadym. Úsh márte úlkendigimdi syılady. Úsh qabyrǵam sógildi, úsh múshelim kemidi. Aǵalyq mende emes, Edilde eken. Edil ádil eken. Ádiletimnen jańylǵan ekem".

Kúrsingen Kókshe naızany tasqa shanyshqan eken — taýdy úńgip, úńgir jasapty. Qylyshty qyratqa shapqan eken qaq bólip, asý jasapty.

Qos qoldy aspanǵa jaıyp, aq saqaldy zańǵarǵa qadap, Kók Táńirge quldyq qylypty deıdi.

— Buralyp sińgen tamyrdyń bek ıesi Kók Táńir! Aınalasyn sý alǵan, ortasy dóńes ómirdiń naq ıesi, Kók Táńir! Shalǵyny belden dalanyń tap ıesi, Kók Táńir! Jaısań menen qaranyń jan ıesi, Kók Táńir! Aqyl-oı men zerdeniń taq ıesi, Kók Táńir! Qujynaǵan pendeniń haq ıesi, Kók Táńir! Jalbarynam zar ılep. Muńlyǵyńa qulaq sal. Qarabetke jasyn at! Qarǵysyńdy aıama. Qurbandyqqa meni shal! Qara jerdi qaqyrat! Qaryq bolyp qurıyn! Qalyń jurtty jylatpa! degende dúnıe sart-sart, jarq-jarq atylyp, gúrsildep, zirkildep, selkildep ketipti deıdi.

Dem arasynda túnek ornap, aspan shatynap, kók túnerip sala bergende, Edil batyr jalma-jan shalqalaı ketip, on saýsaqty shańytqan aspanǵa tarbıta jaıypty.

— Mańdaı sıpar kendiktiń bek ıesi, Kók Táńir! Bet jyrtyspas eldiktiń naq ıesi, Kók Táńir! Júrekte óser meıirdiń tap ıesi, Kók Táńir! Dosqa degen peıildiń jan ıesi, Kók Táńir! Adasqandy keshpeseń jasynyńdy maǵan at! Ókingendi kórmeseń qaharyńdy maǵan tók! Jazalaıtyn da óziń! Tazalaıtyn da óziń! degen kezde túnek túrilip, aspan ashylyp, arsyl-gúrsil basylypty. Sonda deıdi Kókshe batyr tizeden qara jerge kirip ketken eken. Edil batyr eńkeıip kelip Kóksheni yrǵap-yrǵap jiberip, sýyryp alypty. Sýyryp alypty da, tósine tósin tıgizipti, mańdaıyn mańdaıǵa súıgizipti azamat er.

— Armysyń, Aǵa! depti. Bir attap sheginip, qolyn qýsyryp, belin búgipti.

— Bar bol, Edil baýyrym! Bar bol, keń bol, sýat bol, qýat bol! dep dybyssyz jylap, bosaı eńirep Kókshe batyr ıip qoıa beripti-aý.

Jas tamǵan jerge kól ornapty. Dymqyl tıgen jerden ózen aǵypty. Tumantqan syzdy aýadan qorektengen tul dalaǵa toǵaı ósip, ný orman uıysyp taıgaǵa aınalypty.

Tańdap-tańdap taı soıyp, qoralap ákep qoı soıyp, buǵalyqtap ustap, bulan baýyzdap, qyrman basyp, dán qaýyzdap, Edil er Kókshe batyrdy ordasynda qonaq etipti. Aldymen qymyrandy muzdatyp beripti. Ashylasyn dep tuz qatyq beripti. Maıǵa bóktirgen bıdaıdy qoıypty. Quıryq qosqan jaı baýyr, býǵa ustaǵan maı baýyrdy tosypty. Usaqtap týrap qoldamany (qýyrdaq) kóldeneńdetipti. Asty-ústine túsip syılaý odan keıin de, oǵan deıin de bolmaǵan desedi.

Hosh. Eki batyr birin-biri qımaı qoshtasady ǵoı. Qushaqtasqan ekeýdiń sharpysqan lebinen daýyl turyp, entikken deminen jel kóterilipti.

Edil er Kókshe batyrdy tústik jerge shyǵaryp salady. Tunjyrap qalady.

— Eliń el-aq edi, Kókshe batyr. Demińnen ańyzaq esti-aý. Sezigim kelmesin-aq, sergeldeń enbesin-aq, — dep kúrsinipti deıdi.

Batyrdyń da óz túısigi oısyraǵan keýdeniń qýysynan bas kóterip turǵan edi, jylandaı arbaǵan ǵoı.

"Demiń ańyzaq" dedi-aý. Sezdi-aý Edil er birdeńeni. Keýdem kúıip, denem ysyp, súıek-súıegim erip barady-aý. Bir kádiktiń bary ras. Ózimmen ketpeı, ózgege jeter me eken? Elime sergeldeń kelgenshe, sherlengen denem kúıikten kúlge aınalsyn da, dertten qumǵa aınalsyn da", dep ah urǵanda dalany kerimsal jaılap, aıshylyq jerge ańyzaq andyzdap ketipti deıdi.

Kúpirlik pendeniń ishten sorǵan shemeni ǵoı. Syrtyna shyqqanda zapyran bop tógilip, kóldi býlantyp, jasyldy tozdyryp, bulaqty bitep, qaınardy qamap, ózendi taryltyp, kóz bitkendi sýaltyp jiberedi eken. Kókshe batyr el shebinen uzap, jer shetine alaman izdep shyqqan sátte, Piri qashyp, Táýbasy joǵalyp, Kúpirligi kúsheıip sala bergen, dep kónekóz qarıalar aıtady. Keýdedegi Kúpirlikti buryn Piri býyndyryp, Táýbasy tizgindep otyrady eken. Piri men Táýbasyn ózi ıektep qýǵan soń, qunysyp jatqan Kúpirlik qutyrmaǵanda qaıtsin. Qutyrynyp kólge soqtyǵysyp, sapyryp shaıqapty. Tolqyndatyp jaıqapty, úrlep bultqa aınaldyrypty. Keptirip býǵa aınaldyrypty. kóz bitkendi bitepti, tamshyny tandyrǵa tyǵypty. Shyq baılanbasa, talshyq aınalar ma. Jasyl bitken nárinen aırylǵan soń, jasyl shóp, jasyl japyraǵyn joǵaltqan jer sáninen aırylypty. Ol az bolǵandaı-aq, bir kezde Kókshe batyr qýyp jibergen Betpaq dáý tóbe-tóbe qum arqalap kelip, Arqanyń pushpaǵyna jetip, saıǵa seýipti, qyrǵa seýipti. Taý-taý úıipti, jelip júrip quıypty.

Hosh. Kókshe batyr eline jetip, eseńgirep qulapty, eńirep jylapty. Ańqasy kepken jan, kózden aqqan qan aldynan tosypty da otyrypty. kóli shólge, nýy qumǵa, máýesi múkke aınalypty. Tulpary týlaq bolypty. Arysy árýaq bolypty. Tulǵalysy shógip ketipti, tulymdysy semip ketipti. Qoıy qoıandaı azyp, baıy dárýishteı tozypty. Túńligi jyrym, týyrlyǵy qurym bolypty.

Kókshe úsh kún, úsh tún túnerip otyryp alǵan eken. Sodan qara qobyzyn aldyna óńgerip, oı bozdatypty deıdi. Óksigen ún shyǵandap qyrǵa ketipti, shyryldap Syrǵa jetipti. Ókingen zar aspandap kókke atylypty, yqylyqtap jer baýyrlapty. Bebeýlegen kúrsin taýda jańǵyrypty, tamyrda búlkildepti.

Qyl qıǵaq keskilegende, qyl ishekter qıǵylyq salypty-aý. Asýdan arman izdep, qıadan qıal qýypty. İrgeles elden izgilik kútip, múddeles elden úmit tosypty. Yzyńdaǵan jel izgilik izdegen saryndy úzip ketip, jetkizbepti deıdi. Tozańdatqan daýyl úmit saýǵan sazdy buzyp ketip, ótkizbepti deıdi.

Sonda qyl qıǵaq qyńsylapty-aý. Qyl ishek talmaýsyrapty-aý. Talyqsyp toqtapty-aý.

"Qaıranym ketken eken, dáýrenim ótken eken. Taǵdyrmen oınap, buldyrap quryǵanym ba, degbirden aırylyp, quldyrap óshkenim be? El qarǵasa da, jer qarǵamasyn, zar toqtap sher qorǵalasyn. Qalǵan ǵumyrdy el men jer qorǵany qylaıyn", dep Kókshe batyr qobyzyn tastap, ornynan yńyrana turypty deıdi. "Endigi jerde qolym qarýǵa, tánim saýytqa tımesin", dep ústindegi jaý-jaraǵyn Ulytaýdyń tóńiregine jurt kózinen jasyryp kómipti deıdi. "Keler tól, óser urpaq ıgiligine jaratsyn", dep jez dýlyǵasyn jasyrǵan jer Jezqazǵan tusy bolsa kerek. Aımaýytyn Jáıremge, qylyshyn Qarajalǵa, asyl tasty altyn, kúmis júzik, saqınalaryn Arqanyń saýyry men baýyryna tyǵypty. Qola masaqty jebesi men naızasyn Saıaq pen Qońyratqa qaldyryp, Betpaq dáýge qarsy bet alady ǵoı.

Ańyzaq aıdap, qum búrikken Betpaq dáý Kókshe batyrdyń kele jatqanyn bilip, odan saıyn doldanady. Kúndi qum tutady. Aspandy tozań alady.

Sol kezde Kókshe batyrdyń Kók Táńiriniń jazasymen qara jerge tizeden kirip shyqqan aıaǵy jansyzdana bastaǵan eken. Betpaqqa qarsy aqyryp attaı bergende, búgilip ushyp túsedi ǵoı. Jansyz aıaqtary shirip túsip, eki jerde qalady. Atylyp, shapshyp áreket etkenmen Kókshe batyr turyp kete almaıdy. Áli quryp typyrlap jatyp qorlanǵan batyr bar pıǵylymen Kók Táńirge bylaı dep jalbarynypty:

— Kıeliniń kıesi, kúıgen erdiń ıesi, Kók Táńir! Jaraly erdiń úkimi, qaraly eldiń ákimi, Kók Táńir! Kisilik tanytqandy kisápir qylǵan, Kók Táńir! Kúpirlik jasaǵandy músápir qylǵan, Kók Táńir! Kúpirlik jasaǵan aqyrǵy músápir de men-aq bolaıyn. Kishilikti umytqan eń sońǵy kisápir de men-aq bolaıyn. Qatemdi túsinsem keńshiligiń qaıda? Kinámdi moıyndasam emshiligiń qaıda? El men jerde jazyq ne? Taý men kólde jazyq ne? Búristirip eldi azǵyrǵanda, tyrystyryp jerdi tozdyrǵanda qudiretińe syıar ma? Qasıetińe saıar ma? Turǵyzbastaı qulattyń, baýyryma sulattyń. Endi turǵyzba onda. Qara jerime qanymmen sińeıin. Tamyryna taraıyn. Demimmen jylytaıyn. Terimmen sýaraıyn. Dalama ǵumyrlyq nár bolaıyn. Sýsaǵanǵa sýsyn, shóldegenge ál bolaıyn. Tirshilik qaıta oıansyn, qulazyǵan jer jasyl nilge boıansyn. Betpaq dáý Sary Arqaǵa betteı almaıtyn kól qyl meni! Kól, kól, kól!..

Sonda dúnıe bir sát tym-tyrys tyna qalypty. Artynsha-aq túnere qalypty. Zamat ıý-qıý azynapty. Astan-kesten ot oınap, jasyn atylyp, jarqyldap baryp, qalt tyıylypty. Aspan jadyrap, bult túrilip, shýaq jamyrap, jan-janýar tirilipti deıdi.

Qos aıaq túsken jerde qos kól Alakól, Sasyqkól paıda bolypty. Bul kólderdiń atalýy da keıin basqasha áńgimelenedi. Al Kókshe batyr Kókshe teńizge aınalypty. Tolqyny týlap, shaǵala qusy shýlap, aıdyny jarqyrap, qamys-quraǵy jaıqalyp, býy burqyrap, aq kóbigi shaıqalyp keń tynystaǵanda, kómeıge keptelgen án burynǵysha sharyqtap, shanaqta býlyqqan kúı qaıta qalyqtap daladan taýǵa órlegen eken, taýdan dalaǵa kólbegen eken.

Sonda deıdi mysy quryp, desi qaıtyp, sesi qashqan Betpaq dáý kúnshil betpaqtyqtan sespeı qatypty. Tyraıyp jatypty. Betpaq dáýdiń denesi qalǵan alap búginde Betpaq dala atalynyp ketken kórinedi.

Kókshe teńiz kók tósin saýyp, jer saýyryn sýarǵan soń týǵan óńirdiń qumy qaıtadan nýǵa aınalyp, bastaý-bulaqqa jan kiripti, tandyry kepken Arqanyń tamyryna qan júgiripti. Shópke shyq baılanyp, bette nur oınapty. Emirengen eli keshegi erin, búgingi kólin ardaqtap, atyn ańyzǵa arqaý etip ánge de qosypty, jyrǵa da qosypty.

Hosh. Álgi Betpaq dáýden týǵan, aramdyq pen aıarlyqty qos attap qýǵan Uzyntura eliniń erine degen yqylasy men qurmetin kóre almaı, qyzǵanǵanda óti qabynypty deıdi. Nıeti tarylypty deıdi. Olaı oılanyp, bulaı tolǵanyp, aqyry qastandyqqa burylypty deıdi.

"Seniń qadirińdi tasytyp, qunyńdy asyrǵan sýyń men náriń ǵoı, Kókshe. Endeshe sýyńdy sor, nárińdi zár qylaıyn. Sodan soń janyńa el, jaǵańa ań jolamas", dep Uzyntura eki tóbe tuzdy qorjynynyń eki basyna toltyryp alyp, dolyryp jetedi ǵoı. Iyǵyndaǵy ıindegen qorjyndy jerge qoıyp, mańdaı terin sypyra súrtip solyqtap, Kókshe teńizdiń kólemine anyqtap kóz jiberipti. Ol sheti men bul shetine qansha súzilse de janary jetpepti-aý. Jaryqtyq Kókshe jaıylyp shalqyp, shyǵandap dáýirlep ketken ǵoı.

"Seni men bólektep qurtaıyn, qyldaı belińnen qyrqaıyn", dep Uzyntura kese kóldeneń túsip jata ketedi de, qorjyndy julqyp qalady. Sonda qos tóbedeı tuz tóńkerilip, Kókshe batyr Kókshe teńizdiń aıaq jaǵyna saý etip tógiledi-aý. Qıyrshyq tuz qum bolyp sebiledi-aý.

Álqıssa, Kókshe batyrdyń Taý eline uzatqan İle atty asqan kórikti, symbatty sulý, aqyly darıa, minezi kelisti jalǵyz qyzy bolǵan deıdi. Jeldiń sýylynan habar alyp, kúnniń jylýynan habar alyp otyratyn sáýegeıligi jáne kúshti eken. Sýylǵa qulaq túrip, jylýǵa moıyn buryp jiberip, İle sulý ákesiniń bar jaǵdaıyn bilgen ǵoı, músápir halin sezgen ǵoı. Endi keshikse nári sorǵa aınalaryn uǵynyp, Kók Táńirge jalynypty deıdi.

Kók Táńir Han Táńiri taýyna qonjıyp alyp, qolyn siltep-aq qalady. Sol-aq eken İle sulý İle ózeni bop burymy burańdap, syldyrap aǵa jóneledi. Tastan tasqa sekirip, saıdan saı qýalap eńistegi Jýsan dalaǵa jetkende, Betpaq dáýdiń jıenderi Sarytaý men Moıyn dáýler kes-kestep aldyn bógep, tynysyn tarylta bastaǵan eken. Bir kezde syrtynan súıinip, syrtynan suqtanyp júrgen Botabórim, Qurǵaqsholaq, Aqsúıek, Tesik syndy jas batyrlar, Aıtaýdyń ár qyrqasyna tikken qaraýyl shatyrlarynan İleniń múshkil halin tanyp qalyp, árqaısysy aryndaǵan ózen bop jóńkilip tasyp, buıra jaldana arqyrap jetip İlege qosylady ǵoı. Sodan jas sarbazdardyń tyń qýaty ústemelegen soń, İle sulý arynyn arttyryp, qarqynyn kúsheıtip, qos jaǵasyndaǵy qos dáýdi qaǵyp-jyǵyp typyrlatyp taldyryp, Kókshe teńizge kúrkirep kep quldılaıdy ǵoı. Álsiregen ataǵa yp-ystyq demimen sharpyp dem bergen deıdi. Qaryndastarynyń qaıyrymdylyǵy qaısar er aǵalaryn da ıitip, erlikke bastaıdy. Qaratal, Aqsý, Lepsi, Aıakóz balalary ózenge aınalyp, Kókshe teńizge ońtústiginen quıylyp, Moıynty, Jámshi, Toqyraýyn atty uldary da kóldiń teriskeıinen quldılap, burynǵydan da árýaqtandyryp jibergen desedi. "Kókshe batyr Kókshe teńizdi bólektep qurtamyn, qyldaı belinen qyrqamyn", — degen Uzynturanyń ústinen sý júrip ketip, tunshyǵyp óledi. Ol ara búginde Uzynaral deıtin tórt shaqyrymdyq jińishke qyltaǵa aınalǵan. Qarǵys atqandy ǵasyrlap atsyn degen Kók Táńir Uzyntura Uzynaraldy jan-janýardyń aıaǵymen taptatyp, turmastaı etip turalatý úshin teńizdiń arǵy-bergi betine jaıaýlap, syńarsoqpaqtap ótetin kópir qylǵan desedi. Áne, jaýyzdyq jazalanyp, satqyndyq soqqy alady degenniń aqıqaty. Eliniń erin kúndegen, jeriniń kólin tildegen qara nıet jan ne kómilmeı, ne jer betinde kórinbeı tizeden keler sý astynda óksheniń náli men tuıaq pen taǵynyń tepkisin kúni búginge deıin jeýmen keledi.

Al Moıyn men Sarytaý dáýler ne boldy deımisiń? Olar da óz kesirinen qutylmaǵan. İleniń lebine shydamaı jalp-julp jyǵylǵan kezderinde biri Moıynqum bop, ekinshisi Sarytaýqum bop shógip-shógip qalǵan. Keı-keıde ashyna ysyldap ańyzaq atyp, ysqyrynyp qum boranyn zýyldatatyny bolmasa, bas kóterer dármennen baz keshipti-aý. Qashannan zulymdyqty izgilik, óshpendilikti meıirim, jaýyzdyqty jaqsylyq jeńetini álemge aıan. Kókshe batyr Kókshe teńiz keıinnen Balqash teńizi bop shalqyp, balyǵyn týlatyp, baqasyn shýlatyp, shaǵalasyn sharyqtatyp, tumanyn qalyqtatyp, bult tósin arda emip, Arqanyń saýyry men baýyryna nár berip, Betpaqtyń betin qaıtaryp el yrysynyń qaınar kózine aınalypty...

— Shynynda da qyzyq hıkaıa eken, dep Almas tamsanyp qoıdy. Jer-sý attarynyń qoıylýynda mán bar-aý, papa?

— Iá. Ár óńirdiń jer-sýǵa, taý men tóbege qoıylǵan ataýlaryna baılanysty ár túrli ańyz-áńgimeler óte kóp, Almas. Halyq armany kóksegen qıalyn jaqsylyqpen ǵana sabaqtastyryp otyrǵan ǵoı. Jeruıyq izdegen ata-babalar ózderi ómir súrgen ólkeniń ár pushpaǵyn qadirlep, qasterlep qanshama ańyz, ertegi shyǵarǵan. Kókshe teńiz hıkaıasy sıaqty ańyzdar ár jerde de kezdesedi. Sasyqkól, Alakól týraly da, Jylanshyq, Qońyrat týraly da nebir tamasha ańyzdar bar. Solardy uǵý, bilý, túsiný senderdiń mindetteriń, balam.

— Papa, osy ańyzdaǵy Edil Attıla ma, Kókshe batyr Er Kókshe me?

— Halqymyzdyń ǵıbrat alar hıkaıasy, tálim alar tárbıelik ańyz-áńgimesi kóp, balam. Sonyń bári jaqsylyqqa, adaldyqqa úndeýinen ǵoı. Al bul ańyzdaǵy Edil Attıla emes. Kókshe batyr Er Kókshe emes. Attıla men Er Kókshe eki dáýirde ómir súrgen adamdar ǵoı. Bul ańyzdaǵy Kókshe de, Edil de kezinde eli úshin eńirep ómir súrgen azamattardyń jıyntyq beınesi bolar.

— Shynynda keshegi Kókshe batyr búgingi Kókshe teńiz halqyna áli de qyzmet etýde, dep Almas kólge nazar uzatty.

— Al endi osy Kókshe teńiz Balqashtyń qandaı kól ekenin bilemisiń?

— Balqash tuıyq kól. Quıatyn ózeni biraz bolsa da, ózinen aǵyp shyǵatyn birde bir ózeni joq.

— Synǵan taǵadaı shyǵystan batysqa sozyla berip, tústikke qaraı eńkeıe qalatyn kóldiń uzyndyǵyn aıtyp bershi?

Almas basyn shaıqady.

— Kóldiń uzyndyǵy 600 kılometrge jetedi. Eniniń eń jalpaq tusy 65-70 kılometr. 1400 kılometr bolatyn jaǵa syzyǵyn jaıaý adam qyryq kúnde, atty adam jarty aıda áreń aınalyp óter edi. Al endi osy kóldiń alyp jatqan alabynyń mólsherin eseptep kórshi.

— Uzyndyǵy 600 kılometr. Jalpaq jeriniń eni 60-70 kılometr...

— Iá. Endeshe kóldiń alabyn ekeýlep eseptep shyǵaıyq. Uzyndyǵy 600 kılometr, ortasha enin 30 kılometr dep alsaq...

— Onda kóldiń alaby 18 myń sharshy kılometr bolǵany ǵoı, dep Almas júıriktik tanytty.

Balqash teńiz deńgeıinen 343,7 metr joǵary ornalasqan. Tereńdigi 2-5 metrden 25 metrge deıin jetedi. Uzynaral qyltasy kóldi Batys jáne Shyǵys dep atalatyn eki bólikke bóledi. Balqashtyń shyǵys bóligindegi bir lıtr sýdaǵy mıneral tuzdardyń mólsheri 5 gramnan astam bolǵandyqtan, ashshy sýdy ishýge jaramaıdy. Batys bóligine quıatyn tushshy sýly İle, Toqyraýyn ózenderiniń áserinen bul tustyń bir lıtr sýyndaǵy mıneral tuzdardyń mólsheri 2,5 gramdaı ǵana, ıaǵnı aýyz sýǵa ábden jaraıdy.

Balqash kóliniń teriskeıindegi shóleıt dalanyń aýa raıy asa qubylmaly. Ógeı anadaı tym qatal. Ol entelep qulaǵan Betpaq dalanyń jazdaǵy ańyzaqqa toly otty lebinen de bolar, qystaǵy yzǵarly deminen de bolar.

Jazda jaýyn-shashyny sırek. Kókjıekten túnerip bult kóterilse-aq ekpindep jel esedi. Ol bult shoǵyryn olaı bir qýyp tastap, bulaı bir aıdap tastap, ydyratyp-aq jiberedi. Záýide álgi túnergen aspannan jańbyr sirkirese, tastaqqa qaq ıirip, qumdaqqa qorasan daǵyndaı qojyr-qojyr iz ǵana tastaıdy. Nári, ylǵaly shamaly. Qunary az, tamary joq dalanyń qurǵaq jazy, qytymyr qysy bul ólkeni Oktábr revolúsıasyna deıin mańaıyndaǵy jurtqa ógeısitip tastaǵan. Alty aı jazda tyrs etip tamshy tambasa, surapyl daýyly qum boranyn aıdasa, mal baǵyp, jan kúıttegen sharýa adamyna qaıdan qolaıly bola qoısyn.

Kól jeti aı shamasy aprelden noıabrge deıin muz kórpesin sypyryp, aıdynyn jarqyratyp, tolqynyn shýlatyp jatady. Saryarqanyń usaq shoqyly taý silemderimen ushtasyp jatqan teriskeıi bıik jarqabaq bolyp kelip, kóptegen jyra-jylǵalardyń eski arnasymen tilim-tilim jarylyp, soıdaqtanyp qalǵan. Ásirese samoletten dál tóbesinen qarasań, tabanynda sý turmaq qaq jyltyramaıtyn qurǵap qalǵan ózenderdiń eski arnasynan kóz tunady. Shildede maı eritip, mı qaınatardaı kún ysyp ketkende jan bitkenge kóleńke qýalatar ystyq 40 gradýske jetse, dekabr, ıanvar aılaryndaǵy aıazdyń qahary 30-45 gradýstan da asyp túsetin kezder bolady. Kóktemi munarly, kúzi tumandy. Onyń ústine jer betin jabatyn qar da bir tegis jaýmaıtyndyqtan, tońnyń qalyńdyǵy 1,5-2 metrge deıin tereńdeıdi.

— Papa, ken jynystarynyń osy óńirge qalaı paıda bolǵanyn ańyz ózinshe túsindirgen ǵoı. Ol, árıne, adamzat ómiriniń sábı kezeńiniń túısigi. Al osy Saryarqanyń qaı pushpaǵyn qazbasyn, qaı saıyn shuqymasyn paıdaly qazbanyń mol qazynasy tabylyp ta jatyr, el ıgiligine paıdalanyp ta jatyr. Sol kenderdiń túzilýi, qurylýy jaıly ǵylym ne aıtady?

— Onda áńgimeni tym áriden bastaıtyn boldyq. Azdap aıaldalyq, anaý tóbege qaraı mashınańdy bur.

Shól basyp, jýsan ısin emirene jutyp, ákeli-balaly ekeýmiz taqyr tóbeniń dál ústinde kósilip jatyrmyz. Qarsy aldymyzda kóz ushyna deıin kókpeńbek bop kósilip ketip, kókjıekpen astasqan kól jatyr.

— Jerdiń geologıalyq tarıhy týraly estigeniń bar ma? Estiseń, jer tarıhynyń iri tórt eraǵa bólinetinin, ár eranyń dáýirlerge, árbir dáýirdiń zamanǵa, al zamannyń ǵasyrlarǵa jikteletinin bilseń, uǵynýyń ońaı, Almas.

Jerdiń eń kóne erasy arheı. Grektiń "arhaıýs" eski degen sózinen alynǵan uǵym ol. Bul kezde quralǵan jer qabatyn ǵylymda arheı grýppasy dep ataıdy. Arheı erasy jer qabaty qataıǵannan bastap, eń alǵashqy tirshilik ıesi men ósimdiktiń jer betinde paıda bolýyna deıingi ýaqyt aralyǵy.

Jerdiń ekinshi erasy paleozoı. Bul da grektiń "ómir" jáne "eski" degen eki sózinen túzilgen uǵym.

Paleozoı erasy kembrı, sılýr, devon, karbon jáne perm dep atalatyn bes dáýirden turady. Bul ataýlar el, jer, qala, shógindi jynys attaryna sáıkes qoıylǵan.

Jerdiń úshinshi erasy mezozoı. Grekshe "orta ómir" degen uǵymdy bildiredi. Bul era —trıas, ıýra, bor atty úsh dáýirge bólinedi.

Jer tarıhynyń aqyrǵy erasy kaınozoı. Bul sózde grektiń "jańa ómir, jańa zaman" degen uǵymynyń balamasy. Kaınozoı úshinshi jáne tórtinshi dáýirlerge jikteledi. Biz, balam, sol tórtinshi dáýirde ómir súrip jatyrmyz. Geologıa ǵylymy Jerdiń jasyn neshede dep júr?

— Bir jarym mıllıard jyl shamasy deıdi.

— Durys. Sonyń bir mıllıard jyldan astam ýaqyty arheı erasyna, 330 mıllıon jyly paleozoı erasyna, 110 mıllıony mezozoıǵa ketse, kaınozoı erasy bastalǵaly 56 mıllıon jylǵa sozylypty. Bizdiń qazirgi tórtinshi dáýirimizge de bir mıllıon jyl shamasy tolypty. Al jer betindegi adam osy tórtinshi dáýirdiń ekinshi jartysynda paıda bolǵany ǵylymnan belgili.

Jer shary alǵashqyda balqyǵan ystyq zattardan turǵanyn óziń de bilesiń. Keıin jerdiń ústińgi qabaty qataıyp sýyǵan. Al ishki qabaty áli kúnge deıin balqyǵan ystyq qorytpadan quralǵan. Onyń aıqyn bir dáleli álemniń ár tusynan ot shashyp, alaý atyp, jalyn darıa aǵyzyp jatatyn janartaý výlkandar. Jer qabaty men taý, tóbelerdi quraıtyn zattardy ǵylymda taýjynystary dep ataıdy. Aınalamyzdaǵy sýsyǵan qum da, batpaqty saz da, tarǵyl tas, qojyr jartas ta — taý jynystary. Taý jynystary ár túrli mıneraldardan quralady. Kvars pen dala shpaty qumnan da alynady, granıtten de alynady. Quramy ma birtektes. Qumnyń kvarsy, granıttiń kvarsy dep bólinbeıdi. Anaý sý da mıneral. Mynaý saz da mıneral. Eń aqyry qolyńa juqqan munaı da mıneral. Tabıǵattan tys qudiret joq. Tabıǵat jaratylysy bermeıtin mıneral taǵy joq. Baq izdep, taqqa talasqandardy da, ataq izdep, shataq qýǵandardy da, únem izdep, qanaǵat aıyrǵandardy da qyzyqtyrǵan ǵajaıyp qazyna, asyl tastar laǵyl men aqyq, sýtas pen almas, merýert pen gaýhar, jaqut pen zamartas bár-bári mıneral. Qorǵasyndy quıyp alatyn galenıt, mysty qorytyp alatyn malahıt, halkoprıt, azýrıt te taǵy da osy mıneraldar.

— Papa, sonda mıneraldar qaıdan shyǵady? Qalaı paıda bolady?

— Álginde aıtyp kettim, jer qyrtysy balqyǵan zattardan quralǵan dep. Alǵashqy suıyq kúıdegi balqyǵan massany magma dep ataıtynyn óziń de bilesiń. Al magmanyń sýynyp, qataıyp qatty kúıge aýysqan túri taý jynystaryna aınalǵan. Magma jer betinde taý jynystaryn túzse, jer qyrtysynyń arasynda synalanyp qalyp, krıstaldyq jynystardy quraıdy.

Dúnıede ózgermeıtin, qubylmaıtyn, aýyspaıtyn eshteńe joq. Oǵan ortanyń áseri, tabıǵattyń yqpaly, jaratylystyń sharpýy tıip, ózgertip, qubyltyp otyrady. Sandaǵan ǵasyr boıy jel taýdy mújıdi, kún qyzdyrady, jańbyr shaıady. Jartas úgilip qumǵa aınalady. Qum ılenip sazǵa aınalady. Tabıǵattaǵy zattar bir kúıden ekinshi kúıge aýysady. Magmadan mıneraldar solaı túziledi.

Saryarqanyń baýyry men saýyry, tóbesi men shoqysy, qyry men qyraty paleozoı erasynda dúnıege kelgen taý jynystarynyń jıyntyǵy. Al oıpaty men oıynan mezozoı, kaınozoı eralarynda paıda bolǵan jynystardy kezdestirýge bolady.

Almas, sen anaý kóldi kórip tursyń. Al endi moınyńdy bylaı bur. Saryla sozylyp, sarǵaıa uzap, salǵyrt múlgip dala jatyr ǵoı. Al paleozoı erasynda osy qalǵyǵan, munaryn qalqytqan dalanyń ornynda ushy-qıyryna kóz jetpeıtin telegeı teńiz týlaǵan. Telegeı teńiz tolqyǵanda sýsyp tústikke, shapshyp teriskeıge órlegen. Telegeı teńiz birde tartylyp, birde qaıtadan keń jaıylyp, arnasyna syımaı, aýmaǵyn kóbeıtip, aıdynyn keńeıtip, batysynda Turan oıpatyn túgel qamtyp, Aral, Atyraýmen aralasyp, shalqyp jatqan. Osynaý uly teńizdiń ár tusynan aýyq-aýyq dúmpigen jer qyrtysy výlkan atyp, magmasyn shashyratyp jatqan. Jyldar zymyrap, ǵasyrlar júgirip, dáýirler almasqan uzaq ýaqyt ishinde Arqa alqaby tómendep shógip, teńiz tereńdep, jer qyrtysyna taý jynysynyń qalyń qabaty tekshelengen ǵoı. Úzdiksiz atqylaǵan lava, balqyǵan magma osy uly teńizdiń ana tusynan ot baǵanyn órletip, myna tusynan jalyn — alaýyn jarqyratyp Saryarqanyń tula boıy tulǵasyna taýsylmas baılyq, bitpes qazynany jınaı bergen, syqap toltyra bergen.

Paleozoı erasynda karbon (taskómir) dáýiri boldy dedim ǵoı. Bul dáýirde uly teńizder tartylyp, sýy sorǵyp, batpaqty sazǵa, qopaly shymǵa, ormandy jynysqa óris ashqan. Mynaý uly dalańdaǵy telegeı teńiz de tartylyp, ornyna qalyń orman, ný toǵaı ósken. Keıinnen sol ormannyń jer qabatyna sińgen shógindisinen kómirdiń mol qory jınalǵan. Onyń aqıqat kýási Qaraǵandy men Ekibastuz kómir oryndary.

— Al, výlkannyń áseri qandaı boldy?

— Áseri asa ǵalamat. Álgi karbon dáýirinde ásirese jıi atqylaǵan lava jer astynan ár túrli metaldy ilestirip shyǵarǵan ǵoı. Sol ár túrli metal mol baılyq Arqanyń búgingi jer asty yrysy altyny men kúmisi, qorǵasyny men myryshy, temiri men vólframy, mysy men qalaıysy, molıbdeni men marganesi.

Saryarqanyń úsh óńirinde úsh úlken ataqty ken orny bar. Qorynyń moldyǵymen, keniniń quram baılyǵymen batysynda Jezqazǵan, tústiginde Qońyrat, teriskeıinde Bozshakól erekshe kóz tartady. Osy úsh alyptyń ortasyna kómirli Qaraǵandy ornalasqan. Osylarǵa jalǵas, japsarlas irge tepken Jáırem men Qarajaldy, Qaıraqty men Uzynjaldy, Aqjal men Aqshataýdy qossaq ataqty Óspen kendi belbeýi asyl qazynasymen kólbeńdeıdi-aý, balam. Týǵan jerdiń ár tasyna súıinip, ár shoqysyna ıilip tájim etpeske dátiń shydar ma. Qaıdan shydasyn. Tasynda asyl, taýynda qudiret, baýyrynda qut, óńirinde ómir jatyr ǵoı...

— Papa, Balqash kóli týraly málimetter baspasózge qaı kezden bastap jazylǵan?

— Keıbir elderdiń jylnamalarynda Kókshe teńiz týraly derekter óte erteden bar. Sheteldik jıhankezder bul kól jaıynda orta ǵasyrlarda óz qoljazbalarynda azdy-kópti maǵlumat qaldyrǵany jáne málim. Al orys saıahatshylary Balqash kólin jan-jaqty zertteýdi ótken ǵasyrdyń ortasynda qolǵa alyp, sonyń nátıjesinde Evropa jurtshylyǵy osy kól týraly estı bastady. Moskvadaǵy tabıǵat qoǵamynyń múshesi, saıahatshy G.S. Karelınniń (1841j.) jáne Sankt-Peterbýrg Botanıka baǵynyń ǵalymy A.I. Shrenktiń (1843 j.) eńbekteri Balqash kóli týraly jazylǵan alǵashqy qarlyǵashtar.

1852 jyly kóktemde qyryq adamnan quralǵan áskerı topograf A. Nıfantev bastaǵan qarýly otrád Ombydan shyǵyp, Balqash kóline bet alady. Jaz boıy kóldiń jaǵalaýlaryn, shyǵanaq, qoınaý, túbekterin, sý ortasyndaǵy araldaryn sharlap, kóldiń biraz bóligin kartaǵa túsiredi. Sýdyń aǵys baǵytyn anyqtap, tuzynyń mólsherin eseptep, tereńdigin ólsheıdi. Osy zertteýdiń nátıjesi retinde Balqash kóli men İle ózeni týraly jazylǵan ekspedısıa múshesi V. Kýznesovtyń maqalasy 1856 jyly "Imperatorlyq orys geografıa qoǵamynyń habarshysynda" jarıalanady.

Odan keıin de kóldi jan-jaqty zerttep, balyǵyn aýlap, arnaıy kásipshilik uıymdastyrýdy kózdegen birneshe ekspedısıa shyǵyp, biraz barlaý jasaǵan.

Ejelden ný qamysy ań men qustyń, tóńiregi ár túrli kenniń, sýy balyqtyń en baılyǵy bolǵan burynǵy kúńirengen Kókshe teńiz, búgingi jańǵyrǵan Balqash kóli Uly Oktábr revolúsıasynan keıin ǵana túbegeıli zerttelip, qoınyn ashyp, qazynasyn kúrep berip, yrysyn shalqytyp, dáýirlep sala bergen.

Áńgimemen otyryp baıqamappyz ǵoı. Kún eńkeıip qalypty. Jınalaıyq, balam.

---