InfoHub Logo

— Papa, osy mys, jez, qalaıy, qola degenderdi kóp ataımyz. Olar qalaı paıda bolǵan, qalaı qalyptasqan? Adamzat osy kenderdi erteden paıdalanǵan ba? — dedi Almas Gúlshat rýdnıginiń eski karerine uzaq qarap turyp. Qamshylar tusta qalyp bara jatqan qańyraǵan jurtqa balaly kóńildiń álde bir ińkár saǵynyshyn joldaǵandaı sál kúrsinip qaldy. Bir kezdegi jumysshy qaýymynyń dýyldaǵan ómir qazanynyń búgingi jym-jyrttyǵyn ózim de ógeısip kele jatyr edim. Ulymnyń kádimgideı júdeý tartqan júzin jaqsylyqqa jorydym. Týǵan jerdiń ár saı, ár jyra, ár butasyna degen perzenttik ińkárliktiń sol saı men jyranyń, buta men tobylǵynyń el ıgiligine nár quıar, qýat berer qudiretine ısinip, paıdaǵa asýyn jan júregimen qalaıtynyn sezgendeı boldym.

— Kensiz, metalsyz ómir joq, balam. Ár túrli metal ishinen ásirese kóp paıdalanatynymyz — temir, alúmını, marganes, mys, nıkel, qorǵasyn, qalaıy, myrysh. Metalsyz óndiristiń órkendeýi óte qıyn.

Derekterge qaraǵanda, adam metaldy osydan 20 myń jyl buryn qoldanǵan kórinedi. Árıne, kúrdeli metalýrgıalyq prosesterdi qajet etetin tehnologıanyń ol kezde týa qoıýy múmkin de emes. Biraq aqyl-oıdyń, sana men túısiktiń damý jolyna kóz júgirtsek, bizdiń dáýirimizge deıin tirlik etken adamdardyń eńbektegi dástúrlik tanymyna bas ıýimiz qajet. Búgingi zymyrap damyǵan qoǵamymyz ótken urpaqtar aldynda úlken boryshker ekenin umytpaǵany jón.

Mys pen qalaıy tabıǵatta saf taza quıma kúıinde jıi kezdesedi. Sen Ǵabeńniń "Oıanǵan ólkesin" oqyp pa ediń?

— Iá.

— Sol romanda aıtylatyn Nildiden kesek kúıinde tabylǵan samorodok mystyń salmaǵy qansha edi?

Almas oıly keıippen kózin sál jumyp, sosyn oń búıirde qalyp bara jatqan Tarǵyl taýyna nazaryn uzatty. Kúrsinip bas shaıqady.

"Ýspenskıı samorodok — 53 pýda. Rázanov —Ýshakov "K". Na parıjskýıý vystavký" dep qashap jazǵan jazýlary aı sáýlesine shaǵylysyp, saf altyndaı jarqyraıdy" degendi umytyp qalǵanyń ba?

— Sonda... — Ulym biraz bógelińkirep baryp, eńserile buryldy. — Sonda 848 kılogramm salmaq tartqan ǵoı. Bir tonnaǵa taıaý kesek mys.

— Qalaıy da taza kúıinde kóptep tabylsa kerek. Mys pen qalaıynyń qospasynan beriktigi basym qola jasap, turmystyq buıymdar men qarý-jaraqty daıyndaǵan ǵoı.

— Tarıhtaǵy qola dáýiri degen uǵym sodan shyqqan eken-aý.

— Iá. Ǵasyrlardyń belgili úshtik júıesi — tas dáýiri, qola dáýiri temir dáýiri — adamzattyq ómir jolynyń shejiresi.

Asfált joldyń kedir-budyry kóbeıip, mashına biraz móńkip aldy. Tarǵyl taýynyń baýraıynan eńiske mańdaı túzegen soń qaıta júıtkidi.

— Mysyrdy bilemisiń?

— Egıpet qoı. Faraondar pıramıdalary men sfınskterdi bilem, papa.

— Sol Mysyrdy mekendegen halyqtardan da erterek osy óńirdiń turǵyndary mysty bizdiń jyl sanaýymyzdan 4 myń jyl buryn keńinen qoldanǵan. Sol kezde jasalǵan altyndaı jarqyraǵan ydystar, shamdaldar, ásemdik buıymdar, qarý-jaraq pen eńbek quraldary kúni búginge deıin saqtalyp kelip, tamasha oıý-órnekterimen kózdiń jaýyn alatyn kórinedi.

— Mys, sym... — Almas osy eki sózdi kúbirleı qaıtalady. — Mys... Teris oqysa, sym. Sonda sym "mys" degen sózden shyqpady ma eken, papa.

— Kim bilsin ony. Tehnıka men turmysta mystyń paıdalanylmaıtyn jeri joq. Mádenıet damyǵan saıyn bul metaldyń mańyzy arta túsedi-aý. Mys symyńnyń kereksiz jeri bolsaıshy. Elektrotehnıka men mashına jasaý ónerkásibinde mys — taptyrmaıtyn metal.

Dálel aıtaıyn. Elimizde óndiriletin barlyq mystyń 35 prosenti elektr energetıkasyna, 32 prosenti tústi metaldardyń qospasyna, 25 prosenti prokatqa, qalǵany basqa qajetterdi óteýge ketedi eken.

Raketalar men korablderdiń, reaktıvtik samoletterdiń, ekskavatorlardyń iri bólshekterinen bastap, radıoaparatýralardyń eń názik qylyna deıin mys qoldanylatynyn oqyǵam. Elektr togin jetkizetin jelilerdiń, elektrovozǵa, tramvaı, troleıbýsqa tok beretin trolleılerdiń, elektroapparatýralardyń, elektromotorlardyń myssyz jasalmaıtynyn bilem.

Ulym ádette suraq-saýal qoıarda únsiz jymıyp otyryp, "nege, nelikten, qalaı?" degenderdi qardaı boratatyn. Bul joly sol mashyǵyn kilt buzdy.

— Papa, mashınanyń sýy qyzyp ketipti!

Joldan biraz shyǵyp, aýlaqtap toqtadyq. Almas kapotty shalqaıta ashyp tastady da, kóleńkege tósenish jaıdy. As-aýqat salynǵan qorjyndy ákelip, asjaýlyqqa daıyn taǵamdardy qoıa bastady, Bir sátte qolyna ilikken shanyshqyny kóziniń aldynda biraz tosyp turyp, syrtyndaǵy jazýyn oqydy.

— Melhıor... Osynda mys bar ma, papa?

— Iá! Bar. Qaı metalmen qosylǵanyn bilesiń.

— Esime túspeı turǵany... Nıkel emes pe?

— Iá. Nıkel men mys qospalarynan melhıor jáne neızılber dep atalatyn tottanbaıtyn, kúmisteı appaq, uzaq saqtalatyn, jaltyratyp óndeýge ońaı qorytpalaryn alady. Olardan hırýrgıalyq aspaptar, optıkalyq prıborlar, túrli buıymdar jasaıdy. Nıkel men mystyń ár túrli qatynasta qosylatyn Konstantın, nıkelın, manganın dep atalatyn qospalary elektrotehnıkada kedergisi kúshti materıaldar retinde jıi paıdalanylady.

— Mysymyz mys, al jez degen ne? Ol da mys pa?

— Joq.. Jez — mys pen myryshtyń qospasy. Jezden ár túrli qalyńdyqtaǵy jalpaq metal tabaqtar, trýbalar, patron gılzalar, saǵat pen dál mehanızmder bólshekteri jasalady.

Álginde aıtyp kettim, mys pen qalaıynyń qospasy — qola mashına jasaý úshin, qatty qurysh quımalar óndirý úshin, armatýra men podshıpnık daıyndaý úshin asa qajet. Mys pen alúmınıden de metalýrgter alúmını qolasyn shyǵarady. Alúmını qolasy (allúmınevaıa bronza) jez ben qalaıy qolasyna qaraǵanda ár túrli hımıalyq áreketterge óte tózimdi bolady. Sondyqtan da ol mashına jasaý óndirisine, fızıkalyq dál prıborlar, tisti dóńgelekter, qyshqyldy suıyq aıdaıtyn nasostar daıyndaýǵa, sonymen birge avtomobıl, korabl, saǵat bólshekterin, zergerlik buıymdar jasaýda óte qat qospa...

Aıtpaqshy, sen mystyń eń negizgi qasıetterin atap bershi.

Almas marqaıa kúlip qoıdy. Jezqazǵan óńirine attanar aldynda mysqa baılanysty biraz kitaptar oqyp júrgen sıaqty edi, qazir solardan túıgenderin tezirek aıtýǵa asyq.

— Mys elektr togin óte jaqsy ótkizedi. Bul — onyń eń negizgi qasıeti. Sondyqtan mysty elektr mashınalaryn, joǵarǵy vóltty tok júretin jeliler men baılanys júıesiniń symdaryn jasaýǵa paıdalanady.

Ekinshiden, taza mys jylýdy da jaqsy ótkizedi jáne hımıalyq áreketterge tózimdi. Sol sebepti de ony organıkalyq zattar tehnologıasynda — vakým apparattar, organıkalyq zattardy aıdaıtyn nasostar, syra qaınatatyn qazandar, tońazytqysh, jylytqysh quraldar jáne qubyrlar jasaýǵa kóp qoldanady.

Úshinshiden, álginde ózińiz aıtqandaı alýan túrli qospalar alýǵa bolady.

— Durys. Endi mystyń tabıǵatta qandaı mıneral túrinde kezdesetinin sanap shyǵa alamysyń?

— Qazir, papa, qazir, — dedi Almas basyn shalqaıta aqshyl aspannyń munartqan zańǵaryna syǵalaı qalyp, — bornıt, malahıt... — dep kibirtiktep toqtady.

— Tabıǵattyń quramynda mys kezdesetin mıneraldyń 170 túri bar. Olardyń negizgileri bornıt, malahıt, halkopırıt, halkozın, azýrıt, kýprıtter. Bular sýlfıdter, karbonattar, totyqqan rýdalar, sılıkattar sıaqty birneshe topqa bólinedi. Osylardyń arasynan óndiristik mańyzy zory — sýlfıdter. Otanymyzdaǵy barlyq mys qorynyń 90 prosenti sýlfıdterdiń quramynda kezdesetin kórinedi.

— Papa, sonda mys rýdasy degenimiz ne?

— Álgi mıneraldar ár túrli taý jynystarymen birigip mys rýdasyn quraıdy.

— Rýdanyń quramynda mys kóp bola ma? Jartysyna jete me?

— Qaıdan. Rýdanyń quramynda mys 2 prosent ne odan kóp bolsa, ol mysqa baı rýda dep eseptelinedi de, bir prosentke deıingisi ortasha atalynyp, 0,5-0,7 prosentke deıingisi —kedeı rýda qataryna jatqyzylynyp, 0,5 prosentten azdary bos taý jynysy bolyp sanalady.

— Sonda rýdanyń qalǵan bóliginde ne bar?

— Mys rýdalarynda temir, kúkirt, kúmis, altyn, qorǵasyn, myrysh, molıbden, nıkel t. b. metaldar qabattasyp, qaýmalasyp júredi. Keıde álgi atalǵan metaldardyń keıbiriniń mólsheri óndiristik dárejege deıin jetedi de, ondaı mys keni polımetal (kóp metal) dep atalady. Mysaly, Jáıremde sol polımetal shyǵady.

— Áke, osy qara mys deıtin ne? Mystyń qara bolmaıtyny belgili ǵoı.

— Á-á, ol mysty óndiristik alýdyń nátıjesine qaraı berilgen ataýlar ǵoı. 100 prosent tap-taza mys alý óte qıyn. Quramynda mys 99,0 prosent bolsa, ony qara mys (chernovaıa med), 99,6 prosent bolsa — taza mys, al 99,96 prosentten joǵary bolsa — elektrolıttyq mys dep tehnologıasyna baılanysty úshke bóledi. Balqash metalýrgıa kombınatynda óndiriletin elektrolıttik mys dúnıejúzindegi eń taza mystyń etalony retinde Londonda saqtaýly tur.

— Papa, morfogenetıka degendi onsha túsinbedim. Genetıka — tek, násil uǵymdaryn berse kerek. Sonda morfogenetıka kenniń tegin anyqtaıtyn sóz be?

— Jalpy jobań durys. Morfogenetıka — kenderdiń shyǵý tegine baılanysty qoıylǵan ataý. Ol mys rýdalarynyń dúnıe júzine belgili barlyq túrlerin qamtıdy. Olardyń negizgilerin ǵana atap óteıin.

Jer qoınaýyndaǵy qory óte mol jáne quramynda mystyń mólsheri aıryqsha joǵary bir parasy — mysty qum. Mysty qum SSSR-da aldyńǵy oryndardyń birin alady. Mundaı ken oryndaryna Jezqazǵan, Kenqazan, Óspen, Aqshoqylardy jatqyzýǵa bolady. Óıtkeni bul aradaǵy kenderdiń quramynda qorǵasyn, kúkirt, kúmis, myrysh, kadmıı, kobált,selen, telýr, vısmýt, molıbden, renıı t. b. qosylystar bar.

Ashyq ádispen óndirýge bolatyn mysporfır (seppe mys) kenderi, ásirese Amerıka jerinde Verhnee Ozero mańaıynda shoǵyrlanǵan. Mysporfır kendegi mystan bólek molıbden, kúmis, renıı, serısıt, andalýzıt sıaqty paıdaly metaldar alýǵa óte yńǵaıly. Mys keniniń bul túri Balqash kombınatynyń ken bazasy — Qońyrat, Bozshakól, Kóktasjal, Besshoqylarda kezdesedi.

Mys keniniń taǵy bir salasy — kolchedan Oralda, Altaıdaǵy Nıkolaevskide, Maıqaıyńda mol. Oraldaǵydaı emes, Qazaqstandaǵy kolchedandy ashyq ádispen — karerden óndirýge tıimdi, sebebi bul mys kenderi jer betine tym jaqyn jatady. Kolchedanda myspen birge altyn, myrysh, kúmis, kadmıı, kúkirt tárizdi metaldar da bar.

"Skarn" tıptes kenderde mys jáne temirdiń, kobálttyń komponentteri aralasa júredi. Bul kenniń qory Saıaq pen Eshkiólmestiń ken oryndarynan tabyldy.

— Osylardyń ishinen eń kóbi qaısysy? — dep Almas enteleı tústi.

— Álemdegi mystyń 80 prosenti mysty qumdar men mysporfır kenderinen óndiriletinin bir kitaptan oqyp em. Múmkin qazirgi kezde ol araqatynas ózgergen de bolar...

Mashınanyń motory biraz sýyǵan shyǵar. Kún eńkeıip qalypty. Kidirmeıik.

Dalada kógildir saǵym sýsıdy. kóz ushynda buldyrap artta qalǵan Tarǵyl taýy sol kók munarda baıaý ǵana júzip bara jatqandaı.

— Papa, álgi ken ornyn nege Gúlshat dep ataǵan? — dep Almas taǵy bir suraq berdi.

— "Oıanǵan ólke" kitabyndaǵy samorodok mys jaıynda aıta kelip, Ǵabeń "Qabat-qabat jamylyp, temir belbeýlermen tas bekinip alyp, endi mine, aǵasy da (kesek mysty aıtady) júrip ketti... Bar daýsymen aıǵaı salyp, bar kórkimen sıqyrlap, qazaq dalasyna dúnıe júziniń obyrlaryn shaqyrýǵa ketti", — dep jazady ǵoı. Mol baılyq, en baılyq kóz qyzyqtyryp, delebe qozdyryp, paıda kózdetip dúnıe júziniń shartarapynan mynaý ulan dalańnyń tula boıy tunǵan qazynasyna ashqaraq kózderdi quzǵyndaı qaptatqany ras. Ter tókpes teginge emingender tilenip kelip, talapaılap oljaǵa shash etekten batpaq ta bolǵan. Solardyń biri —1884 jyly Qazan qalasynan asyǵys jetken Bekmetova Gúlshat degen áıel. Osy Tarǵyl taýynyń baýraıynda qorǵasyn-kúmis zavodyn ashyp, osy ólkege ıelik etken. Keıinnen bul óńir álgi áıeldiń esimimen Gúlshat atanǵan.

— Papa, búgin Qońyratqa qonamyz ba?

— Iá.

— Qońyrat degen aty qyzyq eken.

— Erterekte Qońyrat rýy osy óńirdi jaılap turǵan ǵoı. Onyń ústine sol attas tóbede baıaǵyda bir at qalǵan desedi.

— Qalaı qalǵan?

— Tutqynnan qashyp kele jatqan batyr jigittiń astyndaǵy kóligi uzaq júristi kótere almaı, tóbeniń ústine shyǵyp, qýǵynshy kórinbes pe eken dep qaraýyl qaraǵan jigit qaıtadan yldıǵa túse berem degende, qaljyraǵan qońyr aty qulaı ketipti. Sodan beri álgi tóńirek te, tóbe de Qońyrat atalyp ketken bolar.

***

Qońyrat.

Qazaqstan tústi metalýrgıasynyń kóshbastaýshysy ol.

Keńes ókimeti 1928 jyly M.P. Rýsakov basqarǵan alǵashqy geologıalyq ekspedısıany Balqash kóliniń tóńiregin zertteýge jibergen.

Ekspedısıa kóp uzamaı-aq mys keniniń baı qoryn tapty. Ǵasyrlar boıy jer qoınaýynda jatqan baılyq kóp uzamaı halyq ıgiligine aınalar kún alys emes edi. Aıtqandaı-aq, 1929 jyldyń 2 avgýsynda Eńbek jáne qorǵanys Soveti Qazaqstan tústi metalýrgıasyn damytý jóninde arnaıy qaýly alyp, Qońyrat keninen mys qorytatyn Balqash mys zavodyn salýǵa uıǵarym jasady.

Biraq Qońyrat jol qatynasynan alys, shalǵaı túkpirde jatqan edi. Salystyryp kórshi.

Balqash pen Qońyratqa eń jaqyn temir jol stansıalary — teriskeıde Qaraǵandy 430 kılometr qashyqtyqta, al shyǵystaǵy Túrksıb razezi — Arǵanaty 350 kılometr alysta jatty.

Qońyrat — elsiz, mekensiz shóleıt daladaǵy japyraıǵan birneshe kıiz úı men jerkepelerin tútindetken geologtar mekeni bolatyn.

Qońyrat — kóp uzamaı úlken qurylys ornyna aınaldy.

Qońyrat mysy jer betinen onsha tereń emes. Ústińgi bos taý jynysyn 20-30 metr tereńdikke deıin arshysa, mys kenine jetýge bolady.

Ken shyǵarýdyń eki ádisi ejelden belgili. Biri — jer asty tásili, ıaǵnı kendi shahtadan qazyp shyǵarý. Ekinshisi — ashyq ádis, ıaǵnı karerden alý óte tıimdi. Mamandar Qońyrat kenin mehanıkalyq ashyq ádispen alýdyń áldeqaıda paıdaly ekenin sol kezderde-aq anyqtap, karerden qazyp alatyn rýdanyń bir tonnasynyń ózindik quny jer asty (shahta) ádisimen salystyrǵanda 4-5 ese arzan bolatynyn dáleldep bergen-di.

1934 jyly Qońyrat karerin qazý jumysy bastalyp ketti...

Mine, ulym ekeýmiz Qońyrat karerine qyzyǵa qarap turmyz.

Eńbek qudireti, tehnıka ǵalamaty taǵy da ertegiden de óter ǵalamatty kóz aldymyzǵa tosa qoıdy.

— Spýtnık arqyly túsirilgen Aıdyń sýretin kórdiń ǵoı, Almas. Sol aıdyń betindegi irili-usaqty kraterlerdi elestetip baıqashy.

Mynaý erneý men sonaý tómendegi tabannyń ara bıiktigi 180 metr. Dóńgelengen karerdiń dıametri bir shaqyrymnan astam, aýdany eki sharshy kılometrden kóp.

Karerdi kóz aldyńa anyq elestetý úshin óte úlken aýmaqty stadıondy oısha jobalashy. Dóńgelengen stadıonda joǵarydan tómen, ne tómennen joǵary satylana tizilgen oryndyqtardy árıne bilesiń. Qońyrat karerinde de osy oryndyqtardaı karer qabyrǵalaryn janamalaı tómen quldyraıtyn qabattardy kórip tursyń. Olardy gorızonttar dep ataıdy. Ár gorızonttyń qalyńdyǵy 10 metrmen 20 metrge deıin jetedi. Rýdalar osy gorızonttardan qazylyp alynady. Gorızonttar jer betindegi qurylystarmen eki kólbeý transheıa arqyly jalǵasqan. Bul transheıalar karerden bir shaqyrym tysqary jerden bastalyp, biri shyǵystan, ekinshisi ońtústikten karerge suǵyna kiredi.

Almas kenet oqys suraq qoıdy.

— Transheıa nege kerek?

— Transheıa ústine tóselgen temir joldy kóremisiń? Osy joldarmen ken men bos taý jynysyn (poroda) tasyǵan poezdar ersili-qarsyly ótip jatady.

Gorızont sany on eki ǵoı. Ár gorızontta birden úshke deıin ekskavator isteıdi. Alyp ekskavatorlardyń shómishiniń syıymdylyǵy —20-30 tonnalyq.

Karerdiń qýatty tehnıkamen jabdyqtalǵany sondaı, smenasyna on bes myń tonna taý jynysyn eki júzdeı-aq jumysshy syrtqa shyǵarady.

Qońyrat jylyna qyryq mıllıon tonna taý jynysyn óndiredi. Eger sonshama kendi mashınasyz shyǵarar bolsa, qybyrlaǵan seksen myń adamnan jer qaıysyp keter edi.

Bizdiń zamannyń qudireti dep osyny aıtar edim, balam.

* * *

— Papa, ashyq ádispen ken óndirý jeńil, arzanǵa túsedi deısiz. Men dál osy aradan neshe túrli tehnıka men mashınalardy kórip turmyn...

— Durys aıtasyń, Almas. Suraǵanyń jaqsy, — dep áńgimege ınjener Tileýtaı Rymbekov aralasty. — Men biletin karerde júrgiziletin taý-ken jumystarynyń negizinen bes túri bar.

Birinshi túri — ken burǵylaý. Onyń ne úshin qajet ekenin shamalaı alamysyń?

— Ol taý jynysyn qoparý úshin kerek shyǵar...

— Iá. Jarǵysh zattardy ornalastyrý úshin aldymen taý jynysynyń ishine qýys jasaıdy. Ol qýystardyń kólemi de, túri de ár túrli bolady. Soǵan qaraı olardy shpýr skvajına, kamera dep jiktep, bólektep ataıdy.

Shpýr — inge uqsas tik, keıde kólbeý ketetin uzynsha qýys. Onyń tereńdigi elý metrdeı bolsa, dıametri jetpis mıllımetrden aspaıdy. Shpýrdy perforatormen — aýanyń qysymymen iske qosylatyn burǵymen tesedi.

Skvajına — shpýrǵa uqsas qýys. Biraq onyń tereńdigi de, dıametri de shpýrdan góri kóp bolady.

Kamera — bólmege nemese pogrebke uqsaıtyn taý jynysyn úńgirlep endegen keńistik. Qoparǵysh zattardy kameraǵa jáshikpen nemese qappen tasyp toltyrady.

Aıtpaqshy, sen Medeý sý tospasyn qoparylys arqyly jasaǵanyn bilesiń ǵoı. Sonda qoparǵysh zattardy týnel arqyly kiretin kameralarǵa toltyryp, sodan keıin qoparylys jasaǵan.

Qońyrat karerinde kamera men shpýr 1937 jyldarǵa sheıin qoldanylyp kelgen-di. Karer jumysyna ol ekeýi qolaısyz bolǵandyqtan, búginde munda skvajınalar keńinen paıdalanylady. Bizde skvajına jasaıtyn arnaýly stanoktar bar. "Metalıst", "BÝ-2" stanoktary Qońyrat rýdnıginde otyzynshy jyldardan bastap istegen. Keıin "BS-1" stanoktary kóbeıedi.

Taý jynysy neǵurlym qatty bolsa, burǵylaý jumysynyń baǵasy da soǵurlym qymbattaı túsedi. Sol sebepti de Qońyrat rýdnıgindegi ken burǵylaý jumysynyń quny tasymaldaýdan keıingi ekinshi oryndy alady.

— Burǵylaý jumysyn arzandatýǵa bola ma?

— Nege bolmasyn. Qońyrattyq ónertapqyshtardyń bul salada tabystary jetkilikti. Máselen, ekinshi ken ýchastogynyń mehanıgi bolyp uzaq jyldar boıy istegen M.V. Sabelnıkov stanoktardyń burǵy aýystyrý prosesin mehanıkalandyryp,bul jumystyń merzimin 20 mınýttan 5 mınýtqa deıin qysqartty. Qanshama ýaqyt únemdelgenin esepteı ber.

Burǵy snarádynyń salmaǵyn arttyryp, soǵý jıiligin retteý de biraz paıda keltirip otyr.

Burǵynyń dıametrin úlkeıtip, shapqy júzin tuıaq tárizdendirip ózgertip, sapasyn kúsheıtip, eńbek ónimdiligin eselegen qońyrattyqtar tásilin elimizdiń talaı kenshileri keńinen paıdalanyp júr.

Qońyrat kareri — qazaq jumysshylarynyń óndiristik mektebine aınaldy.

Tańnyń atysy, kúnniń batysy mal sońynda júrgen kedeılerdiń kúni týǵan soń, jan-jaqtan jańa tirlikke aǵylǵan qazaq jigitteri Qońyratqa kelip, ómir jolyn jańasha bastap ketken ǵoı. Solardyń biri — osy Qońyratta shırek ǵasyr úzdiksiz jumys istegen Meshitbaı Syzdyqov. Ol sonaý 1938 jyldan bastap jumysshy bop ornalasyp, burǵylaý stanogynda mashınıst-burǵyshy mamandyǵyna deıin kóterilgen. Óndiristik tapsyrmasy únemi bir jarym, eki ese oryndap otyrǵan Meshitbaı atańa 1956 jyly "Burǵy stanoginiń tandaýly mashınısi" degen qurmetti ataq berilip, esimi Qońyrat rýdnıginiń Qurmet kitabyna jazylǵan.

1947 jyldan burǵyshy-mashınıst bolyp istegen Sekerbekovtiń de eńbek joly tamasha tabystarǵa toly. "BS-1" stanogyn alǵashqylardyń biri bop meńgergen ol qazir el alǵysyna bólengen qadirli azamat.

Bul kúnderi Qońyrat rýdnıgi ken burǵylaýdyń jańa tásilderin qoldanýda úlken jetistikterge jetip otyr. Burynǵy urǵylap soǵatyn stanoktardyń ornyna SBSH-250 tárizdi agregattar kelip, bir ózi elý stanoktyń jumysyn atqarady. Osynyń arqasynda skvajına tesýdiń jumys qarqyny eki ese artyp, ekskavatorlardyń toqtaýy azaıdy.

Taý-ken jumysynyń ekinshi negizgi túri — ken qoparý. Ol jarǵysh zattardyń kómegimen atqarylady.

Qoparǵysh zattardyń negizgileri mynalar: dınamıt, trotshi (tol), amonıt, ıgdanıt, tútindi dári.

Endi osylardyń neden turatynyn taratyp bereıin.

Dınamıt — nıtroglıserın men kalııdiń, ne natrııdiń, keıde amıak selıtralarynyń qosyndysynan túziledi.

Trotıl (tol) — tolýoldy nıtrasıalaý (ıaǵnı azot jáne kúkirt qyshqyl qosyndylarymen óńdeý) arqyly alynady.

Amonıt — amıak selıtrasynyń (80 prosent) grotılmen (20 posent) aralastyrylǵan qosyndysy.

Igdanıt — amıak selıtrasyna (95-96 prosent) polár maıyn (4-5 prosent) qosý arqyly alynady.

Tútindi dári — selıtra, kúkirt, kómir úsheýiniń qosylýynan jasalady.

Osylardyń ishinen eń birinshi jasalǵany (XIV ǵ.) tútindi dári. Ol myltyq atý úshin paıdalanylǵan.

1866 jyly orys ǵalymdary N.N Zının men V.F. Petrýshevskıı nıtroglıserınniń negizinde dınamıtti oılap tapsa, 1863 jyly fransýz ınjeneri Vılbrandt trotıldi ashty. Al shved hımıkteri Olsen men Norbın 1867 jyly amonıtty jasaýǵa patent alǵan.

— Aǵaı qoparylys qalaı bolǵan?

— Hımıadan janý degenniń ne ekenin ótpedińder me?

— Ótkenbiz. Janý — janǵysh zattyń aýadaǵy ottegimen qosylýy ǵoı.

— Iá. Janý úshin ottegi óte qajet. Al hımıalyq qosylys árqashanda jylý men jaryq beretinin bilesiń. Ottegi toqtap qalsa, janý prosesi úziledi. Janyp turǵan shyraqty staqanmen tóńkerip jaýyp qoısań, birden sónip qalady. Tútin dári de — janatyn zat. Biraq ol sekýndtiń áldeneshe bóliginde birden janyp, gazǵa aınalady, kúshti qyzý beredi. Tútin dáriniń quramynda selıtra, kúkirt, kómir bar dedim ǵoı. Osy úsheýinen basqa tútin dáriniń janýy úshin onyń quramynda jetkilikti ottegi de bar. Sondyqtan da jarǵysh zattar birden gazǵa aınalyp, kólemin on myń ese úlkeıtse, qyzýyn birneshe myń gradýsqa jetkizedi.

Jarylǵysh zattardyń osy qasıetterin soǵys kezinde snarád, bombalarda paıdalansa, beıbit tirlikte taý-ken óndirisinde jer qabattaryn qoparyp. Tas usaqtaý úshin qoldanady. Jarǵysh zattardyń qýatyn mol paıdalaný úshin olardy ádeıi tar qýysqa — shpýr, skvajınalarǵa salady.

Sońǵy jyldary rýdnıkte ken qoparýdyń jańa ádisi — skvajınany az tyǵyndap qoparý ádisi keń óris aldy. Buryn skvajınanyń jartysy amonıtpen toltyrylyp, jartysy tyǵyndyq materıaldarmen biteletin. Skvajınany tyǵyndaý — ári aýyr, ári ýaqytty kóp alatyn proses. Qońyrattyqtar bul aýyr prosesti jeńildetýdiń jolyn jaqsy tapqan. Skvajınadaǵy negizgi amonıt zarádtiń ústinen bir metrdeı tyǵyndyq materıaldardy salyp, onyń ústinen az mólsherde zarád tógip, al tórtinshi qabatqa taǵy da onsha qalyńdatpaı tyǵyndyq materıal salady.

Paıdasy — shash etekten. Skvajınany tyǵyndaý jumysynyń kólemi eki esedeı qysqaryp, ýaqyt otyz prosent únemdeledi.

Úshinshi negizgi jumys túri — ken tıeý.

Qońyrat keni — qatty rýdaly ken. Oǵan elektr qýatymen jumys isteıtin, shómishiniń syıymdylyǵy 6-8 tekshe metrlik "EKG-8" tárizdi ekskavatorlar qajet. Sonda ár ekskavatordyń jyldyq ónimdiligi tórt mln. tekshe metrden asyp túsedi...

Qońyrat karerinde osyndaı ekskavatorlardyń toqtaýsyz jumys istegenine qarap turyp, ekeýmiz rıza bolǵandyqtan tańdana bergenimizdi de baıqamappyz.

— Tórtinshi taý-ken jumysy — kendi zavodqa tasyp jetkizý.

Qońyrat keni 19 shaqyrym turatyn Balqash qalasyna, al bos taý jynysy 5-7 shaqyrym jerdegi úıindige (otvalǵa) tasylady.

Bul aranyń qysy qatań jáne uzaq bolady. Sondyqtan kendi tasymaldaý úshin avtotransportta konveıer de tıimsiz. Sol sebepti Qońyrat karerinde elektr qýatymen júretin keń tabandy temir jol transporty jumys isteıdi.

Qońyrat rýdnıgindegi temir joldyń jalpy uzyndyǵy toqsan kılometrdeı. Karerdegi ıreleńdegen 12 gorızonttan ekskavatorlar turǵan zaboılarǵa taraý-taraý temir jol shyǵady. Sodan olar shyǵys transheıada toǵysyp, jer betindegi "Razvázka" stansıasyna bet alady. Al odan karerge, Balqashqa, úıindige baratyn joldar salalanyp bólinedi.

Joǵarydan tómen ketetin temir jol karer ishin buranda sıaqty orap jatyr. Ol saǵat tili baǵdarymen eki oralyp baryp tómendegi tós tabanǵa jetedi.

Ken tasıtyn sostavta árqaısysy júz tonnalyq bes vagon bar. Osy aýyr sostavty bógeýsiz jer betine alyp shyǵyp jatqan elektrovoz mashınısteriniń eńbegine eriksiz súısinesiń.

Endi, Almasjan, sondaı ataqty jerles aǵalaryńdy tanystyra keteıin. Mysaly, Kármen Ospanov rýdnıkte istegen 25 jylynyń týra jıyrma jylyn elektrovoz mashınıstigine arnady. Qajyrly azamat óndiristik tapsyrmasyn únemi asyra oryndap otyrǵany úshin 8 ret KSRO Tústi metalýrgıa mınıstrliginiń Qurmet gramotasymen nagradtalyp, áldeneshe ret eńbekshiler depýtattarynyń Balqash qalalyq Keńesiniń depýtaty bolyp saılandy.

Kármen Ospanovty ósirgen, baýlyǵan Uly Otan, bizdiń zaman. Bárinen de buryn halyqtar dostyǵy, týysqandyq qushaq.

Ospanov Rossıa Federasıasynda mashınıst daıarlaıtyn kýrsta oqydy. Ol sol saparynda orys dostarynan kóp úırenip, mamandanyp qaıtty.

Bizde "dosqa dostyq — qaryzyń" degen maqal bar. Osy maqal ár azamattyń júregin jylytatyn dostyq qudiretiniń negizin tanytpaı ma? Bilmegenińdi dosyńnan úırenseń, qýanysh-qyzyǵyńdy dosyńmen bólisseń, qam-qareketine ortaqtassań — ómirdiń máni men sáni ózgerip, qulpyryp sala bermeı me? Dúnıedegi alaqan bitkender bir-birimen aımalasyp, tileýles kóńilmen mereılendire arqaǵa qaǵyp turatyn bolsa ǵoı! Alaqan zulymdyq oılaǵan judyryqqa aınalmasa ǵoı!

Kármen Ospanov atamyz da dos qaryzyn óteı bilgen azamat. Úzdiksiz úırenip, izdenip otyrý arqasynda úlken abyroıǵa ıe bolǵan tarlan mashınıst óz bilgenin basqalarǵa úıretýden de aıanǵan emes. Ospanovtyń shákirtteri — mashınıster Derov, Egorovtar bul kúnderi óndiris ozattarynyń qatarynda keledi.

Taý-ken jumysynyń sońǵy túri — bos taý jynystaryn (porodany) úıindegi (otvalǵa) tógý.

Qońyrat kareriniń ken ashý koeffısenti — 1,9. Túsindire keteıin. Iaǵnı karerden bir tonna rýda qazyp aly úshin 1,9 tekshe metr bos taý jynysyn úıindige shyǵarý qajet. Qazirgi karer tóńiregindegi áldeneshe tóbeler osy poroda tógilgen úıindiler, — dep Tileýtaı Rymbekov áńgimesin aıaqtady.

Qońyrat — elimizdegi eń iri mys rýdnıgi. Qońyrat aty alǵashqy besjyldyqpen birge atalady. Ol Qazaqstan ındýstrıasynyń kóshbastaýshylarynyń biri.

Qońyrat týraly jyr kóp, ańyz kóp. Biraq sol jyr men ańyzdy týǵyzyp jatqan kenshilerdiń eńbegi ańyzdy aqıqatqa aınaldyrǵan.

---