InfoHub Logo

Balqash qalasyna at basyn tiregenimizde (atymyz, árıne, "Jıgýlı") kún qyzara batyp, alaýy teńiz betinde oınap, jaǵasyndaǵy alyp kombınattyń konvertorynan balqyma aǵyzǵan kezindeı jalqyndanyp tur edi. Bertis túbegine ornalasqan ádemi de ásem jumysshy qalanyń kórikti kelbetine suqtana qaramasqa áddimiz qalmady. Shahardyń keshki sulýlyǵyn tamashalap turǵanymyzda, kókjıek altyn nuryn birte-birte azaıtyp, shyǵys jaq aspan qara kók túske beıimdelip, kóshe shamdary sam jamyraı jypylyq qaǵyp qaldy da, tus-tustan qaıshylanǵan kóleńkelerdi dirildetip, qarakóleńkege súńgigen qalany kúndizgideı jarqyratyp, jaınatyp jiberdi. Qyzyldy-jasyldy, qońyr-kókshil jaryqtaryn, jazýlaryn kempirqosaq shýaǵyndaı qulpyrtqan túngi qala kól betinde ǵajaıyp sýret tiriltip, erteginiń álemine uqsap ketti.

Zavod murjalary kók tósine kerile moıyn sozyp, býdaqtaǵan tútinin aspandata lyqsytyp, kombınattaǵy eńbek kúıin shartarapqa jetkizip jatqandaı kórindi maǵan. Sol kúı júrektiń názik qylyn shertip, janymdy yp-ystyq sezimge bóledi.

Almas qasyma únsiz jaqyndady. Júzimdegi tolqynys syryn túsindi me, joq pa biraz bógelip baryp, oqys suraq qoıdy:

— Papa, nege úndemeı qaldyńyz? Qala ádemi, á? Ásirese túngi kól betiniń qubylýy keremet eken.

— Iá, balam, keremet...bul degeniń týǵan jerdiń pushpaǵy ǵoı...

— Jerdiń bári birdeı emes pe?..

— Iá, birdeı... Biraq týǵan jerdiń jóni bólek.

— Sonda qalaı? Týǵan jerdiń qasıeti nede?

— Týǵan jer. Osy eki sózden qasıetti, osy eki uǵymnan qadirli ne bar, ulym?! Týǵan jer —Otanyńnyń bastalar bosaǵasy, ashylar qaqpasy. Alǵashqy shyryldaǵan ińgáń dúnıe esigin qaǵyp kirgen dabysyń emes pe? Endeshe týǵan jerge degen súıispenshiligińdi sońǵy demiń qalǵansha qoldan kelgenshe aqtap ótseń, eńbegińmen jańǵyrtyp ótseń, odan artyqty tilermisiń! Aqyndar jyryn arnar. Kompozıtorlar ánin baǵyshtar. Al ár azamat týǵan jerge degen sábılik kóńildiń yntyǵy basylmas júrek lúpilin árdaıym keýdesinen aýlap otyrsa, ár azamattyń týǵan jeri baıtaq Otanymyz gúldenip, qulpyryp, jasaryp, jaınap sala beretinin qaıtalap aıtyp jatýdyń qajeti shamaly-aý.

Balqash! Men úshin bul ataýdan óter sıqyrly sóz joq. Esimdi bilgennen bastap ózim týyp-ósken Kıik stansıasy, osy stansıadaǵy ák tasyn óndiretin rýdnık Balqashpen qan tamyryndaı baılanysyp jatatyn.

Balqash ákemniń, seniń atańnyń jastyǵy ótken jer. Komsomol qataryna kirip, jumysshy ataǵyn ıemdengen mekeni.

Balqash Otan degen uǵymnyń balamasy. "Balqash zavodyna ák (ızvest tasy kerek. Onsyz mys balqytylmaıdy. Oq jasalmaıdy. Al Balqashtyń oǵy jeńistiń kepili", —deıtin sózdi aýyldaǵy kári-jas aıtatyn.

Balqash yrzyq, nesibeniń kiltindeı kórinetin. Qazandyqta ot janbasa, qazanda sý qaınamasa, qyńqyldaǵan balany sheshelerimiz: "Balqashtan azyq-túlik toly vagon keledi. Et keledi, ún keledi. Oı, bir ystyq bólke, ystyq sorpa iship qaryq bop qalasyńdar", — dep jubatatyn.

Úıdi jylytyp, otty mazdatyp, qazandy saqyrlatatyn qudiret sol kezde maǵan Balqash bop kórinetin. Balqash ataýymen elesteıtin. Qyrqynshy jyldardyń sońynda mektep tabaldyryǵyn attaǵan bizder qaǵaz, qalamnyń tapshylyǵyn kóp kórgenbiz. Sonda qolymyzǵa anda-sanda bireý-ekeýden tıetin kók dápter, jalǵyz-jarym qaryndash Balqash atyn jamylyp jetetin.

Sondaıda jaqsylyqtyń mekeni Balqash, berekeniń turaǵy — Balqash, shapaǵattyń shýaǵy Balqash deıtin senimge uıyǵanym sondaı, aty ańyz, ataǵy aspandaı osy qalany bir kórsem dep ańsaı armandaıtynmyn. Qýanysh nuryndaı, jylýlyq lebindeı, meıirim demindeı Balqash degen atynyń ózin aýyz toltyra aıtyp, sybyrlap qaıtalap, júrek qýysyna joǵaltpastaı qondyrǵam.

Sol kezde menen bireý:

— Balqash qaıda? — dep surasa,

— Ol meniń yrza bolǵan kúlkimde, árip jazǵan dápterimde. Kezekke turyp alǵan nanymda. Ákemniń ıisinde. Rýdnıktiń vagonetkalarynda, der edim.

Sebebi, "Júnditóbeni" tumsyǵynan bastap opyryp alyp, ishin úńgı boılap ketken jumysshylarǵa túski tamaǵyn aparǵan sátterde estıtinimiz —"Balqash", estıtinimiz —"Mys zavody", estıtinimiz "narád", estıtinimiz — "raport". Sonyń bári jumysshylardyń eńbegimen sabaqtasyp, sanamyzǵa "Balqash, mys, zavod, ák, rýdnık" degen bes saýsaǵy tas túıilgen eńbekqor judyryq, jasampaz qudiret bop quıylatyn.

Kıik shaǵyn rýdnık bolatyn. Biraq shaǵyn da bolsa óndiris oshaǵy. Mesheý dalanyń jym-jyrttyǵyn shaıqap jibergen kishkene elektrostansıasynyń dúrkin-dúrkin dybys beretin gýdogy bar. Sol gýdok bizdiń, balalardyń, keýdesin keńeıtken, zerdesin qalyptastyrǵan, oıyn óristetken tirlik saǵaty.

Balqashty týǵan jer degende, balam, men osy oılaryma, balalyq qıalyma súıenem. "Júnditóbeniń" ústine shyǵyp, ońtústikke kóz jibersem, kógildir munarǵa jasyrynǵan qyrat, taýlardyń tasasynan Balqashty kórgendeı bolatynmyn. Sol tóbeden tómenge kóz salǵanda jelpigen jelmen ilesip, alystaǵy teńizdiń samaly jetkendeı seziletin. Alys qalanyń jaqyn qushaǵy aıqarǵandaı kórinetin. "Júnditóbeden" dalany kórgem. Taýdy kórgem. Balqashty kórgem. Álemdi kórgem. Ol kezdegi bar álem men úshin bir Balqashqa syıyp ketetin. Búkil jaqsylyq ataýly da, búkil qýanysh ataýly da Balqash arqyly jetetin.

Jeńis soldaty! Búkil kishkene rýdnıktiń úlken-kishisi, bala-shaǵasy, orys, qazaǵy dúrkirep stansıa basyna jınalǵan. Ońtústikten keletin Balqash poezyn tosqan. Kózderine kún sala syǵyraıyp kempir-shal tosqan. Ersili-qarsyly júgirip, dýyldasa aıqaılasyp, sol jolǵy kúlkilerin burynǵydaı úlkender kózinen jasyrmaı balalar tosqan. Ivany bar, Imany bar, Ottosy bar orys, qazaq, nemis tosqan.

"Júnditóbeniń" tasasynan ıreleńdep shyǵa kelgen jolaýshy poezy sonda maǵan jeńis soldatyn, jeńis soldatymen birge Balqashtyń beıbit sálemin rýdnıktegi barsha jumysshy qaýymǵa, sol qaýymnyń ot basy, oshaq qasyndaǵy úıelmenderine jeńisti ákelýge septigi tıgeni úshin yrza-peıilin, rahmet-alǵysyn, taý-taý tilegin tıep jibergendeı sezilgen.

Balqash men úshin ózim týǵaly kórmegen telegeı teńizdiń keýdelegen tolqyny edi.

Balqash — men úshin KSRO Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty bolyp saılanǵan, qalanyń alǵashqy qazaǵy Áýbákir Álimjanov edi. Óıtkeni Áýbákir ákemniń tel qurdasy bolatyn. Taı-qulyndaı tebisip birge ósip, aýyl shetindegi taqyrda asyq oınap, balalyq bazaryn dýmandatqan keshegi batyraqtar Balqash mys kombınaty salynbasa, biri — seniń atań jumysker atanyp, biri Odaqtyń parlament múshesi bolyp, el atynan sóıleı alar ma edi?! Men Áýbákir Álimjanovty kóre alar ma edim.

Balqash — men úshin týǵan jerdiń tabaldyryǵynan tótelep tike tartatyn ómir tóbesi. Mártebe tóbesi. Dáýlet, dańq, aqıqat deıtin úsh uǵymnyń toǵysqan jeri, túıisken múıisi. Týǵan dalanyń qaı pushpaǵyna mańdaı ter tamshylap tógilmedi! Týǵan jerdiń qaı jartasyna aqqan qan sorǵalap quıylmady! Aqtalǵan ter, joqtalǵan qan boldy ma? Kóshken el úrkip olaı jylystaǵan, bosyp bulaı jóńkigen. Sondaıda jeruıyqtyń ózindeı bolyp, dostyq pen týysqandyqtyń sımvolyndaı qushaq ashatyn Balqash syndy qala bolmaǵan ǵoı.

Búginde menen áldekim:

— Sen qaıdansyń? — dep surasa,

— Balqashtanmyn, — dep jaýap qaıtaram.

— Kıik she? — dese, men:

— Kıik — sol úlken Balqashtyń kishi inisi. İniniń balasyn aǵasy erkeletip qoınyna salyp alatyn. Ardaq tutyp moınyna salyp alatyn. Kıikte týsam da, qıalymmen, oıymmen, yntyǵýymmen, yrzyq-nesibemmen Balqashta óstim. Alǵashqy ýyzdanǵanym — anam súti bolsa, sodan keıingi talshyǵym — Balqash sálemdemesi. Kishi iniden týǵan perzentin úlken aǵasy aıalap, úlken álemge joldama áperse, sol jaqsylyǵyn umytyp ketýim ábestik emes pe?!

Búginde Balqash turǵyndary arasynda "Kıik úıine baramyz", "Kıik úıinde turamyz"degen tirkester kóp aıtylady.

— Nege olaı dep atalady, papa?

— 1974 jyly áldebir sebeptermen Kıik rýdnıgi erterek jabylyp qaldy. Rýdnık jabylǵan soń, rýdnıktegi jumysshylar abyrjydy. Sonda kishi Kıiktiń úlken aǵasy Balqash taǵy da qushaǵyn aıqara ashyp, járdem qolyn sozdy. Jańadan ǵana salynyp, berilýge daıyn turǵan ekinshi mıkroaýdandaǵy bir úıin túgelimen Balqashqa kelem deýshi Kıik turǵyndaryna berdi. Zavodqa jumysqa ornalastyrdy. Álgi úı sodan bastap "Kıik úıi" atalady. Sodan bastap Balqashta bizdiń aǵaıyn-týystarymyz, jaqyn-jekjattarymyz, kórshi jerlesterimiz turyp jatyr.

Jerlesterimiz mekeni — meniń de mekenim. Balqashtyqtar — meniń jerlesterim. Úlken kemege kishi qaıyqtar tıelip, alys saparǵa shyǵady. Alys araldardy kóredi. Qıandaǵy elderge jetip, ıakor tastaıdy. Úlken Balqash arqyly kishkene Kıik úlken saparǵa attandy. Úlken istiń jalyna jarmasty...

Balqash — men úshin kól, men úshin el, men úshin er degen úsh taǵannyń toptamasy. Iaǵnı úsh alyp baǵandaı kóp armandy asqaqtatqan úsh bastaý, úsh tireý.

Kól — baılyqtyń, sarqylmas qazynanyń, beıbit tirlik berekesiniń uǵymy.

El — dostyqtyń, týysqandyqtyń, baýyrmaldyqtyń aınasy.

Er — sol baılyqty dostyq qýatymen ıgerip, sarqylmas qazynany týysqandyq qarym-qatynaspen óndirip, beıbit tirlikti baýyrmaldyqtyń ıgiligimen jasap jatqan halyq beınesi.

Dúnıede aıyrbastalmas qazyna, syılanbas múlik joq. Biraq týǵan jer máńgilik júrekte qalady. Týǵan Otan topyraǵynan ajyramaısyń. Ashshy da bolsa teriń tamǵan tóbeńe kóktem saıyn gúl shyǵady, qyzǵaldaq alaýlaıdy. Kermek te bolsa bulaqtyń tastaı sýy —shólińdi basyp, meıirińdi qandyrady. Ótkir de bolsa aıazy betińdi súıip — boıdaǵy býlyqqan qanyńdy dý-dý tasytady.

Qonystaný qıyn emes, turmystaný mashaqat, ulym. Biraq aýyrdy jeńer el bar. Jol bastar qol bar. Balqash — otyzynshy jyldar alyby. Ien dalanyń kıigi ǵana turaqtaǵan, jolbarysy ǵana jortqan shóleıtke qala ornaıdy degenge osy ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde eshkim senbes edi.

Biraq "talaı taýdy tesip ótken" jumysshy qaýymdy jumyldyrǵan úkimet uranynan keýdesine ushqyn, kózine jalyn, júregine jylý taramaǵan osy ólkeniń bir de bir malshy-jalshysy bolmaǵanyn ákelerimizdiń áńgimesinen bilemiz. Ańyzǵa aınalǵan ertegideı eńbekteriniń nátıjesin kórip tanımyz. Tanımyz da, sosıalısik qurylystyń jasampaz qudiretine taǵzym etip, tabynamyz.

Shóleıtke qala ornasa, dalada zavod dúbirlese, janynda kóli tolqysa, qıaldaǵy ǵajaıypty óńinde ómirge ákelgen óz ókimetine urpaǵynyń urpaǵyna deıin boryshker qazaq qýanbaǵanda qaıtedi, mártebesi óspegende qaıtedi?!

Sol urpaqtyń urpaǵy — men. Urpaǵynyń urpaǵy — balam, sensiń. Anaý maıaktyń jaryǵymen nurlanǵan kól ne deıdi?

— Bilmeımin, papa. — Almas qysyla bas shaıqady.

— Kúmis syńǵyry, qyz kúlkisi, taǵy tyqyry, jel sýyly, eńbek kúıi, bozbala áni, ana áldıi — anaý kól tynysynda. Eńbekker keıipinde. Analyq pishininde. Kól jaı kerilip jatqan joq. Jaı ǵana tynystap jatqan joq. Kól uly eńbek ústinde. Anaý zavodtyń qubyrlaryn sýymen jylytyp, sýymen salqyndatyp tynbaı jumys istep jatyr. Mynaý kórikti qalanyń jasyl jelegine nár berip, myńdaǵan terezelerinen jyltyraǵan ómir sáýle-nurynan kóringen shat júzderge tirlik berip, tynysyn keńeıtip, jumys istep jatyr.

Balqash — ózi attas kólinde jaǵylǵan maıaktaı jan-jaǵyna nuryn taratqan, shýaǵyn jaıǵan shamshyraq.

Balqash — ómir otyn tutatqan, ómir tańyn atqyzǵan, adamǵa adamdyǵyn tanytqan meken. "Jalshy" degen jalynyshty estiletin jamaý alǵash bul óńirde qalanyń irge tasyn salmaq bop tastaq jerdiń birinshi kúregimen alynǵan topyraqtyń astynda kómilgen.

Balqash — jumysshy atanyp, julqyna kirisip, tarıhtyń jańa betterin qaıla, kúrekpen, qalaqsha, súımenmen jaza bastaǵan, júregi bir soǵyp, tilegi tutasyp ketken alǵashqy eki júz adam bop kelgen Moskva, Lenıngrad proletarıatynyń ókilderi men Aqtoǵaı, Qońyrat, Aqóleń, Bektaýatanyń kedeı-batyraqtary.

Menen bireý:

— Balqashtyń túsi qandaı? — dep surasa,

— Balqashtyń túsi qyzyl, — dep jaýap berer edim.

Óıtkeni tań atqanda qyzarǵan kúnniń shuǵylasy kól aıdynyn qyp-qyzyl alaý nart nurǵa boıaıdy, Qazaq respýblıkasy — adamzat dáýiriniń máńgilik atqan tańy. Endeshe, bostandyqtyń kúni dalamyzdy alqyzyl shapaǵyna bólep tur. Balqashty ómirge ákelgen —eńbek. Qyzyl nurǵa boıanǵan kóldiń jaǵasynda ár jerde qol jalǵasyp qyzyl ottar janatyn. Ár tusta qyzyl shúberekterge urandar jazylatyn. Ár smenanyń, ár brıgadanyń ozǵan qurmetine qyp-qyzyl jalaýlar ilinip, qulpyryp jelbireıtin. Qýanysh belgisi —qyzyl. Jeńis belgisi — qyzyl. Sulýlyq belgisi — qyzyl. Josaly jotamyz da qyzyl. Qyzyl tús — ot belgisi. Ot — ómir uıtqysy. Týymyzdyń da nart qyzyl bolýy tegin emes.

Sondyqtan menen bireý:

— Balqashtyń túsi qandaı dep surasa,

— Balqashtyń túsi qyzyl, — dep batyl jaýap berer edim.

Ár jerdiń óz taǵdyry bolady. Jer taǵdyry el taǵdyrynan bólingen emes.

Balqash — meniń búgingi qyzyǵymnyń bastaýy. Seniń erteńgi nurly bolashaǵyńnyń myzǵymas kepili, balam.

Balqash — ár tilde sóıleıtin qala, biraq bir dilmen túsinisken dene.

— Papa, osy Balqash qurylysy qaı kezde bastaldy, — dep endi Almas kádimgideı-aq yntyǵa qaldy.

— 1932 jyly 29 ıýnde KSRO Aýyr ónerkásip halyq komısarıatynyń kollegıasy "Balqash mys kombınatynyń qurylysy týraly" qaýlysynda negizgi óndiristik obektilerdiń, atap aıtqanda: baıytý fabrıkasynyń, mys balqytý zavodynyń, jylý elektr ortalyǵynyń, qosymsha jóndeý bazasynyń jáne Bertis túbindegi qalanyń oryndaryn bekitip berdi. Sát sapar aıtylyp, jana taǵdyrdyń esigin ashty.

Osy jyly qurylys jumystaryna júz mıllıon som kúrdeli qarjy bólindi. Ortalyq oblystardan ár túrli mamandyq ıesi tórt júz elý jumysshy kadrleri jınaldy. Ár qıly taǵdyrlar solaı toqaılasty. Balqash tóńireginen sýyldap quıylyp jatqan jergilikti adamdar baýyrmal qushaqqa kenelip, san alýan mamandyqqa baýlyǵan orys jumysshylarynyń qamqorlyǵyna alyndy. Keshegi jalshy maıtalman baltashyǵa aınaldy, qalaýshy da boldy, usta da boldy, sylaqshy da boldy.

Balqash — ár tilde sóıledi, bir tilekpen túsinisti. Biraq kóp uzamaı tildik kedergi de joıyldy. Aǵa halyqtyń ókilderi — orys jumysshylary Balqash aýdandyq partıa komıtetine ótinish bildirip, qazaq tilin úıretetin úıirmeler ashylýyn surady. Osyndaı on tórt úıirmede qazaq tilin úırengen qurylys basshylary, prorabtar men masterler, brıgadır men desátnıkter uıymshyldyqtyń úlgisin tanytty. Qazaqtar da orysshaǵa birshama jattyǵyp ketti.

Ákem aıtatyn:

"Nannyń — hleb, qardyń — sneg, joldyń — doroga, súttiń — moloko ekenin bilgende, dúnıeniń tórt torabyn sharlap shyqqandaı marqaıǵanym bar. Hleb dep nan suraı alsam, taryqpasymdy bildim. Sneg dep tońǵanymdy bildirsem, jaýramasymdy uǵyndym, Doroga dep ómir jolymdy basqalarmen toqaılastyryp, súrleýimdi dańǵylǵa túsirgen soń, artymnan aq sútin — molokosyn elim — anam ustap turǵanyna kózim ábden jetti".

Ákem taǵy aıtatyn:

"Bárinen de biz "drýg" dep, orys dostar "tamyr" dep bir-birimizdi arqadan qaǵysyp, qabaqpen túsinisken kezderdi umytarmyn ba?! Meniń ǵumyrlyq Cherepan drýgymdy tabystyrǵan Balqashty áste umytarmyn ba?! "Tamyr" qandaı jaqsy sóz edi! Dostyqpen baılanysyp, tirligimizben jalǵasyp, ortaq is, ortaq múdde arqyly tamyrlasyp ketpedik pe. Sol kezdegi tamyr jaıǵan týystyq búginde tereńge boılap, myna ózińdi, balam, Moskvanyń ózinde oqytyp júrgen joq pa".

Balqash — búginde urpaqtar uıasy, atalar dańqy, ańyzdar atasy. Urpaqtar ulylyqty jalǵastyryp áketti. Atalar dańqy kóshelerdiń attarynda qaldy, granıt tastardyń qashalǵan betinde qaldy. Ańyz-estelikterde jańǵyrdy.

Balqashqa qaraı túske deıin yldı qýalap jel sýyldaıtyn. Kólden tústen keıin yzǵyryq esetin, Tosatyn jelegi, qalqalaıtyn budyry bolmaıtyn.

Búginde Balqashta jel az, shýaq mol.

Tabıǵat burynǵysynan ózgergen emes. Aýa raıy da, qurǵaq klımat ta baıaǵysyndaı. Biraq sol qytymyr tabıǵatty ıitip, qatań klımatty jýasytqan — adamdar, balqashtyqtar.

Almas jan-jaǵyna oılana kóz jiberdi. Sanasyna áńgimem túrtki saldy ma, bir attap qasyndaǵy sıda aǵashtyń dinin qushaqtady. Sybdyrlaǵan japyraqtaryna qulaq túrdi.

Qarsymyzǵa sheten qalpaqty qarıa jaqyndady. Qol berip amandasty. Jón surady. Mán-jaıdy aıtyp berdim. Balamdy ertip týǵan jerdiń er-azamaty men tarıhyn tanystyrmaq nıetimdi yqylastana quptady.

— Durys. Jón-aq. Almasjan, atamekenniń qupıasyn bilgiń kelgeni óte jaqsy, — dep emirenip ulymnyń mańdaıynan ıiskedi.

— Aǵashtaryńyz jaıqalyp jaqsy ósipti, ata, — dedi Almas.

— O-o, onyń tarıhy kóp, shyraǵym. Jańalyqtyń uıtqysy ámanda jastar ǵoı.

Dýdandyq komsomol komıtetiniń múshesi Shablenov degen jigit komsomol jastarǵa: "Qurylysty kógaldandyramyz! Gúl-baqshaǵa bóleımiz!" degen uran tastaýǵa úndegen. Jastar batyl serpiliske, jańa bastamaǵa qashanda daıyn turady emes pe. İle kótere jóneldik.

Ol kezde sharshadym, qajydym, dem alam degendi bilmeımiz. Jyly qushaǵyn ashqan jańa ómirge zaryǵyp jetkende kimniń kejegesi keıin tartýshy edi.

Jumystan qol bosasymen kúrek, qaılamyzdy alyp kóshege top-top bop shyǵamyz.

Aldymyzda tý, tóbemizde qyzyl mataǵa kerip ustap alǵan uran. Aýzymyzda án. Jastyq áni.

Bir dem, bir lekpen júrgen adam esh ýaqytta sharshamaıdy. Sharshaýdy umytyp ketedi. Ol kóptiń, kollektıvtiń qudireti.

Lek basynda — Shablenov. Otty, ýytty jigit bolatyn. Mańaıdaǵy tal-shilik, qaraǵash ósken ózen ańǵarlaryna baryp, túbimen qazyp alyp, túıelerge teńdeıtinbiz. Teńdep ákelip poselkaǵa tamyrymen egetinbiz.

Kók ósken jerde kóńil ósedi.

Tal bar jerde tirshilik turaqtaıdy. Jasyl jelek tamyr jaıyp, búrshik atqanda mańaıymyz qustyń ánine tolyp ketetin.

Kishkene qustyń saıraýyq áninde ómir jyry jatatynyn sonda uǵynǵam.

Bizdiń bastamamyzdy raıkom qoldap: "Poselka turǵyndary qurylys terıtorıasyna júz myń túp aǵash otyrǵyzýy kerek!" — degen úndeý tastady.

Sol kezdegi qulshynysty, qaraǵym, aıtyp jetkize almaımyn. Qaı tustan, qaı sharýashylyqqa kómek suraǵan, járdem tilegen usynys bilindi me, búkil qybyrlaǵan jurtshylyq bala-shaǵasyna deıin biri qalmaı jappaı jumylatyn.

Qalany jasyl jelekke aınaldyrýda da Balqash turǵynynyń qol ushyn bermegen bir adamy qalmady ǵoı. Besiktegi balasyn emizip kep, jer qazyp jatqan anany kóresiń. Qazylǵan jerge moınyndaǵy alqyzyl galstýgy jelbiregen shybyq qadap jatqan balany kóresiń. Áne, uıymshyldyqtyń kórinisi dep sony aıt!

Balqashtaǵy botanıkalyq baq sol kezde ornaǵan. Aǵashtyń da ár túri, ár parasy bolatynyn qyr qazaǵy sonda bilip edik. Búginde qala jasyl jelekke oranyp, botanıka baǵy naǵyz jannatqa aınalyp ketti ǵoı...

— Qarıanyń áńgimesi árıne ańyz emes, Almas. Biraq ańyzdan de kem emes. Az ǵana jylda shóleıt daladaǵy kól jaǵasynda sosıalısik qala ornap, jasyl jelegin jelken qyp kóterip, bolashaqtyń uly jeńisterine júzip bara jatty.

1934 jyldan bastap Balqash qurylysy qarqynyn odan saıyn údetti. Shyǵys Qazaqstan oblysy 200 komsomolyn, Almaty oblysy 150 kommýnısi men 250 komsomolyn, Ońtústik Qazaqstan oblysy 75 kommýnısi men 125 komsomolyn, Aqtóbe oblysy 75 kommýnısi men 150 komsomolyn, Batys Qazaqstan oblysy 50 kommýnısi men 25 komsomolyn jiberip, búkil Qazaqstannyń túkpir-túkpiriniń járdem-tilegin, yqylas-kóńilin Kókshe teńizdiń jaǵasyna kóshirip kelgendeı boldy. Jańadan kelgender qurylys mamandyqtaryn tez arada ıgerip alyp, eńbek qarqynyn eseleýge jan aıamaı at salysty.

Árıne qıynshylyq bolmady, bári daıyn bolyp, saqadaı saı turdy deý qıyn, balam. Jol qatynasy aýyr. Temir jol salynbaǵan kez. Azyq-túlik jetispeıdi.

Bir ǵana mysal nan tóńireginde.

"Metal — óndiris nany" deımiz.

Nannyń qudiretin basqasha jetkize alamyz ba?

— Joq, papa!

— Nan — dıqannyń qýanyshy men súıinishi, ýaıymy men qapylysy.

Aǵashta ósetin nan joq. Ol — eńbek óteýi, mańdaı ter-monshaǵy. Ol — jumyla jegilgen halyqtyń uıqysyz tańy men tynymsyz áreketiniń qarymtasy. Sondyqtan da álemde nannan qadirli, nannan qymbat, nannan qasıetti eshteńe joq. Nan — qaıyrymdylyqtyń belgisi. Nan ótkenniń qadirin búginge jetkizgen. Búginniń qasıetin erteńge aparady. Nan —adamzat oılap tapqan qudirettiń ishindegi eń qudirettisi. Nan — nár. Nan — tirlik. Nan — damyldaýdy bilmeıtin naǵyz eńbekqor. Soǵystarda soldat bop aıqasady. Beıbit tirlikte án bop jyrlanady.

— "Nansyz qaryn toımaıdy, tuzsyz as tatymaıdy". "Nan — ný, balyq — sý" deıtin orys maqaldary bar ǵoı, papa! — dep Almas qosarlandy.

— Iá. Ol maqaldar tegin aıtylmaǵan.

Lenıngradtyń tarıhı mýzeıinde ábden keýip, qaraıyp ketken bir úzim nan saqtaýly tur. Kepken nan, qaraıǵan nan. Bul úzim — bir adamnyń blokada kezindegi bir kúndik qoregi. Bul nanda un az. Bul nanda ár túrli qospa bar.

Salmaǵy 125 gram ǵana.

1942 jyldyń 24 ıanvarynan bastap jumysshy paegi Lenıngradta 400 gramǵa deıin ósken. Ózegi talsa da ójettigin shyńdaǵan lenıngradtyqtar aqyry jeńip shyqqan.

Taǵy bir dokýmentke kóz júgirteıik.

1934 jyldyń oktábrinde Qazaqstannyń ólkelik VKP (b) komıtetinde kombınat qurylysy jaıly jasaǵan baıandamasynda qurylys bastyǵy V.I. Ivanov turmystyq qıyn jaǵdaılarǵa nazar aýdardy.

Kúndelikti jumysshy paegi 800 gram, jumysshy semásynyń ár múshesiniń paegi — 400 gram. Lenıngrad blokadasynyń paegimen shamalas emes pe. Óndiristik tovar jetispeı, otyn tabylmaı jatsa, bir tilim qara nannyń qunyn qalaı qadirlemessiń?! Qalaı qurmettemessiń?!

Úkimetimiz — Balqash qurylysyna qatty kómek kórsetti. Uzamaı nan da jetti.

Nan — tirlik. Nan — qosymsha eselengen qajyr-qaırat.

Osyndaı qysyltaıań kezeńniń aýyrtpalyǵyn eletpeı, shala qursaq halin, sýyq búrseńdetken kúıin umyttyryp, ilgeri kúnniń jarqyn nuryna jetelegen jastar — Balqash qurylysynyń naǵyz jalyndy dem berýshilerine aınaldy. Saýatsyzdyqty joıý úıirmelerin ashyp, jumysshy klýbtarynda ár túrli taqyryptardaǵy keshterdi uıymdastyryp, sembilikter jasap, qıyndyqty jeńildetýge tyrysty.

Balqash — án men jyrdyń ólkesi. Balqash degende alǵashqy qurylysshylar, búginde qaı jerde júrmesin, qaı qalada turaqtamasyn, óz júreginiń amanatyn, yqylas yntyǵyn Kókshe teńiz jaǵalaýyndaǵy jasyl jelegi jaıqalǵan jastyq qalasyna joldap jatady. Súıispenshilikterin sózben jetkize almasa da, sezimmen jyrlaı alatyndyqtaryn tolǵanǵan kóńil kúılerinen kórgem, kirpik ushynda dirildegen shyq tamshydaı jastarynan uqqam.

Eski óleńder otyzynshy jyldary jańa jyrlarmen jańǵyrǵan. Sol jyrlar sary dalanyń jelimen ulasyp, kók teńizdiń tolqynymen aralasyp, eńbek kúıiniń yrǵaǵy men jalǵasyp, jumysshynyń myqtap qaqqan shegesindeı tapjylmaı, zavod qubyrlary arqyly býdaqtaǵan tútinmen zańǵar kókke órlep, aq jelkeni kerilgen jelqaıyqtarmen teńiz tósin sharlap áli kúnge deıin tynbastan qalyqtap tur.

Jyr — kóńil tasqyny. Án — júrek tebirenisi. Án-jyr bar jerde kúıbeńdik qalmaıdy, kúıkilik joǵalady. Jiger tasıdy, qaırat shyńdalady. Jańalyq alady, rýhanı túleıdi. Án oılantady, shamyrqantady, elittiredi.

Balqash aýdandyq komsomol komıteti sol 1934 jyly jıyrma jasyn — jıyrma mádenı shara uıymdastyrýshylaryn baraqtarda turatyn jumysshylardyń arasyna qonystandyryp, solar arqyly kúndelikti turmystyń mádenıetin kórkeıtýdiń kamyn oılastyrǵan. Jastar júrgen orta — kóńildiliktiń turaǵy. Sony ornata bil. Durys baǵytqa sala bil. Kerek bolsa — qolyńa dombyra usta. Syrnaıdyń jez túımesin saýsaqtaryńmen qudirettendirip jaǵalatyp ót. Bolmaı bara jatsa, aǵash qasyqtardy alyp, quıqyljytyp tizeńe soq, keýdege sok, erikti alar yrǵaq tap. Kókeıden án tógilsin, óksheń jer tepkilesin. Kópshilik júrgen jerde kóńilsizdik jaılamasyn. Mekenińdi merekege toly kúnshýaq orasyn. Jastardy jaırańdat. Jalynyn shalqyt.

Baraqtardaǵy jıyrma jigit, jıyrma komsomol, jıyrma mádenı shara uıymdastyrýshylar sondaı qýatty uıtqyǵa aınalyp edi. Jyr kómeıi aǵytylyp ketti. Án tasqyny kernep ketti. Kúı syńǵyry qaýlap ketti.

1934 jyldyń 11 maıy — balqashtyqtar úshin ulystyń uly kúni. Sol kúni ortalyq poselke baraqtarynyń qasyndaǵy jumysshy klýbynda bul óńirde buryn bolmaǵan alǵashqy konsert berildi.

Ónerdiń alǵashqy otaýy shańyraq kótterdi. Aspanda án qalyqtap, alaýlaǵan júzderge kóńildi kúlki ornady.

Konsert qoıýshylar — kórkemónerpazdar úıirmesine qatysatyn jergilikti talant ıeleri, on saýsaǵynan óneri tamǵan kúıshiler, kúmis kómeı ánshiler edi. Qazaqtyń týma talant sańlaqtary men qazaq óneriniń júırikteri edi.

Solardyń biri qazaq dalasyndaǵy sırk oıyndarynyń ózindik erekshelikterin ári saqtap qalyp, ári jańǵyrta damytqan maıtalman aqyn, zerek kompozıtor Qoshqarbaı uly Shashýbaı bolatyn. Shakeńniń asqaq daýsy "Aqqaıyńdy" sozǵanda on saýsaǵy bozdaǵan garmonniń tilderin qýalaı júgirip, qydyryp ketetin. Ol ótkenin ógeısip, búgingi shat-shadyman ómirin jyrlaǵan. Aq qaıyńdaı japanda jalǵyz sarnaǵan ánshilik ǵumyrdyń jańadan qýat taýyp, búrshik jarǵanyna qýanǵan. Halyqtyń ken qazynasymen qosa júrek, kóńil qazynasyn da qosa ashyp, jańa dáýirdiń, jańa zamannyń demeı jetetin, súıenish, medeý bop qoltyqtap áketetin qudiretine súısingen. Taqıasyn birde tóbe quıqasyn jybyrlatyp qabaǵyna tóndirip ákep qondyra qoısa, birde jelkesine yldılatyp jiberip, aryndy ánderin ańyratqanda, eski serik syrnaıy syńsyp, syńǵyrap, bozdap, bebeýlep, aryndap, aǵylyp, tamyljyp tógilgen.

Solardyń biri — búginde Kıik stansıasynda turatyn dombyrashy, kúıshi Muhamedjan Ospanov. Olar — skrıpkashy Áshirbek Tileshov, jeti jasar kúıshi bala Maǵaýıa Hamzın, on jasar kúıshi bala — Sydyq Muhamedjanov. Óner qudireti — júrek kilti, jemisti shabyttyń kýási. Maǵaýıa Hamzın bútinde ataqty dombyrashy. Sydyq Muhamedjanov búginde dańqy týǵan dalasynan qanattanyp samǵap ushyp, Otan aspanynda sharyqtap, shet elderge keń tarap ketken asa kórnekti kompozıtor. Ekeýi de Qazaq SSR-iniń halyq artıseri.

Balqash — ana. Ana deıtinim, alǵash kúnnen jańa tirliginiń qaıyrmasyn ánmen bastaǵan. Jańa týǵan balasyna besik jyryn baǵyshtamaıtyn ana bolmaıdy. Ana áldıi — alǵash estir ániń, alǵash sýsyndar bulaǵyń, alǵash tatar rýhanı qoregiń. Endeshe, Ana-Balqash óz uldaryna, óz perzentterine, óz qurylysshylaryna tolqyǵan kólimen án bop jetken. Ýildegen jelimen kúı bop quıylǵan. Sol perzentteri — Sydyq Muhamedjanov, Maǵaýıa Hamzınder.

Qazirgi Balqash qalalyq partıa komıtetiniń úgit-nasıhat bóliminiń meńgerýshisi Saqataı Amanjolov osy áńgimeni ulym ekeýmizge aıtyp otyryp, sóz sońynda qolqa saldy.

— Sydyq Muhamedjanov aǵaıdy Balqashqa bir ret kelip ketýge bizdiń sálemimizdi jetkizseńizder. Týǵan jerdiń túlegin týǵan eli kórer edi. Búgingi kórkeıgen qalanyń turǵyndary án-kúıin, opera, sımfonıasynyń úzindilerin estip, qýana qol soǵar edi. Bálkim, týǵan, ósken jeriniń azamattarynyń ystyq yqylasy qanattandyryp, shabytyn shaqyryp, Balqash qalasy týraly, qalanyń jasampaz jumysshylary týraly jańa bir án shyǵarar ma edi. Azamat uldaryn aıalaýdy biletin aǵalary da, inileri de, jerlesteri de kóp munda. Jańa Balqashtyń shalqyǵan jańa ánin jabyla qosylyp shyrqap qalar ma edik...

Kim bilsin, Sydyq Muhamedjanov aǵamyzdy gúldengen Balqashtyń búgingisi, jarqyn bolashaǵy tebirentpeı júrgen de joq shyǵar. Tolǵantpaı júrgen de joq shyǵar. Bálkim, daryndy ulany tusaý kesken týǵan jerge ánin de, sımfonıasyn da arnap, jazyp jatqan shyǵar. Bálkim jazylyp, oryndalyp ta qoıar. Áıteýir, qaryzdar júrektiń qarymtasy eresen bolary sózsiz. Osy joldar arqyly men de balqashtyqtardyń kompozıtor aǵamyzǵa sálemin jetkizip, qolqasyn bildirip, óz mindetimdi atqarǵanymdy sezinem.

Jyr tebirengen júrekten, án tolǵanǵan kóńilden týady. Jastyqtyń áni de, jyry da erekshe. Ol — eńbegi. Eńbeginiń jemisi.

...1935 jyly Balqash qurylysy 70 mıllıon kúrdeli qarjyny ıgerdi. Igilikti istiń, aýyr jumystyń basy-qasynda komsomol jastar júrdi. Bir ǵana aıdyń ishinde qurylysqa keńseler men qosalqy mekemelerden eki júz elý komsomol aýysty. Olar komsomol jastar brıgadasyn basqardy. Qurylysqa qajet mamandyqtardy tez arada ıgerip alyp, sosıalısik jarystyń qarqynyn údetip jiberdi. Sol kezde búkil Balqash óńirine N. Aıýpov, Q. Namazbaev, V.Alısın tárizdi brıgadırler men S.Túndikbaev, A.Áýkeshev, B.Toqbergenov syndy eńbek ekpindileriniń esimderi keń tarap ketti.

Eńbek jyry — úzilmeıtin arqaý. Ol júrekte týyp, júrekte turaqtaıdy. Bazyl Toqbergenovtyń júrek áni uzaǵynan súıindirgen. On jasynda baıdyń qozysyn baqqan. On jasynda tabanyna dalanyń shógiri kirgen. On jasynda kózinen qan aralas jas tamǵan. Sondaǵy jyldyq aqysy-jetim laq bolatyn. On jasynda taýǵa muń shaǵyp, zarly áýendi bulyńǵyr aspanǵa áýeletken. Biraq kúlki beretin, qýanysh ákeletin júrek áni ol kezde týa qoıǵan joq edi.

Teńdik zamany Bazylǵa da erkindik berdi. Júrek áni býlyǵyp, keýde kerneı bastady. Toqbergenovty qamqor Otan qaraýyna aldy. Qarsaqpaıdaǵy mys qorytatyn zavodta ony elektrdánekerleýshi mamandyǵyna baýlydy. Júrek áni bulqyndy. Komsomoldyq joldamamen Balqash kombınatynyń qurylysyna kelip, brıgada basshysy boldy. Júrek áni — júrek jyryn tapty. Tynbaı saırap, tolǵanyp ketti. Júrek áni — eńbek jyry degenim de sondyqtan. Ana áldıi — adamzat jyrynyń bastaýy bolsa, eńbek jyry — sol ana meıiriminen nár alyp, búkil ómirdi qýanysh kúlkisi men jasampazdyqtyń nuryna bóleıtin tolastamas án. Bazyl Toqbergenovtyń keýdesinde kúmbirlegen eńbek kúıi janyn jadyratyp, ilgeri jeteledi. Ol kóp uzamaı aýdandyq komsomol komıtetine múshe bop kirdi. Júrekte jańǵyrǵan komsomoldyq áýenniń jigerli sazyn Balqash tóńiregindegi aýyldardyń túkpir-túkpirinde jańǵyryqtyrdy. Komsomol otrádyna ilesip, mádenı joryqqa qatynasty. Alys aýyldaǵy jastardy jańa tirlikke shaqyryp, Balqash qurylysyna jumysqa kelýge jar saldy. Jas jumysshynyń, eńbek ekpindisiniń úgiti —júrek jalyny boldy. Júrek áni, eńbek jyry barlyq sózden de sıqyrly edi. Top-top bop jańadan quıylǵan jastar osy komsomoldyq mádenı joryqtyń úlgili nátıjesiniń kórinisi edi.

Bazyl boıyndaǵy júrek jyry uly sımfonıaǵa ulasty. Toqbergenov Qazaqstan jastary tarıhynyń tiri beınesi, jarqyn aınasy bolǵandaı-aq edi. Ol KSRO jańa Konstıtýsıasynyń jobasyn talqylaýǵa qatysqan.

Sol týraly esteliginde Bazyl Toqbergenov bylaı deıdi:

"Mıhaıl Ivanovıch Kalınınniń qabyldaýynda bolǵan delegattardyń eki jasy — qazaq men ekem de, eń jasy úlkeni — dana aqyn, darıa aqyn qazaq Jambyl eken".

Jas delegat — Balqash qurylysynyń ozat ekpindisi, komsomol túlegi — keshegi batyraq Bazyl Toqbergenov.

Eń qarıa delegat— aq basty Alataýdyń qart qyrany, dúldil aqyn, jańa zamanda qaıta túlegen, keshegi jalǵyz attyly kedeı Jambyl Jabaev.

Ómir ıirimderi qalaı toqaılastyrady.

Ómir ıirimin osylaı úılestirgen zamana jeńisi, Respýblıkanyń jeńisi. Áıtpese, on jasynda jalańaıaq qozy baqqan qoıshy bala jetpis jasyna deıin joqshylyqtyń zardabyn tartqan, keýdesi kúńirengen aqyn ata osyndaı qurmet pen teńdikke jetip, Uly Otannyń eldigi men birligin, teńdigi men beıbit ómirin qorǵaýǵa arnalǵan zańdy bekitýge qatysa alar ma edi, ulym.

Jańa zamannyń jańasha áni — júrek áni, eńbek jyry degende men osyndaı ıgilikterdi eske alam, balam. Osyndaı ıgilik ákelgen Otanǵa sheksiz rıza bolǵan kóńilimdi bildirem. Osy ıgilikke kún saıyn kenelip, kún saıyn raqatyn kórip júrgen saǵan, urpaqtarǵa —jetkinshekterge: "Jańalyq bastaýyn umytpa! Otan aldyndaǵy paryzyń men qaryzyńdy umytpa. El yrysyn esele. Otan múddesin óz múddeńnen joǵary qoı. Otanda bolsa, ot basynda mol bolady. Halqyńnyń qabaǵynda kirbeń bolmasa, seniń de qabaǵyń qatýlanbaıdy. Beıbit tirliktiń berekesi — eńbek. Eńbek ete bil. Seniń qazirgi eńbegiń —oqýyń. Oqýda ozat bolsań, eńbekte de ozyq bolasyń. Paıdańdy eliń men jeriń kóredi. Tyń dalada egin jaıqaltsań, myńǵyrǵan mal ósirseń, jańa ken kózin tapsań, jas qalany —Jáırem sıaqty bolashaq mekenin kórkeıtseń, Baıqońyrdan ushatyn jańa kosmonavt -tuńǵysh qazaq kosmonavty sen bolmaǵanda kim bolady?! Týǵan jerden ushyp kosmosqa shyǵyp, kosmostan týǵan dalańa qaıta kep qonsań — búkil birligi tabystyrǵan halqyń aıalap alaqanyna kótermeı me?! Keleshek qazaq kosmonavty bolýǵa tyrys. Tyrysyńdar!" — der edim.

Báriniń, bar jaqsylyqtyń, bar armannyń kepili — júrek jyry. Júrek jyry úzile kórmesin. Bazyl Toqbergenovtiń keýdesin kernegen jastyq áýenindeı uzaǵynan súıindirsin. Eńbek jyryn boıynan bir sát alastatpaǵan Bazyl Toqbergenov Qaraǵandy oblysy qurylǵanda, oblystyq komsomol komıtetiniń tuńǵysh birinshi sekretary boldy. Oblys jastarynyń súıikti basshysy boldy. Qaı jerde, qaı jaýapty oryndarda istemesin Bazyl júrek ánin joǵaltpady. Partıa, keńes mekemelerinde ártúrli qyzmet atqarǵan ol Jezqazǵan qalasyna oralyp, qoıý-mehanıkalyq zavodta qurmetti demalysqa shyqqansha master bop eleýli eńbek etti. Ondaǵan izbasarlaryn tárbıeledi. Júrek ánin jalyndy jyrǵa ulastyrdy.

Balqashtaǵy úsh júz otyz alty brıgadanyń elýi komsomol-jastar brıgadasy edi. Sonyń ekeýin qos qarlyǵash — qazaq qyzdary Aısha Omarova men Sara Mámbetova basqarǵan. Ekeýi de kóp qurmetine bólengen. Qaırat kúshpen qatar názik sulýlyq, qaıyrymdy izgilik júrgen. Aısha men Sara apaılar náziktik pen izgilikti búgingi Balqashqa óz jandarynan máńgilikke sińirip ketken. Amanat qyp tabystap ketken.

Ákem aıtatyn:

— 1933 jyly Qaraǵandy-Balqash temir jolyn salýǵa attandym. "Temir jol — ómir joly" degen uǵymnyń keń taraǵan kezi. Komsomoldarǵa úndeý taratyp, jol qurylysyna shaqyrý berilisimen kóppen birge kelip, skrepershık bolyp ornalastym.

Árıne, qazirgideı tehnıkanyń mol kezi emes. Kóp jumysty qolmen atqaramyz.

Iá, ákeler eńbegi umytylmaıdy. Umytylmaq emes. Óıtkeni ákeler eńbegi tarıh betterinde qalǵan. Tarıhı oqıǵalardyń eskertkishindeı bolyp, uly qurylystarda qalǵan. Qaraǵandy-Balqash temir jolyndaǵy jolaýshy poezyna mingen saıyn men marqum ákemmen qaıtadan tabysqandaı bolam. Qaıtadan áńgimesin estip, aqyl-ósıetin tyńdaǵandaı bolam. Óıtkeni temirjol — ómir jolyna shyn aınalyp, uly Otannyń batysyn shyǵysymen jalǵap, teriskeıin kúngeıge jaqyndatyp qoımady ma. Al relsti toqpaqtaǵan dońǵalaq áýeni ákemniń úzilmegen áni bop jalǵasyp, otyzynshy jyldar jastarynyń ójet rýhynan habar bergendeı janyma shymyrlap quıylady. Dońǵalaqtar dúrsilinde áke júreginiń lúpili bar. Dońǵalaqtar áýeninde ákelerdiń eńbek jyrynyń máńgi saqtalyp qalǵan ómirsheń áni bar. Men dońǵalaq sazynan ákem ánin estımin. Ákem ósıetin uǵam. Ákemmen qaıta kezdesem. Sol shaqtarda dońǵalaq tarsylyna, dońǵalaq áýenine ishteı qosylyp, sonaý jas kezde ákeme arnap shyǵarǵan alǵashqy sábı óleńimdi, sábı kóńildiń rızalyǵymen taǵy da áke rýhyna baǵyshtaımyn:

Qolǵa alyp ketpendi,
Turǵyzdyń kópirdi,
Jasadyń ótkeldi...
Dalanyń qınady jaýyny,
Qınady daýyly,
Tózdiń sen bárine
Júrektiń jeńdi de dabyly.
Asyqtyń ilgeri,
Syryńdy bilemin.
Dalanyń qýańdy gúlderi
Ómirdiń sol jolyn
Balqashqa ákelip tirediń...

"Balqashqa ákelip tirediń..." Aıtýǵa ońaı. Qurylysy 1932 jyly bastalǵan bes júz jeti kılometrlik bul jol 1935 jyldyń kúzinde bitpek bolatyn.

Bes júz jeti kılometr. Sondaı ara qashyqtyqqa qol kúrekpen jal úıip, tóstaban (nasyp) tósep, qaılamen tas qashap, taý kesý kerek. Qansha kópir turǵyzyp, ótkel jasaý kerek.

— Papa, sonda osy temir joldy qansha adam salǵan? Qaraǵandy — Balqash óńiriniń halqynyń shamasy jetpes edi, á?

— 1935 jyly Qaraǵandy-Balqash temir jol qurylysynda on bes myń jumysshy istepti. Olar — Aqmola men Qaraǵandy, Jambyl men Shymkent, Qyzylorda men Soltústik Qazaqstan oblystarynan kelgen kolhozshylar, Túrksib magıstralin salǵan tájirıbeli temirjolshylar, Orta Azıa men Sibirden, Lenıngrad pen Gorkııden kelgen mamandar edi.

Ákem, seniń atań aıtatyn:

— 1935 jyldyń 2 dekabrinde úskirik aıaz býyp berdi deısiń. Túkirigiń jerge túskenshe dóńgelenip muz bop qatyp qalady. Ómirimde dál sondaı qaqaǵan aıazdy buryn-sondy kórmegen shyǵarmyn. Tula boıymdy myńdaǵan ınemen shabaqtaǵandaı shymyrlata shanshyp, bet qaratar emes. Bertis stansıasyna nebári jıyrma ushaq shaqyrym jer qalǵan. Qalaıda sol jyly bitirýimiz kerek. Aldymyzda —"Temir joldy qashan jetkizesińder?" — dep qural-jabdyq, azyq-túlik tosqan balqashtyqtar, artymyzda — biz salǵan temir jolmen izbe-iz kele jatqan júk tıelgen poezdar. Ekeýi de asyqtyrady. Asyqpaıyq degen biz joq. Jumysshy qaýymy — ýádesine berik qaýym. Ýáde berdiń be — óltiril orynda. Úkimet nusqaýy solaı. Halyq talaby solaı. Jumysty toqtatqan joqpyz. Kúndiz-túni lapyldatyp, laýlatyp ár jerden ot jaǵyp qoıyp, sonyń jylýy men jaryǵynda eńbek qarqynyn údetip jiberdik. 21 dekabrde Qaraǵandy-Balqash temir joly qurylysynyń bas ınjeneri Chýdovsev sońǵy kúmis kostyldi qaqqyzyp, nómiri EM -4880-shi parovozyn ilgeri ótkizdi...

ǵ EM -4880-shi parovoz.

Bylaısha qarapaıym ǵana jaǵdaı, qarabaıyr ǵana parovoz sıaqty.

Oılap qarasań, balam, — ańyzǵa bergisiz tarıh. Sol parovoz Balqash qalasyna, Bertis stansıasyna Moskva, Almaty, Qaraǵandy qalalarynyń ókilderi mingen vagondy ǵana jetkizgen joq. Sol parovoz Kókshe teńiz jaǵasyna keńes adamdarynyń qudiretiniń kýásin, ýádesine berik jumysshynyń eńbek nátıjesin, keńes úkimeti qamqorlyǵyn jáne búkil Otannyń balqashtyqtarǵa degen járdem-kómegin jetkizgen.

Temir jol keldi de, Balqash alyp Otanmen jalǵasty. Qaraǵandy kómirin berdi. Sibir aǵashyn berdi. Orta Azıa jemisin berdi. Týysqandyq alaqanyn sozdy. Baýyrmaldyq qushaǵyn aıqara ashty.

Bar bolsa, ǵ EM 4880 parovozynyń Balqashtaǵy Bertis stansıasynyń qasyndaǵy tuǵyrda eskertkish bop turǵanyn qalar edim. Óıtkeni eńbek jeńisin qadirleýden ózgelerdi qadirleý týyndaıdy. Otyzynshy jyldar qurylysshylary — búgingi jastardyń, senderdiń atalaryń. Ónegemen tárbıeleý — ótkendi umytpaı, jańǵyrtyp otyrý bolsa kerek.

Qaraǵandy — Balqash jol qurylysy sondaı ónegeli istiń eń jarqyn kórinisteriniń biri. Sebebi endigi Balqash qurylysy birneshe eselengen qarqynmen damydy.

1936 jyly jylý — elektr ortalyǵyn iske qosýǵa barlyq kúsh salyndy. Bul kezde Balqashta jıyrma eki myń, Qońyratta segiz myń adam turǵan.

Osy jyldyń altynshy ıanvarynda stahanovshylardyń birinshi sleti bolyp ótti.

Slet — ozyq tájirıbe almasý, eńbek qarqynyn odan ári údetý mektebine ulasty.

1935 jyly Donbass shahteri Stahanov uly bastama kóterip, sosıalısik jarystyń tarıhtaǵy jańa betin ashsa, balqashtyqtar sol kótermeni qyzý qoldap ketken edi. Qazaqstannyń 15-jyldyǵyna arnalǵan eńbek vahtasyna turǵan qurylysshylardyń stahanovshylar qımylyna úles qosqany sondaı, qurylysta jyl aıaǵynda eki júz qyryq stahanovshynyń esimi qurmetke bólendi.

Tańǵajaıyp erliktiń mysaldaryn keltire keteıin.

Toǵyz júz kirpish. Bul — árbir tas qalaýshynyń bir smenadaǵy orta eseppen qalaıtyn jumys jospary.

Osynsha kirpishti qabyrǵaǵa qalaý úshin toǵyz júz ret kirpishke, toǵyz júz ret laıǵa eńkeıip, toǵyz júz ret qalap, toǵyz júz ret sylaý kerek. Al Frolov, Gýsev jáne Martynovtar smenasyna bir myń tórt júz-bir myń bes júz kirpish qalap, rekord jasaǵan. Ol ol ma, 1935 jyldyń 31 dekabrinde tas qalaýshy Malsev óz smenasynda segiz myń segiz júz jıyrma alty kirpish qalap, úzdik eńbek ónimdiligin tanytyp, búkilodaqtyq rekord jasapty.

Rekord! Bul alyp qurylystyń shejiresine altyn árippen jazylǵan maqtanysh, qudiret, jasampazdyq emes pe?!

Buryn jeli yzǵyryp, doldanǵan tolqyny jarǵa ǵana uryp, jartasty ǵana jańǵyrtyp, jaǵasyndaǵy jurtynyń óksigin ǵana tyńdaǵan Kókshe teńizdiń dańqy endi Qazaqstanǵa ǵana estilmeı, ulan baıtaq Otanǵa qalyqtap, sharyqtap tarap ketti.

Rekord! Ol ózdiginen jasalmaıdy. Rekordty rýhy jańa, ary taza, el múddesin joǵary ustaǵan jańa dáýirdiń jańa azamaty — sovet adamy týdyrǵan.

Olar Malsev pen Toqbergenov.

Olar — elektrshi Ahmetov, balǵa soǵýshy Bekeev, usta Rybakov, armatýrshy Ádilbekovter.

Balqash qurylysynyń kólemi kún sanap ulǵaıa tústi. Tájirıbe baıytý fabrıkasynda Qońyrattyń totyqqan kenin balqytýdyń tehnologıasyn qalyptastyrý oıdaǵydaı júzege asty. Bul tehnologıany baıyrǵy komýnıs I. A. Kochnev, ınjener komsomol Kamal Qadyrjanov, Jarmuhambet Tólenov jáne tehnıkter L.V. Aleksandrov pen N.N. Semenovtar daıyndaǵan edi.

Endigi án basqasha shyrqaldy. Endigi jyr basqasha tolǵandy. Án jeńisti madaqtady. Jyr eńbek jemisimen qanattandy.

Al ánniń tolǵaǵy qıyn, jyrdyń týýy qıamet ekenin bilmeıtin jan az. Áıtpese án shyrqamas adam qalmas edi, jyr jazbas adam bolmas edi.

Endeshe shyqqan ándi úzip almaýǵa tyrysaıyq. Óz júregimizdiń dúrsilin án qaıyrmasyna jalǵap, qan tynysynyń búlkilin eńbek jyrymen ulastyra alsaq, beıbit tirlikti zeńbirek úni, bomba gúrsili, oq borany buzbaıtynyna álemdegi azattyq súıgish adamdardyń tilek-talaby kýá.

Balqashtyqtar ómir ánin, eńbek jyryn bir sát tolastatyp kórgen joq. 1936 jyl qurylysshylar erliginiń taǵy bir araı nuryna bólendi. Bul kezde Qońyrat rýdnıginde alpystan astam buǵylaý stanogy, on bý jáne elektr ekskavatory, on alty parovoz ben motovozdar jumys isteıtin. Ekskavator mashınısteri Dýdın men Goncharov, Vergýnov pen I.Lıtákovtar jergilikti ult kadrlaryn daıarlaýda úlken týysqandyq, dostyq qamqorlyq tanytty. Keshegi kóshpeli eldiń malshy, jalshylaryn óz mamandyqtaryna baýlyp, tez arada Qoǵabaev pen Imanbaevtyń, Nıazov pen Qalambaevtyń, Álıjanov pen Nurbaevtyń mashınıstiń kómekshisi men kochegarlyq mamandyqtardy meńgerip shyǵýyna járdemderin aıamady. Osyndaı bilgir mamandardyń arqasynda 1936 jyly rýdnıkte taý jynysyna 517 tonna qoparǵysh dári qoıylyp, bir ǵana sátte taýdaı tóbeni tóńkerip tastady. Osynaý óndiris jańalyǵynyń búkil daıyndyǵy men esebin rýdnıkke jańadan kelgen jas ınjenerler — Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev, Aleksandr Mıhaılovıch Bogatıkov jáne Aleksandr Iakovlevıch Lýkánovter júrgizgen edi.

— Bes júz on jeti tonna qoparǵysh... Naǵyz ertegidegideı... — Almas tańdaı qaqty.

— Iá! Erteginiń alyptary ǵana buryn taý tóńkerip, kól sapyratyn. Erteginiń ǵana alyptary adam qıalynyń ómirde bolsa eken deıtin alys armanyn, jetkizbes úmitin, ustatpas maqsatyn oryndaıtyn. Ertegide oryndaıtyn, úmitpen jeteleıtin.

Qıaldaǵy sol ǵajaıyp kórinis endi ómirdiń ózinde júzege asty. Ertegiden de artyq qudiretimen, qıaldaǵydan da artyq keremetimen kózdi ashyp-jumǵandaı sátte, baýyryna ǵasyrlar boıy basyp jatqan qazynasyn jurt kózinen qyzǵanǵan tóbeni tóńkerip tastap, bolashaq ashyq karerdiń qaqpasyn ashty. Sóıtip qurylysshylardy eńbek erliginiń taǵy bir araı nuryna bóledi.

Araı nur.

Ol jumysshy júzindegi kúlkide. Oı qýatyn boı qaıratyna jeńip berip, júzdegen, myńdaǵan adamnyń qolmen atqarar isin birer sáttik qoparylysymen tyndyrǵan jigerli ınjenerlerdiń yrza bolǵan pishininde.

Ol jańa dáýirdiń tus-tustan entelegen, keýdelegen ózgeshe tirliginde, týysqandyq qasıetinde. Búkil Otannyń bir múddege uıysqan ǵalamattyǵynda. Berik tutastyǵynda. Myzǵymas dostyǵynda.

"Qadirińdi bilmek bolsań, balam, qonaq shaqyr", — deýshi edi ákem. Osy sóziniń qasıetin endi-endi uǵynǵandaımyn.

Qazir jaıýly dastarqanyńa esigińdi tyqyrlatpaı-aq keletin dostar az ba? Biraq dos qýanyshyńa jınalmasa, qaıǵyńa ortaqtaspasa, dos bolyp jaryta ma?

Balqashqa qonaq shaqyrylmaǵan. Balqashqa nıeti bir, tirligi tabysqan, tilegi qabysqan ulttardyń ókilderi kelmep pe edi? Iá, kelgen. Qonaq emes, qoja bolý úshin, ortaq dastarqannyń yrysyn qosyla shalqytý úshin, ortaq baılyqtyń kózin birlese ashý úshin kelgen. Kelgen de, halyqtar dostyǵy dep atalatyn qadirin tapqan. Otan múddesi atalatyn qasıetin el men jerge aıǵaqtaǵan.

1938 jyldyń martynda baıytý fabrıkasynyń barlyq mehanızmderin synap júrgizip kórý bastalsa, bir aıdan keıin-aq, 23 aprelde alǵashqy mys konsentraty alyndy. Alǵashqy mys konsentraty! Baıqap otyrsyń ba, Almas. Balqashta sol kezde alǵashqy, tuńǵysh degen ataýlar kún saıyn týyndaǵan. Alǵashqy komýnıstik senbilik, alǵashqy stahanovshy. Tuńǵysh komsomoldyń úılený toıy...

Alǵashqy qoparylys...
Tuńǵysh komýnıs — qazaq áıeli...
Alǵashqy ınjener-baıytýshy qazaq...
Alǵashqy mys konsentraty!

Tuńǵysh mys, qara mys alatyn kúnde de alys emes-ti. Osy tuńǵyshtar men alǵashqylar alyptyń ózi, alyptyń kózi bolatyn..

Alǵashqy mys konsentratyn bergen smenanyń adamdaryn búkil Balqash bilgen. Áli de biletindikterine senem.

Sol kúngi smenadaǵy aǵa klasıfıkatorshık Serikbaı Talpaqovtyń, flotator Áýbákir Álimjanovtyń, qoıyltýshy Aqash Áýbákirovtyń, baıytýshylar Qabdyrahman Quryshevtiń, Aıtqan Arymqanovtyń, Ádilbaı Ádilbekovtyń, Qulymjan Ershoıynovtyń qýanyshtarynda shek boldy ma eken?! Osy azamattardyń sol kúngi júrek tebirenisin, kóńil tolqýyn shamalap bolsa da seze alsam kerek.

Meńireý dalany keshegi jalshy, batyraqtary kombınat basshylary men partıa komıtetiniń uıǵarymymen eńbek vahtasyna turyp, alǵashqy mys konsentratyn alý qurmetine ıe bolǵan ǵoı. Halqynyń ǵasyrlar boıy armandap, ertegi men qıalynda ǵana urpaǵynan urpaǵyna tabystap kelgen ósıetin oryndap, qara jerdiń qyrtysynda kóktas pen topyraq bop jatqan taý jynysynan alǵashqy baılyqtyń kózi — konsentratty qoldaryna ustaǵanda keýdelerin kernegen qýanyshty qaǵaz betine aqyndar ǵana túsire alar.

Sol kezde Balqash týraly aǵytylǵan Qazaqstan aqyn-jazýshylarynyń óleń-jyry sonyń kýási emes pe? Keshteý bolsa da, Balqash qurylysshylarynyń erligin jyrlaǵan jyr-dastandardyń áli de soǵylyp jatqan ásem kúmbezine osy kitapshammen men de bir kirpishin qaladym dep esepteımin.

Al biraq Balqashta sol kezde-aq jıyrma myńnan astam aqyn turǵan. 1937 jyly aprelde Balqash qala atanǵan. Qaladaǵy barlyq turǵyn, meniń oıymsha, sol kezde-aq aqyn bolǵan. Óz qalasyna degen súıispenshilik, óz isine degen yntyqtyq, ortaq múddege degen yqylas qalanyń bar-bar janyn shabytqa bólep, keýdesin án men jyrǵa kúmbirletip qoıǵan. Óıtkeni asqaq áýendi olarǵa kúni-túni tynbaǵan eńbek jyry úıretken. Qurylystaǵy ár obektiniń janynda lapyldaǵan ottar jalyny, ár úıdiń qabyrǵa, mańdaıshasynda jarqyraǵan elektr shamynyń nurymen kóz tartqan urandar úıretken. "A" kvartalyndaǵy tórt qabatty on alty úıdiń ár páterinen shyqqan toı jyry, besik jyry úıretken.

Kórdińizder me, Balqashtyń óz perzentteri týyp jatyr. Tuńǵysh Balqashtyq sábı ol. Tuńǵyshtardyń tuńǵyshy. Alyptardyń qurdasy. Tal besik syqyryna ana áldıi jalǵasty. Ómir qudireti taǵy da ulylyq tapty. Endigi besik jyryn zavod gýdogy, rýdnık tehnıkasynyń úni, qurylys yrǵaǵy, kóldiń keń tynysy qosyla jyrlaıdy. Balqash alǵashqy mys konsentratyn týǵyzdy. Balqash tuńǵysh sábılerin dúnıege ákeldi. Ol elimizben birge adymdaı attap, Otanymyzben birge qaryshtap qadamdady.

Balqash — jastyq qalasy. Óner men bilim otaýy. Sport pen mádenıet oshaǵy. Jastar ónerge umtyldy, bilimge talpyndy. Sportpen shuǵyldanyp, mádenı-kópshilik jumystarǵa aralasty. Keıin bárin jınap-terip ıgerip alamyz deıtin kerenaýlyqtan aýlaq boldy. Alyp zavodtyń ǵımarattarymen qabattasa turǵyn úılerdiń keń kósheleri sap túzedi. Keń kóshelerde esigin aıqara ashqan úsh júz kereýettik aýrýhana, on jeti dárigerlik pýnkt, emhana, jedel járdem kórsetetin stansıalar oryn tepti.

On eki ashana, birneshe dúken, eki pochta úıi turǵyndardy túrli turmystyq qajettermen qamtamasyz etti.

Qoǵamdyq jumystardyń jáne bos ýaqytty mádenı uıymdastyrýdyń ortalyǵyna aınalǵan jumysshy klýby men ár túrli sport bazalary sol kezde-aq úlgili isterimen maqtaýǵa ilingen.

Ortalyq klýbta qazaq jastarynyń teatry, dombyra orkestri, tórt drama úıirmesi, úsh hor úıirmesi jumys istep, mádenıet uıtqysy boldy.

Qazaq jastarynyń teatry.

"Teatr" degen sóz sol bir qarbalas kezeńde-aq eki-úsh jyl tóńireginde Balqash atyrabyna keń tarady da ketti. Meńireýliktiń túkpirinen shyrqaý zańǵarda sharyqtaǵan eldiń kóńil kúıi emes pe "Qazaq jastarynyń teatry". Ol úlken sahnaǵa shyqpaı-aq qoısyn, biraq "rejıser", "spektákl", "rampa", "repertýar", "premera" degen sıqyrly syńǵyrlaǵan sózderimen-aq aýyldan kelgen qarańǵy jastardy mádenıettiń asqaryna qolynan ilip alyp, jetekteı jóneldi emes pe. Mádenıet, óner, ósý, kemeldený basqyshtary emes pe bul.

Men úkimetimizdiń kemeńgerligin osy jan-jaqty qamqorlyǵynan, adamǵa, ásirese patsha, zamany tusynda buratana halyq atalǵan alys ólkedegi kóshpeli qazaqqa jasaǵan izgiliginen anyq kórem. Anyq kórem de, alqymyma tyǵylǵan rızalyq jasymmen, keýdeme tolqyndaǵan sheksiz alǵysymmen basymdy ıip, taǵzym etem.

Ár halyqtyń ár túrli ádet-salty bar, balam. Ár túrli minez, tabıǵaty bar. Ol ǵasyrlar boıy qalyptasqan. Sol salt-dástúrlerdiń jaqsysyn jańǵyrtyp, jańasyn týǵyzǵan da ómir, tirlik zańy. Ony dúnıege ákelgen, Balqash óńirinde tiriltken halyqtyń tarıh ortaqtyǵy qýanysh ortaqtyǵy kerek deseńiz, qam-qareket ortaqtyǵy.

At jalynda oınamaǵan qazaq joq. Báıgege shaýyl, kókpar tartyp, kúreske túsý — qanyna sińgen. Bunyń bári sport dep atalatyn dene shynyqtyrý mektebiniń qarapaıym túrleri.

Balqash óz turǵyndaryna sporttyń mádenı túrlerin de keń usyndy. 1935 jyly sport bazasynda 300 jup shańǵy 600 jup kónkı bolǵan. Bul qala kók muz aıdynynan kende emes. Kóldiń betindegi qaryn japtyrta tazalasa — jetip jatyr. Aıaǵyńa kónkı baıla da, syrǵanaı ber.

Aerodromdaǵy 8 oqý-úırený samoleti men 15 planerlik úıirme jastardy parashútpen sekirýge jattyqtyrdy. Ásirese qyzdar arasynan eń alǵash parashútpen sekirgen Qapıza Qadirjanova men M. Júnisovany, olardyń izinshe kók tósinen qalyqtap túsken sylaqshylar brıgadıri Sara Mámbetovany kóz kórgender áli kúnge aıtyp otyrady.

Parashút... Qazaq qyzdary.

Bul eki uǵymdy sodan 10-20 jyl buryn bir tirkeske syıǵyzý túgil, oıǵa alýdyń ózi qıyn edi ǵoı. Parashútpen sekirý degendi aıtpaǵannyń ózinde, samoletpen ushýdyń ne ekenin bilmeıtin qyr eline jeńis shapaǵatymen birge kelgen áıel tendiginiń qudiretin túsinesiń be?

Qazaq qyzdaryn teńsizdikte ustaǵan baı, moldalardyń jaýyzdyǵyn kitaptan oqyp bildiń ǵoı, balam. Ájeńniń áńgimesinen de estidiń.

Estiseń, qalyńmal deıtin eriksizdik qamytyn, teńsizdik buǵaýyn túsinesiń.

"Qyzǵa qyryq úıden tyıý" deıtin ańdyǵysh kóz, qozǵaltpas buıryqty jáne bilesiń.

Endi she. Azat qyz teńdiktiń arqasynda eńbek etip, el qurmetine bólendi. Brıgada basqardy. Samǵap kókke ushty. Erjúrektik tanytyp, tunyq aspannan tuńǵıyq tereńge atyldy. Qanat bitip, parashútpen qalyqtady. Sol Qapıza, Saralardy bıikke samǵatqan, týǵan dalanyń kógine kótergen Otan qudiretine taǵy da bas ıýlerińdi ótiner edim. Meıirimdi kóńildiń kendigine qulshynyńdar der edim.

Balqash óz tósinde tolyqsyǵan ulandaryn kógine ushyryp, tóbesine kóterdi.

Sonyń biri — Áýbákir Álimjanov. Alǵashqy mys konsentratyn alýshy birinshi flotator. Uly Otan soǵysy jyldarynda ol komsomol — jastar smenasyn basqardy. Qatardaǵy jumysshydan kombınat sehynyń basshysyna deıin ósti.

Balqash ózinde túlep ushqan perzentin ardaqtap, mártebesin kókke jetkizdi. Erlik eńbegi úshin, elgezektigi men sergektigi úshin qala jurtshylyǵy ony 1946 jyly KSRO Joǵarǵy Sovetine depýtat etip saılady. Kombınatta qazir Álimjanov Áýbákirdiń balalary isteıdi. Olar áke dańqyn jemisti eńbegimen jalǵastyryp júr.

1938 jyldyń 13 ıýlinde birinshi sharpý peshi iske qosylyp, metalýrgıalyq óndiristiń alǵashqy alaýyn tutatty. Kóp uzamaı birinshi konverter óz jumysyn bastady.

24 noıabr. Keshki saǵat jeti. Bul sát balqashtyqtar úshin máńgi umytylmas qýanysh. Dál osy saǵatta Balqash kombınatynyń birinshi konverterine ottegi berý toqtatylyp, astaý-ojaý jaqyndatyldy.

1938 jyl. Noıabrdiń 24-i. Keshki saǵat jeti.

Balqash tarıhynyń eń jarqyn beti.

Kombınattyń altyn árippen jazylǵan shejiresi. Konverter astaý-ojaýǵa alǵashqy balqyǵan mysyn tóńkerdi. Qyzyl metal qyzyl ojaýǵa quıylyp, qyzaryp terlegen júzderde qýanysh, baqyt nury oınady.

Dúnıege eń alǵashqy balqash mysy keldi!

Konverterdiń óńeshinen sol sát kún týǵandaı, tań shuǵylasy taraǵandaı bolyp edi.

Bolyp edi emes! Kún týǵany da ras. Tań shuǵylasy taraǵany da aqıqat.

Búkil Otannyń járdem-kómegimen Kókshe teńizdiń jaǵasyndaǵy jas qalanyń ómir úshin, beıbitshilik úshin, bolashaq úshin qoldan jasaǵan ǵajaıyp erligi edi ol.

Balqash mysy!

Aınalasy on-aq jyldyń ishinde, 1928 jyldyń avgýst aıynda M.P.Rýsakov tuńǵysh ret Balqashqa geologtar ekspedısıasyna attanǵan kúnnen beri on-aq jyl ótkende, bolashaqtyń ásem qalasy ornap, bolashaq kúnderdiń ıgiligine baǵyshtalǵan Balqash mysy tań nuryndaı alaýlap týdy.

Brıtandyq fınans olıgarhıasynyń iri jetekshisi Qazaqstanda korporasıa uıymdastyrǵan Leslı Ýrkýarttyń Sovet ókimetine: "Balqash mańyndaǵy qazaq dalasyn shuqylaýyma ruqsat berińder. Sizder ol mańaıǵa berisi elý, arysy júz jyldyń ishinde mańaılaı almaısyńdar", — degen sandyraǵy da, býrjýazıa baspasóz betinde Qazaqstandaǵy mys alyby qurylysyna tańylǵan: "Bólshevıkterdiń Balqash kólindegi bos ertegisi", "Balqash kombınaty qurylysynyń kúıreýi", — tárizdi neshe túrli ósek, laqaptary da adyra qaldy.

Bizdiń halyqta "It úredi, kerýen kóshedi" deıtin danyshpandyq maqal bar. Sháýildep úrgen kapıtalısik elderdiń keıbir sáýegeıleri bizdiń sosıalısik uly kerýenniń shańyna da ilese almaı, qum qaýyp qala bergen.

Balqash mysy — alǵashqy mysy qyzaryp balqyp, yrys darıasyndaı birinshi konverterden astaý-ojaýǵa ǵana quıylyp qoımaǵan, ol mys myń gradýstan astam ystyǵy men qomaǵaı óńeshter men sáýegeı kómeılerge de quıylǵan.

Balqash mysy shyn máninde aq tań bop atqan. Keń álemge Otan qudiretiniń jańa bir aıǵaǵyn kórsetip, shashyraǵan alaý ushqynyn tań shýaǵyndaı jamyratqan.

Jeńisti baǵalaı bilý kerek. Qadirleı, qasterleı bilý qajet. Ol — ótkenge qurmet, búginge úlgi, keleshekke ósıet.

Balqash mysy týǵan kún Balqash mysyna oıylyp jazylyp, Balqash kombınatynyń metalýrgıa sehy úıiniń bosaǵasynda memorıal taqta boı japsyrýly tur.

Ol kezde qazirgideı avtomatty quıý mashınasy joq edi. Metalýrgter qaradúrsin qalyptardy daıyndaıdy. Sosyn 50 tonnalyq kópir kran astaý-ojaýmen balqyǵan mysty myń san ushqynyn jamyrata quıady.

Arnaıy qalypqa shtyk túrinde alǵashqy mys quıylyp, onyń betinde "BMZ 24-XI-1938 g. chernovaıa med" degen jazý jarqyrady.

Baıqap otyrsyń ba, balam, quıylǵan mystyń shtyk túrindegi sımvoldyq mánin. Balqash mys zavodynyń 24 noıabrde týǵan qara mysy á degende-aq Otandy qorǵaý, onyń qudiretin ósirý, qaıratyn asyrý jumysyna arnaldy.

Taǵy da derekke júgineıik. Almas, má, mynany oqyshy, — dep "Pravda" gazetiniń 1938 jylǵy 25 noıabrdegi sanyn usyndym.

— Myna belgi qoıylǵan jerinen bastaıyn ba... — Ulym daýsyn qyrnady:

"Balqash kóliniń janyndaǵy Qońyrat dalasynan bólshevıkter mys kenin ashty. Mine, endi tóbeniń eteginde álemdegi eń úlken mys rýdnıkteriniń biri jumys isteı bastady. Rýdnıktiń janynda 6 myń halqy bar qala boı kóterdi. Záýlim úıler, klýbtar, mektepter salyndy. Keshkilik elektr ottary samaladaı jarqyraıdy.

Qońyrattan 18 kılometr jerdegi Bertis túbindegi Balqashtyń shóleıt jaǵalaýynda Sovet odaǵynyń túsi metalýrgıasynyń maqtanyshy — Balqash kombınaty salynyp jatyr. Qazirdiń ózinde-aq osynaý alyp sosıalısik ındýstrıanyń eń ozyq tehnıkamen jabdyqtalǵan kóptegen sehtary men agregattary óndiristik eksplýatasıaǵa berildi. Keshe ǵana aǵyzylǵan 45 tonna qara mys — kombınattyń aqtyq daıyn ónimi — bastama ǵana"— dep jazylǵan...

— Iá, bul bastama ǵana, ulym.

Kombınattyń dańqyn aspanǵa shyǵarǵan eńbek jeńisteriniń bastamasy. Dańq tuǵyrynyń irgetasy edi ol.

Balqash mysy úshin erlik kúresine qazaqtar men orystar, ýkraınder men belorýstar, tatarlar men ózbekter, grýzınder men armándar t.b uly Otanymyzdyń ondaǵan ult ókilderi qatysqan.

Ondaǵan ult ókilderi.

San túrli, ár tildi adamdardy biriktirgen Balqash. Kombınat qurylysy. Soǵan shaqyrǵan el úndeýi. "Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarý" degenniń naǵyz aqıqaty da osy. Jumylǵan judyryqty ashý qıyn. Jumylǵan judyryq tas ıleıdi, taý úgitedi. Bes saýsaq birikse — jaǵa jyrta alady, jamaý sala alady, sý kósip ishedi. Birimen biri tutasyp alaqan quraıdy. Biri syzdasa, basqasy aýyrady. Bizdiń halyqtar dostyǵy odan da berik. Óz taýyn súıgen ulan basqanyń qalasyn da unatady. Shólin ardaqtaǵan azamat ózgeniń kólin de qadirleı biledi. Óıtkeni týǵan jer — ana. Anasyn syılamaǵan, basqany jarylqaı almaıdy.

1940 jyly dekabrde molıbden baıytý tájirıbe fabrıkasy Qońyrat mys keninen qosalqy ónim — molıbden alý tehnologıasynyń óndiristik synaǵyn ótkizdi.

Molıbden — halyq sharýashylyq jáne qorǵanystyq máni zor metal. Otan saqshysynyń qataryna endi Balqash molıbdeni kelip qosyldy.

***

Beıbit ómirge soǵys órti aralasty. Eńbek jyrynyń qaıyrmasyna zeńbirek dúmpýi qosyldy.

Otanymyzdyń shebine tutqıyldan basyp kirgen gıtlershil Germanıanyń shabýyly balqashtyqtardyń da keýdesin kekke, janyn ashý-yzaǵa toltyrdy. Endigi án-jyrǵa namys qajyry quıyldy.

Bizge uzaq jyldar boıy Balqash kombınatynyń kásipodaq uıymy komıtetiniń tóraǵasy bolyp isteıtin Rahman Kenbaev aǵa jolyqty. Áńgimeshil eken. Sapar maqsatymyzdy estip bilgen soń bir áńgime bastady Rákeń.

— Almasjan, ótkendi estip, uǵynyp óskenderiń óte jaqsy. Soǵys kezi... Ol kez umytylar ma...

Soǵys bastalǵannan-aq qońyrattyqtar men balqashtyqtar eńbek qarqynyn kúrt eseledi. Endigi qaırat-jiger eńbek maıdanyndaǵy tasqyndaǵan óndiris ónimdiligimen eseptelmek. 23 ıýn kúni ekskavatorshy D.I.Kojın smenalyq josparyn 204 prosentke oryndady. Metalýrg sehy bul kúni qara mysty ádettegiden edáýir artyq aǵyzdy.

Soǵys Balqash turǵyndarynyń qalyptasqan tirligin shaıqap ketti. Azamattar Otan qorǵaýǵa attandy. Stansıa mańy shyǵaryp salýshylarǵa toldy.

Zavodtaǵy erleriniń ornyna áıelder kelip, jumys qarqynyn toqtatpaı jalǵastyryp áketti. Alǵashqy aptanyń ishinde-aq stanoktar men agregattardyń tutqasy tórt júzden astam áıeldiń qolyna ótti.

Keshe ǵana olar biri jaryn, biri baýyryn, biri balasyn Qyzyl Armıa qataryna attandyryp, aman-saý jeńispen oralýyn tilep, batysqa muńly kózin qadaǵan edi. Al búgin sharpý peshin qyzdyryp, metal aǵyzyp, ken baıytyp, qoldarynan kelgenshe maıdanǵa járdemdesip jatty.

Olar — smena bastyqtary bolǵan A.I. Klımova men I.A. Starodýbsevalar. Olar — partıa uıymynyń sekretarlary bop saılanǵan N.M. Mýrzına men A.I. Arnaýtovalar. Olar —parovoz mashınısteri E.I. Shırımova men E.I. Kozlovalar...

Kókshe teńizdiń kóbikti tolqynynda taǵy da eńbek pen jaýyngerlik dańqtyń qudiretti shuǵylasy jarqyrady. Balqash zavodynyń ónimi maıdanǵa asa qajet nárse — oǵy men snarády edi. Sony júregimen sezingen, janymen túısingen kenshiler men metalýrgter janqıarlyq eńbektiń úlgisin kórsetti.

Taǵy da derekke súıenelik.

1941 jyldyń sentábrinde birinshi sharpý peshi toqtap qaldy. Jaı ýaqytta mundaı avarıany jóndeý úshin otyz saǵat ýaqyt ketetin. Al bul jyly metalýrgter peshtiń sýýyn tospaı-aq, onyń áldeneshe júz gradýstyq ystyǵyna qaramastan agregatty on saǵat otyz mınýtta-aq jóndep, iske qosty.

Mine, munyń jaýyngerlik erlikten nesi kem, balam.

Erlik oq borany astynda ǵana týmaıdy. Ol — qajettilik saldarynan kilt órshigen sana sezimniń, Otan súıgishtiktiń, neǵurlym mol paıda tıgizsem deıtin jaýapkershiliktiń shıryqqan sáti. Erlik — elin súıýdiń jarqyn kórinisi. Azamattyǵyn aqtaýdyń nusqasy. Jaýyna degen tula boıda bulqynǵan kektiń, doldanǵan ashýdyń, býyrqanǵan jigerdiń sharpýy. Jarq-jurq atylýy.

Ekinshi konverter kúrdeli jóndeýden ótý úshin toqtatyldy. Ony jóndeýge A. Buqaev, A.Ábdiǵalıev sıaqty mamandardan qurylǵan brıgada kúnine on segiz saǵattan jumys istep, sehta túnedi. Janqıarlyq eńbek etý osy emes pe?! Otansúıgishtiktiń úlgisine budan artyq mysal taba alar ma edik?! Smena basshylary J.Tileýqabylov, M. Krýpın jáne F. Býndınder pesh jóndeýdiń desátnıkteri bop saılanyp, jospardaǵy úsh júz saǵattyń ornyna konverterdi toqsan tórt saǵatta kúrdeli jóndeýden ótkizip, qaıtadan iske qosty.

Balqash mysy qaıtadan oq bop quıyldy. Snarád bop zýyldady. Soldat bop soǵysty. Jeńis kúnin sát saıyn jaqyndata tústi.

1942 jyly maı aıynyń basynda Qalıbekovtyń smenasy molıbden berýdi bastady.

— Molıbden ne úshin asa qajet edi? — dep suraq qoıdy Almas osy tusta.

— Molıbdendi bolatqa qossa — ǵalamat berik temir qospasy jasalynady. Molıbdendi bolat— bron degen sóz. Iaǵnı tank jasaý úshin tabylmaıtyn berik qospa.

Balqash molıbdeni bron bop oqqa keýdesin tósep, snarádqa tótep berip, sovet tankshilerin myzǵymas berik qalqan, moıymas myqty saýytpen qamtamasyz etti.

Eger 1942 jyly Balqashta óndirilgen molıbdenniń jyldyq mólsherin júz prosent dep eseptesek, balqashtyqtar Otan qorǵaý múddesine kelesi jyly júz jetpis prosent molıbden jóneltken. 1944 jyly júz seksen segiz prosent berip, 1945 jyly molıbdenniń mólsherin eki júz otyz prosentke jetkizgen.

Balqash sol otty jyldary elimizde óndiriletin búkil molıbdenniń edáýir bólegin jalǵyz ózi óndirip, jerde tankterdi júıtkitip, kókte samoletterdi samǵatyp, sýda katerlerdi sýmańdatqan.

Balqash molıbdeni birliktiń sımvoly bolyp, talaı ǵumyrdy saqtap qalǵan. Jeńis kúnin —beıbit ómir shýaǵyn Otan kóginde jarqyratýǵa úlken úles qosqan.

Evropanyń búkil baılyǵyn soǵys isine arnaǵan gıtlershil Germanıa osal jaý emes edi. Sondaı jan-jaqty qarýlanǵan basqynshylardy jeńý úshin, týǵan jerden túre qýyp shyǵý úshin sovet adamdary eshteńesin aıaǵan joq. Asyl bilezik, altyn syrǵa, aılyq pen jalaqysyn jınap berip, Qyzyl Armıanyń jaýyngerlerin áskerı tehnıka, jyly kıim, azyq-túlikpen qamtamasyz etýge baryn salǵan búkil eldiń bastamasyn balqashtyqtar da jalǵastyryp áketti. 1942 jyldyń ıanvarynda Balqash qalasynyń turǵyndary shúıilgish samolet jasatý úshin qyryq myń som qarjy jınap, maıdanǵa úsh myń jyly kıim jóneltip jibergen edi.

Taǵy da derek:

"Balqashtyq joldastar, men sizderdi eńbek qarqyndaryńyzdy on eselep arttyryp, maıdannyń aldyńǵy shebinde júrgen bizderge jaýǵa kúırete soqqy berýge járdemdesýge shaqyramyn. Sizder qorytqan mys jaýdyń ajalyn ákeledi, árbir artyq bergen bir kılogramm metaldaryńyz bizge ondaǵan, júzdegen gıtlershilerdi qurtýǵa kómektesedi, olardyń kúıreý saǵatyn jyldamdatady," — dep qyryq úsh fashısi óltirip, jaýdyń bir tankisi men bronemashınasyn joıǵan Jaýyngerlik Qyzyl Tý ordeniniń kavaleri balqashtyq soldat, burynǵy temirjol sehynyń dıspecheri K.Qazymbetovtyń maıdannan jazylǵan haty mys zavodynda jospardan tys ónim alýdyń uıtqysy boldy.

Metalýrgter jyl aıaǵyna deıin eki júz myń kılovatt-saǵat elektroenergıa, eki júz tonna otyn únemdeýdi uıǵardy. Shyǵys Qońyrat kenshileri jospardan tys molıbden rýdasyn óndirip, eki demalys kúninde aqysyz eńbek etýge ýáde etti. Olar ýádelerin artyǵymen oryndap ta shyqty.

Ólim alqymnan alǵanda, elim ómir úshin soǵysqan. Ómirdiń bolashaǵy úshin, men úshin, balam, sen úshin, aldaǵy keler urpaqtar úshin soǵysqan. Maıdanda soldattar, qala men dalada eńbekshiler bel sheshpeı, tize búkpeı alysyp, arpalysyp, jeńis kiltin eki jaqtap jasap jatty.

Analar shulyq toqydy — uldarynyń aıaǵy jyly júrse, boıyn sýyq almaıdy, kúsh-qýaty eselenedi.

Arýlar qolǵap toqydy, kıset, oramal kesteledi — jan jarynyń qoly jaýramasa, kóńili toǵaısa, jaýǵa jasyn bop tıerin, belin syndyryp, omyrtqasyn opyraryn bildi.

Kári-jas baryn, tapqanyn maıdanǵa jóneltti.

Balqashtyqtardyń patrıottyq erliginiń kýásin taǵy bir sarǵaıǵan qaǵazdy aldaryńyzǵa tosyp, tebirengen kóńil kúıimdi ózderińizben birge bóliskim keledi, — dep Rahman aǵa gazet qıyndysyn balama usyndy. Almas ony daýystap oqydy:

"Qazaqstan gúlzary" atty tank kolonnasy men "Balhashes" samoletter eskadrılıasyn jasaý úshin alty júz myń som qarjy jınaǵan Qońyrat kenshilerine meniń týysqandyq sálemim men Qyzyl Armıanyń alǵysyn jetkizýdi ótinem. I.Stalın".

— Bundaı telegrammany mys zavodynyń kollektıvi de alǵan. Alǵan da mys pen molıbdendi jospardan artyq óndirý úshin jumysshy ýádesin bergen, — dep Rákeń áńgimeni qaıta jalǵady. — Jumysshy ýádesi — jospardan tys óndirilgen metal bolyp, jaý keýdesine túırelgen.

Balqash mysynyń jaýyngerlik qudiretin, Almasjan, endi mysal arqyly túsindire keteıin.

Almas shapshańdyq tanytty:

— Bir tonna mys 72 mıllımetrlik zeńbirekten atylatyn eki júz jıyrma bes snarád jasaýǵa jetetinin oqyǵam.

— Metalýrgıa sehy jospardan tys ár aı saıyn jıyrma eki tonna mys berip otyrǵan. Endi esepteı ber, balam. Qanshama snarád qosymsha ónimnen alynyp, qanshama snarád gúldengen Otanymyzdy nálimen taptaǵan basqynshyny jer jastandyrǵanyn qurbylaryńmen birge eseptep kór.

Almas oılanyńqyrap qaldy... Sálden soń Rákeń áńgimesin jalǵap áketti.

— 1945 jyldyń 9 maıy. Jeńis kúni. Zaryǵa kútken kún! Boljaǵan kún. Senim kúni.

Saǵat 12-de úlken baqta qalalyq saltanatty mıtıń ashyldy. Balqashtyqtardyń merekesinde al qyzyl týlar jelbirep, Kókshe teńizdiń aıdynynda jybyrlaǵan tolqynda qýanysh kúlkileri, óksik demderi jańǵyrdy.

Soǵys jyldarynda Balqash qalasynyń alty myń azamaty maıdanǵa attandy. Eńbekte synalǵan qurysh jumysshylar jaýyngerlik erliktiń dańqyna bólendi.

Qaıtpaı qalǵan qanshama soldattyń oshaǵyna qara qaǵazdar kelip, qasiret jasyn seldetti?! Qanshama bozdaq qyrshynynan qıyldy?! Qanshama úıdiń oty sóndi. Qanshama oshaq qańyrap qaldy?! Biraq olar jas ǵumyryn jarqyn ómir úshin soǵys atty kesapattyń jolyna qalqan qyp tosyp, qanshama ǵumyrdy aman saqtap qaldy?!

Úlken baqtaǵy mıtıńige jınalǵan balqashtyqtar qaza tapqan uldaryn azalady. Balqashtyqtar arasynan shyqqan ushqyshtaryn, teńizshilerin, tankshilerin, partızandaryn, barlaýshylaryn, artıllerısterin maqtan etti.

Balqashtyq Vera Horýjaıa, Petr Mıller, Nıkolaı Posadnık Sovet odaǵynyń Batyry degen qurmetti ataqqa ıe bolyp, sonaý saltanatty mıtıńige qatysqandardyń kóz aldyna elestep ótti. Úsh myńnan astam Balqash turǵyny jaýyngerlik erlik kórsetip, orden, medaldarmen nagradtalǵandyǵy mıtıńidegilerdiń mereıin tasytty.

Erlik — eldik qasıetten týyndaıdy. El qasıeti erin týǵyzady. El — ana uly men qyzyn erlikke tárbıeleıdi. El — ana ul-qyzyn naǵyz batyrlyqqa baýlıdy. Balqashtyqtar arasynan úsh birdeı batyrdyń shyǵýy da sodan. Balqashtyq soldattardyń omyraýynda jarqyraǵan Otan nagradasynyń kóptigi de sodan.

Tyldaǵy balqashtyqtar da nemis fashızmin jeńýge eleýli úles qosty. Qala kásiporyndary soǵys jyldarynda jalpy ónim óndirýdi tórt ese arttyrdy. Qala turǵyndary óz qarajatynan maıdan qajetine alpys mıllıon som qarjy jınap berdi.

Kókshe teńizdiń jaǵasynda al qyzyl týlar jelbireıdi. Turǵyndardyń júzinde alaýlap nur oınaıdy. Nur oınaǵan júzder qyzyl jalaýlarmen jarasa qalǵan. Jeńis kúıi júrekterdi dúrsildetip, keýdelerde kúmbirleıdi....

Rákeń áńgimelegen balqashtyqtardyń sondaǵy qýanyshyn men kóre almap edim. Eseıip baryp bárin uqtym. Erlik jasaǵan el emirenýde de aldyna jan salmaıdy eken. Eki kózden baıaý jyljyǵan qos tamshy — biri sońǵy qaıǵy-qasirettiń aqtyq óksiginiń aıǵaǵy bolsa, biri uly qýanyshtyń, jeńis saltanatynyń, bolashaqtaǵy beıbit te jarqyn kúnderdiń shapaǵatyna arnalǵan ystyq yqylas jasy edi. El men halyqtyń alǵysyna mereılengen kóńilderdiń únsiz ǵana ishteı marqaıyp, rızalyq tanytqan sáti edi. Memlekettik qorǵanys Komıtetiniń aýyspaly Qyzyl týyn jıyrma eki ret alǵan, VSSPS pen KSRO Tústi metalýrgıa halyq komısarıatynyń aýyspaly Qyzyl týyn jıyrma bes ret alǵan mys zavody kollektıviniń emirenýi edi. Arada qyryq jyl ótkizip baryp men jerlesterimniń sol kúngi qýanyshyna ózimniń perzenttik maqtanyshymdy qosyp otyrmyn.

Eldiń eldigi erligin qurmetteý arqyly alysqa taraıdy. Qudiretin jer-jerge jetkizedi. Eńbektegi qulshynysy, jaýyngerlik qaharmandyǵy urpaqtan urpaqqa jalǵasyp, jurt jadynda jańǵyryp otyrýy tıis.

Balqash qalasyndaǵy eńbek dańqy, jaýyngerlik dańq memorıaly osy uly dástúrdiń ardaqtalýynyń úlgisi.

Otan úshin ot keshkenderdiń rýhyna, Otan dańqy úshin ot jaǵyp, mys aǵyzǵan jumysshylardyń qurmetine taǵy da bas ıem.

***

Endi áńgime tizginin qaıtadan ózim aldym. Bilgenimniń bárin perzentime aıtyp bergim keledi. Almasymnyń áńgimequmar, tyńdampaz bolǵany, atameken jaıynda kóp estip, kóp bilýge qushtar bolǵany qanshalyq bolsa, sonshalyq meniń meıirimdi tasytty deseńizshi. Men Almasyma áńgime aıta otyryp, kóz aldyma osy balam turǵylas jastardy elestettim, ózimdi beıne solardyń aldynda syr aqtaryp otyrǵandaı sezindim...

— Balqash — óz turmysymen de, ózindik turǵysymen de úlken álemniń tynysymen tynystap, tynyshtyǵyn kúıttegen ózindik bir kishkene álem ǵoı. 1946 jyldyń qarsańynda-aq metalýrgter tórtinshi besjyldyqty merziminen buryn oryndaýǵa Qazaqstannyń barlyq eńbekshilerin sosıalısik jarysty keńinen óristetýge úndeý tastaǵan.

1952 jyldyń 3 maıynda zavodtyń katod bólimshesinde taza mys — katod mysy alynyp, taǵy bir eńbek tabysyna qol jetti.

Balqashtyqtar soǵystan keıingi beıbit ómir jyldarynyń ár kúnin, ár aıyn eńbek jemisi men eńbek jeńisine bólep otyrdy. Onyń bárin tize bersek, áldeneshe tom kitapqa da syımas edi. Otyzynshy jyldardyń órshil rýhy, qyrqynshy jyldardyń janqıarlyq patrıotızmi, elýinshi jyldardyń eleýli tabystary alpysynshy jyldardyń asqar belesine ulasty. Tústi metaldar men kúkirt qyshqylyn óndirýdi arttyryp, jańa tehnıkany ıgerýdegi qol jetken tabystary úshin 1966 jyly kombınat Lenın ordenimen nagradtaldy.

Lenın ordeni — qalaǵa berilgen nagrada. Bul — kombınat jeńisiniń aıǵaǵy. Balqashtyqtar eńbeginiń nátıjesi.

Lenın ordeniniń nury jetpis myń turǵynnyń omyraýyna taǵylǵan, júregin jylytqan, keýdesin qýanyshqa kernetken, bul el alǵysyna kenelgen, el senimine ıe bolǵan balqashtyqtardyń úlken jeńisi edi.

Eńbek erleri qanshama! Olar — Elızaveta Fedorovna Ivanova, Iýrıı Kensorınovıch Pobedonosev, Nına Grıgorevna Chekýshına, Jylqybaı Beıisov, Aleksandr Grıgorevıch Samonovtar.

Olar — 1973 jyly alǵashqy Balqash mysynyń alynýynyń 35 jyldyǵyna sáıkes Lenın jáne Oktábr revolúsıasy ordenderimen nagradtalǵan K.Sháıkenov, J.Á. Ábýǵalıev, V.D. Nagıbın, B.F. Manaenkov jáne Ia.D. Paharenkolar.

Balqash — alǵashqy besjyldyqta óz qurylysyn bastap, sodan keıingi besjyldyqtar baspaldaǵymen qaryshtaı qadamdaǵan aýyr ındýstrıa men jeńil ónerkásiptiń, mádenıet pen ónerdiń shóleıt dalada máńgi sónbes alaýyn tutatqan altyn oshaǵy.

Balqash — uly dostyqtyń besigin terbetken baýyrmaldyq uıasy. Qalany otyzdan astam ulttyń ókilderi birlesip salyp, otyzdan astam halyqtyń ul-qyzy ınternasıonalızmniń qudiretti týyn aspandata kótergen.

Búgingi Balqash on bir besjyldyqtyń on bir belesine óz shejiresiniń jarqyn betterin eńbektegi úlgili tabystarymen qashap jazyp, aldaǵy ásem bolashaǵyna samǵap barady.

Balqash — ejelden qonaqjaı meken. Dosqa peıili keń, meımanǵa jany darqan balqashtyqtar alystan keletin dos, týys, baýyrlaryn qýana tosyp alatyn eki úlken qaqpasyn — temir jol vokzaly men aeroport úıin qandaı súıispenshilikpen salǵan! Temir jol vokzaly óziniń jeńil de ásem, úlken de aýqymdy arhıtektýrasymen kóz tartyp, Balqash óńirine alǵash taban basqan jolaýshyny erikten tys súısindirse, aeroport úıi salmaqty sulýlyǵymen, baısaldy ádemiligimen tań qaldyrady. Ekeýi de: "Kórikti qalanyń, qut mekenniń, dostyq otaýynyń berik qaqpalarymyz, qýanyshymyzǵa ortaqtas, shattyǵymyzdy bólis, tabysymyzǵa qýan, qadirli meıman, qudiretti qonaq, meıirbandy dos!" — dep iltıpat bildirip turǵandaı.

Búgingi Balqash — keleshek tabaldyryǵynan attap ketken jastyq qalasy. Ol "Orbıta" qabyldaý stansıasy bop kóńil kónshitedi. Pıoner saraıy bolyp, jetkinshekter kúlkisiniń ásem syńǵyryn jańǵyrtady. Jańa aýrýhana korpýsy bop eńse kóterip, turǵyndarǵa jasalyp otyrǵan qamqorlyqtyń belgisin aıǵaqtaıdy. "Stroıtel" atty sport keshenin aldyńnan tosyp, sulýlyq pen densaýlyqtyń kýásin tanytady. Jabyq júzý baseıni bolyp, esigin aıqara ashady.

Mádenı-turmystyq qyzmet kórsetý oryndary da kóptiń kóńilinen shyǵyp, qurmetine bólengen. Qanshama ýnıvermag-dúkender, ashanalar, turmystyq mekemeler, et kombınaty, balyq jáne sút kombınattary, qus fabrıkasy, egin men mal ónimin shyǵaratyn kásiporyndar bar.

Balqash — mádenı ortalyq. Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń fılıaly men taýken-metallýrgıalyq tehnıkýmy kombınatqa kerek mamandar men ınjenerlerdi ózderi daıarlaıdy. Pedagogıkalyq jáne medısına ýchılıshelerinde oqıtyn jastar qala men onyń tóńiregine qanshama muǵalimder men medsestralar jóneltip jatyr.

Qaı jerden, qaı aradan "Balqash" degen sózdi estisem, kóz aldyma Bertis túbindegi jumysshylar turaǵy yntyq kórkimen elesteı qalady. Sol sátte metalýrgter men kenshilerdi saqadaı saı daıarlap jatqan bes kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshesi, otyzǵa tarta mektebi, eki mýzykalyq jáne eki sport mektebindegi búldirshinderdi kórem. Bir kezde Kıik stansıasyndaǵy — Kıik rýdnıgindegi bizderge aı saıyn joldaıtyn bir kók dápter búginde kóp dápterge ulasqan. Tegin beriletin oqýlyqtarmen almasqan. Kún saıyn Balqash qalasynyń mektep tabaldyryǵynan attaıtyn jıyrma myńǵa taqaý oqýshylardy myńnan astam muǵalimder oqytady. Jańa zamannyń óskeleń tilegin jetkinshekter boıyna quıady. Atalar dańqyn súıýge tárbıeleıdi.

Balqashtyqtardyń mádenıet saraıyn kórý kerek. İshi-syrtyn aralaý kerek. Sonda ǵana úkimetimizdiń jumysshyǵa degen ákelik qamqorlyǵynyń sheksizdigine kóz jetkize alasyń. Balqash mádenıet saraıy — ádemiliktiń, sulýlyqtyń sımvoly bolyp qaladaǵy eki mádenıet úıi men on eki klýbtyń, otyz kınoqondyrǵynyń, qyryq kitaphananyń atasyndaı seziledi.

Mádenıeti gúldengen Kókshe teńizdiń jaǵasyndaǵy jasyl jelekti qala óneri de sharyqtap bıikke órleýmen keledi. Men bolsam, Balqash halyq teatrynyń sahnasynda qoıylar pesamnyń premerasynda bolyp, jerlesterimniń aldynda perzenttik kóńildiń yqylasyn bildirip, bas ıip turar kúnge jetýden áli de úmit úzbeımin.

Úsh júzge jýyq dárigeri, toǵyz júzden astam feldsheri men medısınalyq sestralary bar qala — óz turǵyndary densaýlyǵynyń berik saqshysy. Balqashtyqtar tymaý-symaýǵa onsha moıymaıdy. Tórt stadıon, jıyrma bes sport zalda shynyǵatyn metalýrgter men kenshilerdiń arasynan shyqqan jeńimpazdar esimi respýblıka túgil Odaqqa da belgili.

Balqash — men úshin bala kóńilimniń yntyǵy. Sábı júregimniń lúpilimen asyqqan qushtary edi. Balqash atyn aýyz toltyra aıtyp, sybyrlap qaıtalap, júrek qýysyna qondyryp alǵam.

Men Balqashty alǵash ret 1956 jyly kúzde kórgem. Onyń qalalyq komıtetinen komsomoldyq bıletimdi alarda kórgem. Sonda ómirimde alǵash kórgen úlken qalam —Balqash maǵan jaqsylyqtyń mekeni, berekeniń turaǵy, shapaǵattyń shýaǵy bop sezilip, keń kóshelerine bastap, skverlerine jetelep, komsomol bıleti keýdemdi jylytqan qudiretimen bolashaqqa jolymdy kórsetip bergen.

Sodan beri Balqashpen taǵdyrym jalǵasqan. Maqtanyshymdy qaldyryp, súıispenshiligimdi arnaǵam.

Alǵashqy óleńimdi sol kezderde qazaqsha shyǵatyn "Balqash jumysshysy" gazeti jarıalap, óz perzentiniń qalamgerlik jolynyń tusaýkeserin jasaǵan.

Búginde Balqashta aǵaıyn, týys, dos-joldastarym turady. Olar ınjenerler Sarjan Qarymsaqov, Ánýar Músirbekovtar. Olar — ádebıetshi Saılaýbek Baıymbetov, Abzal Bókenovter. Olar — dáriger Kópen Bekmaǵanbetov pen Rafahattar. Olar — ár kitabymdy izdep júrip oqyp, kórgen saıyn pikir aıtyp, birde quptap, birde qyzý talasyp qalatyn, biraq jerles-dostyń qalamgerlik qadamyna únemi kóńil qoıyp júretin Hasenhan, Sovet, Áshimbek, Marat, Aman, Esen, Qýandyq, Saralar.

Búginde menen áldekim:

— Sen qaıdansyń? — dep surasa.

— Balqashtanmyn, — dep jaýap qaıtaram.

Men Kıikte týsam da, armanymmen, qıalymmen Balqashta óskem. Balqash dese júregim dirildep, keýdem kúmbirlep, qýanyshym tasyp turatyny sodan, Almas balam.

Balqash túsi — qyzyl tús.

Ol — jeńis shapaǵatynyń nury. Tabysqa jetip jatqan jerlesterimniń júzinde oınaǵan shýaq.

Ol — balqyǵan mystyń tań shapaǵy.

---