InfoHub Logo

Nekrasov atyndaǵy №9 mektep-gımnazıasy
3 «v» synyp oqýshysy Hasanov Ádiletbek
Joba jetekshisi: Ozǵanbaeva Altynaı

 

PİKİR

Qazirgi ǵylym men tehnıkanyń damyǵan zamanynda árbir adam sapaly jáne tereń bilimdi, isker, belsendi shyǵarmashylyq jumysqa qabiletti bolýy qajet. Sondyqtan, mekteptegi oqý prosesindegi negizgi maqsat - oqýshylardyń ıntelektin, shyǵarmashylyq oılaýyn damytý, óz betinshe bilim alý daǵdylarynyń damýyna negiz salý bolyp tabylady.

Bul ǵylymı jobada Ádiletbek kólikterdi zerttegen, onyń shyǵý tarıhyn, túrlerin  baıandaıdy.

Bul jobany daıyndaýda, ol kólikter jaıly kóp málimet alýmen qatar ǵylymı - zertteý jobany josparlaýdy, júrgizýdi jáne jazýdy úırendi. Sonymen birge, óziniń eńbekqorlyǵyn, shydamdylyǵyn jáne aqyldylyǵyn kórsete bildi.

Qoryta aıtsaq, ǵylymı joba qundy, oqýshynyń eńbegi bar jáne orta mekteptegi ǵylymı jobalar talaptaryna saı dep esepteımin.

Ǵylymı jetekshi:  Ozǵanbaeva A.K.

 

JOSPAR   

Kirispe      
Kólik degen ne?
Avtokólikter tarıhy men álemi.
Motosıkl men velosıpedti júrgizý.
Sý kólikteri.
Áskerı kólikter.
Sý asty kólikteri.
Jolaýshy jáne júk tasymaly.
Kókke qanat qaqqandar.
Aspandaǵy kólikter.
Temir joldaǵy kólikter.
Poezdyń býmen, dızelmen jáne elektrmen júretin túrleri.
Jumysqa arnalǵan kólikter.
Álemdegi qazirgi kólik túrleri.

 

KİRİSPE

«Kólik» degenimiz jolaýshyny, taýardy jáne nárselerdi bir jerden ekinshi jerge tasymaldaýǵa, jetkizýge arnalǵyn quraldy aıtamyz. Bylaısha aıtqanda, qara jolmen, temir jolmen, sý jáne áýe joldarymen júrýge arnalǵan qural túrleriniń bári kólik bolyp sanalady.

Osydan 175 jyl buryn eń jyldam kólik túri - kádimgi at bolatyn. Sosyn velosıped paıda boldy. Jyldamdyǵy tym kúshti bolmaǵanmen, ol jaıly bolatyn. 1885 jyldary motosıkl paıdaboldy. Ol benzın arqasynda júretin. Budan keıin mashınaǵa kezek keldi.

Mashınanyń qol jetimdiligine, jyldamdyǵyna jáne jaılylyǵyna suranys kúsheıip, soǵan oraı mashına tez tanyldy. Damylsyz damýdan mashınanyń sporttyq, jarystyq túrleri paıda boldy.

Sý kólik júıesi de sońǵy azýaqyt ishinde úlken ózgeristerge ushyrady. Eskekti jáne jelkendi qaıyqtyń ornyn býmen júretin kemeler basty. Al onyń ornyn, dızlmen júretin katerler jáne jolaýshy kemeleri keldi.

Aǵaıyndy Raıttardyń (Wriqht Brothers) áýe kemesinen bastalǵan ushatyn kólik túrleri tez ári úlken qarqynmen jáne turaqty túrde damydy.

San alýan kólik túrleri tek jolaýshy ne taýar tasýmen ǵana shektelmeıdi. Soǵys kezinde áskerı, joıǵysh ushaqtar, tankiler, áskerı teńiz kemeleri, bombalaýshy ushaqtar sıaqty, basqada osy sanatttaǵy mashına túrleriniń mańyzy erekshe boldy.

Kólik degen ne?

Kólik ataýy – kisilerdiń taýardyń, habardyń málimettiń jáne basqa nárselerdiń  bir jerden  ekinshi jerge jetkizilýimen tikeleı baılanysty. Sondaı-aq bir jerden ekinshi jerge jetip alý úshin de ár qıly kólik túrleriniń qyzmetin qajet etemiz. 

Kólik túriniń negizgi tórt kategorıasy bar. Olar – qara jolmen, temir jolmen, sý jolymen jáne áýe jolymen júretin kólikter. Avtokólik, avtobýs, motosıkl, skýter, júk kóligi, mashına t.b kólikter kádimgi jolmen júredi. Temir jol kólikteri «rels» dep atalatyn temir joldyń ústimen qozǵalady. Poıyzdyń jolaýshy tasymaldaıtyn jáne júk tasıtyn túrleri bar. Qara jol nemese temir jol kólikteri sekildi, teńizdegi kemeler de jolaýshy jáne júk tasýǵa arnalǵan. Sonymen qatar, krýız jasaıtyn kemeler – álemde serýen jasaýdyń eń tanymal kóligi.  Qoryta aıtqanda, aspan júzinde de kóliktiń ár túri bar – úlken ushaqtar, júk ushaqtary, planer (aýadan aýyr matorsyz ushý aparaty. Áýedegi planer óz salmaǵynyń áserinen kólbeý traektorıamen qalyqtaıdy), tikushaq t.b – báride adam nemese júk tasýǵa arnalǵan.

Avtokólikter tarıhy

Arheologtar «Mesopotamıada nemese Azıada b.d.d 4000-3500 jyldar aralyǵynda dúnıege dóńgelek kelgen soń, kólik miný de paıda boldy» dep esepteıdi. Al avtokólik tarıhy HV  ǵasyrdan bastaldy. Sol kezde Leonardo da Vınchı kóliktiń dızaıny men modelin jasaǵan bolatyn.

       

Germanıalyq Karl Bens 1885 jyly óziniń alǵashqy avtokóligin jasap shyǵardy. Ol «Atsyz arba» dep ataldy. Avtokólikti kóp mólsherde shyǵarý isi 1902 jyly bastaldy.

Ony keıin Genrı Ford keńeıte tústi. Fort 1908 jyly alǵash ret kópshilikke arnalǵan kólik – «Qańyltyr Lızzany» alǵa tartty.

1769 jyly Nıkolá – Josef Kýno fransýz armıasyna arnap tuńǵysh ózdiginen júretin avtokólik qurastyryp shyǵardy. Germanıalyq Gottlıb Vılgelm Daımler men Vılám Maıbah 1886 jyly «Kanstatt-Daımler» degen atpen málim, tórt taktaly qozǵaltqysh ornatylǵan alǵashqy tórt dóńgelekti kólikti oılap tapty. Charlz Edgar Dýreıa óziniń baýyrymen birlesip, gazben júretin alǵashqy kólikti shyǵardy. 1960 jyldary álemde elektrli mehanızmmen jumys isteıtin kólik qoldanysqa endi. Avtokólik shyǵarýshylar aqyryndap qaýipsizdik pen senimdilikke kóbirek kóńil bóle bastady. Sán–saltanaty kelisken avtokólik eki dos Rolls pen Roıs 1907 jyly Anglıada ádemi jabdyqtalǵan mashına shyǵardy. Sodan beri jaqsy jabdyqtalǵan kólik osy esimdermen baılanystyrady. Qazir álemde avtokólikti ártúrli jabdyqpen qamtylǵan san túri shyǵarylady.

Avtokólikter álemi

Biz árdaıym jolda avtokóliktiń jańa úlgisin kóremiz. Olardy syrtqy kórinisi men syr - sıpaty adamdy qyzyqtyrmaı qoımaıdy. Ol mashınalardyń basyn kópshiligi basqarý júıesimen jáne qaýipsizdiktiń zamanaýı qondyrǵylarymen qamtamassyz etilgen. Jabdyqtar, júrisindegi jeńildik, janarmaıdyń jetkilikttiligi, klımattyq baqylaý t.b – qazirgi avtokólikterde bolatyn syr-sıpatqa jatady. Sport jáne jarys kólikteri de jurttyń yqylasyn erekshe aýdarady. Sport kólikteri lázzat alý úshin de, jarysý úshin de paıdalanylady. Jarys kólikteriniń jyldamdyǵyn asa joǵary deńgeıge jetkizýge bolady. Qaýipsizdik úshin ondaı mashınalardy qoǵamdyq joldarda júrgizýge tyıym salynǵan. Sondyqtan da olardyń ózderine arnalǵan daıyn joldary bolady. Mundaı mashınalar tastaqty joldarmen júrýge beıimdelip jasalady. «F-1» degen atpen tanymal «Formýla-1» avtokólik jarysynyń eń ozyǵy. Búgingi kúni balamaly janarmaı túrlerimen júretin kólikter tez taraı bastady. Ondaı avtokólikti júrgizý úshin janarmaıdyń qajeti joq. Mundaı kólik túrleri úshin syǵylǵan aýa, suıyq azot, bıodızel, bıogaz, alkogól, akýmýlátor jáne basqa nárseler paıdalanylady.  

Motosıkl men velosıpedti júrgizý

Velosıped erte kezderden-aq eń tıimdi kólik bolyp sanaldy. Onyń kómegimen óte jyldam qozǵalýǵa ári deneni shynyqtyrýǵa bolady. Velosıped pedaldiń kómegimen júrgizedi.

Al, pedaldi adam óz aıaǵymen basyp otyrady. Qytaıda, Vetnamda jáne taǵy birqatar Azıa elderinde velosıped – keń taraǵan kólik. Qolmen basqaratyn velosıped pen rıksha - (jaıaý adam súıreıtin eki dońǵalaqty jeńil arba) kóptegen. Azıa elderinde óte tanymal qoǵamdyq kólik bolyp tabylady. 1870 jyldary velosıpedke bý qozǵaltqyshy ornatyldy. Velosıped kólemi tym ulǵaıyp ketti. Alaıda, 1885 jylǵa qaraı velosıpedke benzındi janarmaı retinde qoldanatyn qozǵaltqysh bekitildi. Ol júrgizýshini sharshatpaıtyn. Harleı Devıdson – sońǵy 100 jyldaǵy motosıkl satýshy kompanıalardyń kóshbasshysy. Sońǵy jyldardyǵy velosıped pen motosıkl arasyndaǵy básekeniń tıgizgen paıdasy óte kóp. Bul báseke olardy jasaýda kóptegen tehnologıalyq jańalyqtar engizýge túrtki boldy.

Sý kólikteri

Qaıyq – kóliktiń eń eski túri bolyp tabylady. Erterektegi qaıyqtar aǵashtan jasalatyn jáne aınalmaly eskektiń kómegimen júretin. Ejelge Mysyrlyqtar, shamamen 5000 jyl buryn alǵash bolyp ózende, teńizde júzý úshin jelkendi paıdalandy. Qytaıda shamamen bul da sol kezeńderde, tasymaldaý úshin jeldetkish tárizdi jelken túrin qoldanǵan.

Búginde kemeler – saýda-sattyq, qurlys jáne áskerı maqsatta adam men taýarlardy, t.b nárselerdi tasmyldaýǵa paıdalanylatyn. Eń múshhúr kólikterliń biri. Sý kólikteri aılaqtar men teńiz porttaryn turaq retinde qajetterine jaratady. Kemelerge arnalyp belgilengen teńiz marshrýttary bolyp tabylady. Olar aılaqtarǵa da belgili keste boıynsha kelip kiredi.

Kemeniń san qıly túri boldy. Olar qyzmetterine qaraı erekshelenedi. Avıatasymaldaýshy, júk kemesi konteınerli keme, kran keme, saıaqat jasaýǵa arnalǵan keme, sal keme, kúzetshi keme, topyraq tastaýǵa arnalǵan keme, aýa tuǵyryqty keme, sý asty qanaty bar keme  reaktıvti qozǵaltqysh ornatylǵan sý asty qanaty bar keme, mına tazartýshy keme, muhıt laıneri, jolaýshylar kemesi, jelkendi keme, súńgýir keme, zertteý jumystaryna arnalǵan keme – osynyń bári ádettegi sý kóliginiń túrleri osylardyń qaı-qaısysyn da sýda kórip qalýymyz ábden múmkin.

 Áskerı kólikter

Bizdiń zamanymyzdy jaý nysanyna jermen shabýyldaýǵa arnalǵan kólik túrlerine tank, ózdiginen júretin zeńbirek qurylǵylaryn, saýytty  mashına, saýytty poezd t.b jatady. Mundaı mashınalar oq ótpeıtin saýytpen qaptalady. Sondaı-aq, olar qarý-jaraqpen qamtamasyz etiledi. Áskerı kemeler birneshe myńdaǵan jyldardyn beri eldiń jaǵalaýy men shekara aımaqtaryn qorǵaýda paıdaǵa asyp keledi. Grekter jaý kemesimen soǵysý úshin «Trırema» dep atalǵan soǵys kemelerin jasaǵan.

HVİİ ǵasyrdaǵy kemelerde zeńbirek tizilip turatyn. Olar kemeniń búıirindegi oıyqtardyn atqylaýǵa arnalǵan edi. Soǵys kemeleriniń qurylysy HİH ǵasyrda saýatty kemeler shyqqqan soń, túbegeıli ózgergen. Ýaqyt óte kele, áskerı keme jetilgen ústine jetilýde. Jerdegi nemese sýdaǵy túrlerimen salystyrǵandy, áýe áskerı mashınalarynyń talqandaǵysh kúshi basym. Joıǵysh ushaq, tikushaq sekildiler kóptegen jyldardan beri qoldanysta. Olar talaı jerdiń talqanyn da shyǵardy.

Sý asty kólikteri

Sý astynda strategıalyq  áreket jasaıtyn arnaıy kemeni «Súńgýir qaıyq» dep ataıdy. Súńgýir qaıyq teńizde, ózen-kólderde ǵylymı – zertteý jumystaryn júrgizýge jıi qoldanylady. Akvalańıster (aýamen tynys alýǵa múmkindik beretin, sý astynda jeńil júzý qurylǵysyn kıip júretin adamdar) jete almaıtyn muhıttyń óte tereń jerlerindegi jumystarǵa tıgizer paıdasy zor.

Súńgýir qaıyqtyń kóbi áskerı teńiz isine arnalady, ıaǵnı sý astynda soǵys úshin qurastyrylǵan. Olar negizgi qarý túri retinde zymyran qondyrǵylarmen jene torpedolarmen jabdyqtalǵan. Qazirgi súńgýir qaıyqtar sıgaraǵa uqsatyp jasalady, bir jaǵynan sý ótkizbeıtin ydys sıaqty. Sýdyń betin baqylaý úshin perıskop qoldanylady. Súńgýir qaıyqta tynys alý úshin qajet arnaıy berik kameralar bolady. Arnaıy kameralar sý astyna keter kezde aýamen jáne sýmen toltyrylady.

 Amerıkalyq ǵylym Robert Fýlton súńgýir qaıyqty oılap taýyp, 1800 jyldary eń ataqty adamǵa aınaldy. Osydan 30-40 jyl buryn súńgýir qaıyqtyq kóbisi qaıta jabdyqtalý úshin sý betine shyǵyp turýǵa májbúr bolatyn. Al qazirgi súńgýir qaıyqtar ıadrolyq qozǵaltqyshpen jobdyqtalǵan. Olar sý astynda birneshe aı boıy júre alady. Sý asty qondyrǵylarynyń taǵy bir túri súńgýir munara dep atalady.

1960 jyly eki ǵalym mingen «Trıesta» dep atalatyn zertterý súńgýir qaıyǵy Tynyq muhıttaǵa Marıana shuńǵymasynda 10912 metr tereńdikke túsken. Marıana shuńǵymasy – jerdegi eń tereń núkte bolyp tabylady.

Jolaýshy jáne júk tasymaly

Qurlyqtaǵy, sýdaǵy jáne áýedegi jolaýshy kólikteri bir jerden ekinshi jerge adam tasýmen aınalysady.  Teńiz qatynasynda keıbir tek adamdardy, keıbireýlerdiń  adamdardy da, júkterdi de  tasıdy. Kemeniń (jolaýshy kemesi), (júk kemesi)degen túrleri bolady. Degenmen, (sal) sekildi basqa keme túrleri adamdardy kóliktermen birge alyp júredi. Jolaýshylar kemesimen sal kemelerdiń sapary, salystyrmaly túrde aıtqanda, bir kúndik joldan aspaıtyn qysqa bolady. Muhıt kemeleri teńiz ben muhıtasyp sapar shegetin jolaýshylardy tasymaldaıdy.

Qara joldar men  temir joldarda taýar apara jatqan júk kólikterin, avtokerýenderdi, júk poezdaryn kórýge bolady. Júk kólikteri jaqyn qashyqtyqqa arnalǵan. Al, alys jerlerge júk tasymaldaý úshin júk poezdary men avtosesternalar paıdalanylady. Qoǵamdyq kólik qyzmetin qamtamasyz etýge arnalǵan avtobýstar nemese taksılerde bar. Ushaqtyq da jolaýshylar jáne júk tasýǵa arnalǵan túrleri kóp. Keıbir júk tasymalymen aınalysatyn avıajelileri jolaýshy tasymaldaıtyn iri kompanıalary men yntymaqtasyp jumys isteıdi.

Kókke qanat qaqqandar

Adamdar qusqa qarap ushýdy armandaǵan. Áýe sharynyń ushyryla bastaǵanyna 200 jyldan asty. HİH ǵasyrda planer paıda boldy.

1903 jyly Orvıl jáne Vılbýr esimdi aǵaıyndy Raıttar ushaq jasaýdyń alǵashqy sátti qadamyn jasady. 1919 jyly El Kok jáne Braýn degen eki aǵylshyn ushaq tuńǵysh ret Atlant muhıtyn kókteı AQSH-tan Evropaǵa deıin toqtamaı ushyp ótti.

Avıvlaıner atalatyn jolaýshy ushaqtarynyń komersıalyq saparǵa shyǵýy 1930 jyldardan bastalady. Eń alǵashqy komersıalyq ushaq retinde 1933 jyly «Bıong-247» ushaǵy tirkelgen bolatyn. Ol bar bolǵany 100 jolaýshy alyp júrgen Reaktıvti ushaqqa arnalǵan qozǵaltqysh 1950 jyly jasaldy. Al alǵash reaktıvti ushaq 1952 jyly paıda boldy. Reaktıvti ushaqtyń jańa túri 1956 jyly shyqty. 1970 jyldary qos palýbaly asa úlken «Boıng-747» ushaǵy qoldanysqa endi. Ol 500 den asa jolaýshy alyp usha aldy. Adamdardyń jyldam ushsam degen qulshynysy 1976 jyly «Konkordty»  dúnıege ákeldi. 100 jolaýshylyq bul ushaq dybystan eki ese jyldam ushady. Alaıda, ol óte shýly bolǵandyqtan, 2003 jyly qoldanystan alynyp tastaldy.

Eń alǵash halyqaralyq saparǵa 1909 jyly fransýz ushqyshy Lýn Blerıot óziniń «Tıp-1» ushaǵymen fransıadan Anglıaǵa ushyp, alǵan halyqaralyq sapar jasady. Keıin «Tıp-11» ushaǵynyń 100 – den asa nusqasy jasalǵan.

Aspandaǵy kólikter

Ǵalymdar qashanda jaıly, qaýipsiz ári jyldam ushatyn apparat jasaýǵa kúsh jumsap keledi.

Búgingi kúni ushaq soǵystaǵy áskerı qımyldardan bastap, pestısıd sýarý, egis dalasyna tyńaıtqysh sebý jumystaryna deıin paıdalynady. Ushaqtar basqa kólik bara almaıtyn jerde muqtaj jandarǵa kómek kórsetý, urys júrgizý nemese adamdar men júkti tasymaldaý kezinde kerek. Jyldamdyǵy joǵarǵy ushaq 1974 jyly paıda boldy. Planer, qubyr jeldetkishti qozǵaltqysh ornatylǵan reaktıvti ushaq, reaktıvti ushaq, dybystan jyldam ushaq, zymyran qozǵaltqyshty apparat, aýa-reaktıvti qozǵaltqysh ornatylǵan ushaq, aýa-raoktıvti  qozǵaltqysh ornatylǵan gıperdybysty ushaq, osynyń bári – aspanda qalyqtaıtyn kólikterdiń tynys túrleri. Bıznes klass úlgisindegi reaktıvti ushaqtar iskerlik maqsattaǵy kisilerdiń shaǵyn tobyn tasymaldaıdy.  Bombylaýshy ushaqtar bomba tastaý úshin  jumsalady. Alǵashqy shabýyldaýshy ushaq 1942 jyly ushyryldy. AQSH pen Reseı radar ekranyna túspeıtin eles – ushaq jasap shyǵardy. Tuńǵysh tikushaq 1907 jyly Fransıadan ushyryldy. Tikushaq ústindegi shyr aınalyp turatyn qalaqshalardyń arqasynda kóterildi. Olar kez kelgen baǵytqa usha alady jáne usharda jyldamdyǵyn arttyrýy shart emes.

Deltaplanerızm degen deltaplanmen qalyqtap ushý sporty. Munda ushqysh jeńil matadan jasalatyn orasan zor qanattyń astynda ilinip turady. Taýly jerden júgirip kelip sekirip, ushady jeldiń baǵytyn ózgertip otyratyn qondyrǵysy bolady.  

Temir joldaǵy kólikter

Poezd relstiń ústimen jáne býmen, dızelmen nemese elektrmen basqarylatyn qozǵaltqyshtyń kómegimen júredi. Poezd jasaýda qoldanylǵan  áýel bastaǵy tehnologıa arada ótken birqatar jyldar ishinde kóptegen ózgerister engizilgen. Qazir kóptegen elderde poezd bar. Ústimen poezd júretin relstiń ara qashyqtyǵy, negizinen birińǵaı 120 santımetr shamasynda bolyp keledi. Alaıda, Úndistan sekildi keı elderde bul 140 santımetrge teń birqatar elderde relsterdiń arasy tipti, bir merge de jetedi. Poezdiń keıbir túrleri jolaýshy tasysa, endi bireýleri júk tasýǵa arnalǵan. Jolaýshy tasymaldaýǵa arnalǵan poezdar eki túrge bólinedi. Júrdek poezdar tek mańyzdy sanalatyn úlken úlken beketterge ǵana aıaldaıdy. Júrdek emes, jaı jolaýshy poezdary  barlyq beketterge aıaldaıdy. Dızeldi nemese elektr poezdary  jolaýshylarǵa qyzmettiń neshe túri kórsetiledi. Býmen qozǵalatyn poezdar keı elderde bolmasa, qazir is júzinde qoldanysta shyqty. Poezdar ýaqyt ozǵan saıyn jolaýshylarǵa kórsetetin qyzmet túrlerin de arttyryp keledi.

Ǵajaıyp derekter.

•    Alǵashqy temir jol qyzmeti jolaýshylarǵa 1825 jyly, Anglıanyń Stokton men Darlıngton qalalary aralyǵynda kórsetiledi.
•    Eń úlken beket Nú-Iork qalasynda. Onyń 47 platformasy bar
•    Alǵashqy jolaýshylar poezy saǵatyna 12 shaqyrym jyldamdyqpen júrgen.
•    Úndistannyń Haragpýr qalasyn álemdegi eń uzyn temir jol platformasy bar.

Poezdyń býmen, dızelmen jáne elektrmen júretin túrleri.

Álemniń túpkir – túpkirinde kezdesetin poezdiń tolyp jatqan túrleri óz bastaýyn 1825 jylǵy Anglıadan shyqqqan býmen júretin poezdan alady. Erterektegi qozǵaltqyshtar dóńgelekti aınaldyrý úshin qajet býdy alýda kómir men aǵash jaǵylyp, sý qaınatylatyn. Eń úlken ári qýatty bý mashınalary Amerıkada jasalǵan. Olar «Úlken Balaqan» dep ataldy. Olardyń uzyndyǵy 1941-1944 jyldary 40 metrge jetti. Brıtandyqtar saǵatyna 203 shaqyrym jyldamdyqpen júretin «Mýllarel» bý mashınasyn jasap, álemdik rekort jasady. Bul rekord sodan keıin jańartylǵan emes. 1930 jyldary jolaýshy tasymalynda da, júk tasymalynda da bý mashınalaryn dızelmen júretin túrlerin almastyrdy. Bular álde qaıda tıimdi ári jyldam edi. Olar poezdi óte joǵary jyldamdyqpen alyp júretin jáne poezd júrgizýshisi úshin de jaıly bolý jaǵy oılastyrylǵan. Dızelmen jumys isteıtin qozǵaltqyshtar dúnıe júzinde keń qoldanylady. Biraq onyń qoldanysy qorshaǵan ortaǵa áser etetin bolǵandyqtan, dızelmen júretin poezdyń ornyna elektr poezdar shyǵatyn boldy. Osylaısha, ol alys joldarǵa jolaýshy jáne júk tasymalynda keń qoldanysqa ıe bolady. Sonymen qatar, elektr poezdar jaqyn qashyqtyqqa nemese jer astynda qatynaı beredi.

Ǵajaıyp derekter.

•    Londonda eń eski jáne eń úlken jer asty temir jol jelisi bar. Ol 1863 jyly ashylǵan. Jeliniń uzyndyǵy 408 shaqyrym.
•    660 júk vagonynan turatyn eń uzyn poezd Ońtústik Afrıkada júredi. Onyń uzyndyǵy 7 shaqyrymǵa jetedi.
•    «Zefır» dep atalatyn eń júrdek dızel poezy 1934 jyly AQSH – ta 12 saǵatta 1600 shaqyrym jol alǵan.

Jumysqa arnalǵan kólikter.

Kóliktiń qoǵam talabyn qanaǵatttandyratyn birneshe túri bar. Júk kólikteri – avtobýstar, jedel járdem, órt sóndirgish, jol tegisteıtin jáne taǵy basqa kólikter qoǵamnyń ártúrli salasynda qyzmet kórsetýge arnalǵan. Júk kólikteri bir jerden ekinshi jerge júk tasymaldaýǵa qajet. Avtobýstar jolaýshylardy qala ishinde de, qala syrtynda da tasymaldaýǵa qoldanylady. Alys saparǵa arnalǵan keıbir avtobýstardyń oryndyqtary otyryp uıyqtaýǵa yńǵaıly. Taksıdiń qyzmeti – jaqyn qashyqtyqqa jolaýshy tasý. Ony tez shaqyryp alýǵa bolady. «Jedel járdem» mashınalary naýqas kisini aýrýhanaǵa deıin aparý úshin arnaıy jasalǵan. «Jedel-járdem» kólikterinde bir – eki tósek, ottegi toltyrylǵan balon jáne eń qajetti medısınalyq qural – saımandar bolady. Aldyndaǵy basqa kólikterge eskertý úshin, oǵan dabyl shyǵaratyn jáne jarq-jurq etip, belgi beretin arnaıy qondyrǵylar ornatylady. Órt sóndirýshiler brıgadasy kez kelgen jerdegi órt sóndirýge arnap jasaqtalady. Órt sóndirý kólikteriniń satysy, órt sóndiretin mol sýy, ony shashatyn uzyn shlangasy bolady. Uzaratyn krandary besinshi qabatqa deıin jetedi.

Álemdegi qazirgi kólik túrleri.

Dúnıe júzindegi halyq sany alty mıllıardtan asty. Álemniń keıbir úlken qalalarynda turyp, tirlik jasaý óte kúrdeli, ýaqyt jetpeıdi. Buǵan qosa, adamdardyń kóbi jumys ornynan tym qashyqta turýdan basqa amaldyń joqtyǵyn biledi.

Nú-Iork, Tokıo, London, Pekın, Shanhaı, Mýmbaı, Delı, Rıo – de-Janeıro, Býenos-Aıres sekildi úlken qalalarda kóliktiń bir túri jetise bermeıdi tipti, kópsalaly kóliktiń ózi de qaladyǵy kúndelikti adam ómirine jetpeıdi. Búgindi tańda ártúrli kólik júıeleri tıimdi jumys atqarýda birin-biri tolyqtyryp turatynyn kórýge bolady. Avtokólikter – jeke tasymalda eń basty qural bolyp tabylady. Alaıda, solardyń kesirinen jol keptelisteri oryn alyp, qarbalas sátter kóbeıedi. Jol qozǵalysyn jaıly etý úshin avtobýstar, monorelsti joldar, poezd, metro, tranvaılar – bári birdeı jabyla jumys isteýge tıis. Qalalardaǵy arnaıy ótkel, kópir, trotýar, velosıped joly sekildiler júrginshiler men velosıped mingen kisilerdiń qozǵalysyn retteýmen qatar, olardy zaýlaǵan avtobýs, tramvaı, skýter, velosıped, avtokólik jáne taǵy basqalardan aýlaq júrýge múmkindik beredi.

Aspaly tramvaı – jalpy qoǵamdyq kólik júıesiniń quramyna kiredi. Onyń vagondary úzdiksiz qozǵalyp turatyn kabelmen  júrgiziledi. Ol belgilengen jyldamdyqpen, belgili baǵytta jolaýshy tasymaldaıdy. Qazir aspaly joldyń eń úzdik úlgisi San – Fransıskoda jumys isteıdi.

Álemdegi eń kóne metro júıesi – Londan mertosy. Ol 1863 jyly ashylǵan.

               

Paıdalanylǵan ádebıetter.

1. Andrıanov Iý.V «Vvedenıe v osenký transportnyh sredstv» Maskva
2. QR «Baǵalaý qyzmeti týraly Zańy» 30 qarasha 2000 j.
3. QR «Jol qozǵalysynyń qaýipsizdigi týraly Zańy» 15 naýryz 2002j.
4. QR «Lısenzıalaý týraly Zańy» QR Azamattyq kodeksi. «Qazaqsha –oryssha termınalogıalyq sózdik. Kólik jáne qatynas joldary» Almaty: Raýan Tanbaev J.D, Kýznesov O.G.
5. «Teorıa ı praktıka osenkı transportnyh Tolmacheva S.S., Pýshkına I.S «O peredelah kompetensıı eksperta tovaroveda//
6. Ensıklopedıa jıyntyqtary.
7. Internet jelisi.             

---