InfoHub Logo

(zaman sýreti)

Ótpeli kezeńnen keıin adam sanasynda jańa daǵdylar synalap qalyptasa bastady. Buǵan da ýaqyt kerek, árıne. Jedel iske kirisip, táýekelge bel býǵandar dereý sheshim qabyldap jatty.

İrgeli elge aınalý — barsha qazaqtyń ǵana jumyla kóteretin júgi ekendigin sol tusta-aq zerdeleýge bolatyn edi. Óıtkeni, sapyrylysqan tirshilikke den qoıǵan adam baıqamaı qalmaıtyn myna bir kórinis kókeıge qonatyn. Taǵdyrdyń aıdaýymen ata-babalary osy topyraqty áldeneshe urpaǵyna deıin qutty qonys etken nebir halyqtyń ókilderi jalma-jan otanyn, ata jurtyn izdeýge erik tıisimen, el-eldiń elshilikteri men ókildikteriniń aldynda kezekke turyp, nemis ataýly — Germanıasyna, tegi reseılikter Reseıge, qanynda polák, t.t. tamshy qany barlar aıyl-tartpasyn bekemdep, ata qonysyn izdep, jolǵa shyǵa bastady.

Dál osydan qazaqqa kelip-keter eshteńe bola qoımas degem óz basym, sol mezette. Óıtkeni, óz joǵymyz qanshama, ózimizdi ózimiz túgendep alsaq ta jaman ba? Meniń paıymdaýym — adal eńbeginiń arqasynda kúnkóris qamymen dedek qaǵyp júrgen qarapaıym qazaq áıeliniń, úsh balasy bar ananyń paıymy. Saıasat-maıasatyńda sharýam shamaly. Peıilim túzý. Oń qolmen eńbek etip, sol qolmen jalaqy alýǵa daǵdylanǵan qatardaǵy qyzmetkerge tán mıtyń tirlik ıesimin. Qatardan qalmaı eńbek ete júrip, elińniń tileýin tileısiń. Elimniń erteńi durys bolsa — urpaǵymnyń erteńi.

Elimizdi qazaq eli dep, ózimizdi qazaq ulty dep álem jurtshylyǵy moıyn buryp, sanasa bastaǵany da sol tusta bolatyn. Osal, berik jaǵymyzdy bajaılap, bolmys-bitim, psıhologıamyzdy zerdeleýge umtylyp otyrǵandar qanshama!

Tilimizdi meńgergensip, qoıny-qonyshymyzǵa úńilýde álem. Zerttesin, zerdelesin! Osynyń astarynda shetjerlikterdiń ıgerý, meńgerý, oraıy kelse eńserý pıǵyly jatpaǵanyna kim kepil! Eshkim de kepil emes. Mundaıda qonaqjaılylyq pen keńpeıildilik jaıdaqtyq pen ańǵaldyqqa aınalyp ketpeýin el erteńine alańdaıtyn árqaısymyz sezingenimiz jón emes pe? Shúkir, qazaq eliniń saıasat pen bıliktegi berik ustanymy arqasynda elimizdi, súrleý-soqpaǵyn ózi salyp, jıyrma jyldyq táýelsizdiktiń irgesin shaıqaltpaı kele jatqan el retinde álem tanyp úlgerdi.

Bul jerde, menińshe, dininen, túbirinen, tipti qala berdi ıslam dinine deıin ata-babalarymyz ustanyp kelgen shamandyq rásimderge qatysty yrym-nanymnan, daǵdydan da túp tamyrymen ajyratqan, yrymshyl qazaq, ıisi musylman balasy neni jaqsyǵa balasa, sonyń bárin túp-túgel «eskiniń qaldyǵy» degizip, joıýǵa kúsh salǵan keńestik tegeýrindi ıdeologıa men ateızm birshama maqsat-múddesine jetip te qalyp edi. Óıtkeni, bizdiń ákelerimiz shejire degendi aýzyna da almaıtyn. Ata-tekten biletinimiz, jasyratyny joq — famılıamyz ǵana bolatyn. Odan ári asyryp áńgime aıtylmaıtyny ári jumbaq, ári tańqalmasqa bolmaıtyn jaǵdaı ekenine kim bas qatyrypty!? Munyń bári sol kezdegi úkimet saıasatynyń, ıdeologıanyń jemisi. Qaıta, biz, qudaıdyń saqtaýymen tilimizdi umytqan joqpyz. Al, bizdiń tustastarymyzdyń júzdegen myńy osy qasyretti arqalap keledi. Eń sumdyǵy, muny ózderi qasyret dep túsinerlik túısikten de ajyrap ketkeninde...

Keıde, oı jibersek, keshegi ıdeologıanyń ózi búgingi batystyq yqpalǵa ákelgen baspaldaq ispetti.

Óıtkeni, dinnen, túbirden, ata-baba qundylyǵynan ajyraǵan sana ıeleri materıaldyq ıgilikke kenelgen, ózderi erkindik, azattyq dep túsingen, túptiń túbine kelgende Otan, Ata-Ana, Baýyr, Adamzat aldyndaǵy Paryz degenderden azat, nemere ornyna kúshik qushaqtaǵan ata-ájeler búginde shańyraqtyń qamynan góri kim-kóringenmen kóńildi ýaqyt ótkizip, áldeqandaı áýeıiliktiń jeteginde kózderi tars jumýly kókeılerine qonbaıtyn áldeqandaı dinsymaqtaryn ýaǵyzdaýǵa kóshkenine kókiregiń ý quıǵandaı qyjyldaıdy, aıaz qaryǵandaı shymyrlaıdy. Neden muqtajbyz? Ózimizdiń tuǵyrly týymyzdyń túbinde turyp, qyryq pyshaq bolyp, ne pále izdeımiz osy?

... Sol kúnderdiń, egemendi el bolǵanymyzdy maqtan tutýǵa da et úırene bastaǵan kúnderdiń birinde Kúntizbedegi jyl basy — Jańa jyl qarsańynda kesh ótkizý — ár mekemeniń is-sharalar josparyna ornyǵyp úlgergen is. Korporatıvka degenge nan taýyp jep otyrǵan soń táýeldilik tanyta salaıynshy degen nıetpen barǵan meıramhanadaǵy ujymdyq mereke rásiminen keshirek shyqtym. Bala-shaǵany áýrege salmaı, ózim jetip alarmyn dep, kósheden taksı ustadym. Árıne, júrgizýshiniń túr-túsine qarap aldym. Sol beıtanys qarıanyń aýzynan estigen áńgime kókeıimnen keter emes. Aýyrlyq bólisseń jeńileıedi, degendeı...

Ózinen ózi bir kúrsinip alǵan taksı aıdaýshy qarıa ne sebepti «jalǵyz ári keshtetip júrgenimdi» suraǵan soń «Sizdiń halińiz jaqsy eken, al meniń úıge qaıtqym joq...» dedi sóziniń aıaǵyna kúrsinis aralastyryp. Yńǵaısyz kórsem de:

— Báıbishe qydyrystap ketip pe edi, tórkinine jiberdińiz be, álde bala-shaǵasynda ma? — dep suradym.

— Úıde, jylaýdan kózi bir qurǵamaıdy, — dedi. Únsizdik.

«Áıeli tiri eken, demek, balalarynyń biri boldy ǵoı, qaıtqan» dep, nege ekenin qaıdam, ishteı jamandyqqa joryp ta úlgerdim. Úndemeýge de yńǵaısyzdanyp, suraq qoıýǵa da bata almaı otyrǵam. Meniń oıymdy oqyp alǵan adamdaı, áńgimeni ózi jalǵastyrdy. Men joramaldaǵan jamandyqtan áldeqaıda aýyr sumdyqty estigen qulaǵym jazyqty bolmaı-aq qoısyn, ol mynaý edi...

— Balalarymyz bolǵan..., — dedi únsizdikti ózi buzyp, — tiri. Shetelde. Áńgime onda emes. Ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynyń basy bolatyn. Jıyrma eki jasymda Arǵy jaqtan (Altaıdyń arǵy jaǵynan) uly dúrmekpen esh qujatsyz, ata jurtym dep eńirep kelip, tabanym tıgende osy topyraqqa mańdaıymdy tıgizip jata qalyp, shekaradan qarys qadam ataǵanyma sener-senbesimdi bilmeı, jyrtylǵan boz topyraqty súıgenim esimde. Kelgen soń «qujatsyz júrsiń, qytaılyq tyńshysyń» dep qamap qoıdy. Qamaýda 150 kún ustap, joǵary jaqqa suratý salǵannan soń, bosatty. Bosatqan soń tirkeldim. Tirkelgen soń jumysqa almaı taǵy jarty jyl qara jumysta, temirjol vokzalynda vagonnan júk túsirip, shoıyn jol jaǵalap, qala tóńiregindegi bir dúńgenniń aýlasyndaǵy irgetassyz salynǵan ıtkirmes ilgekten basqa qulyp ataýly salynyp kórmegen julym-julym esigi bar jer kepe lashyǵyn páterge jaldap júrip jattym. Úı de joq, kúı de joq, áke-sheshem arǵy jaqta. Habarsyzbyn. Taǵy bir dúrmek ótetin shyǵar dep dámelenip júrgenimde KSRO shekarany jaýyp tastady.

Sóıtip júrip ókpege sýyq tıgen keselmen bir jyl aýrýhana, saýyqtyrý oryndarynda ońalýda júrdim. Oryssham joq. Qytaısham paıdaǵa aspaıdy, qazaqsha eshkimge asa keregi joq zaman edi ǵoı...

Qazaq tilinde taralymy shekteýli josparmen kitap shyǵaratyn saýsaqpen sanarlyq respýblıkalyq kitap baspalarynyń birine redaktorlyqqa jumysqa qabyldandym. Úılenip, bala-shaǵaly boldym. Meniń qurdastarym qaljyńǵa súıep aıtatyn «sovetskıı standartpen» bir ul, bir qyz ósirdim. Árıne, balalarymyzdy biz kórgen qıyndyqty kórmesin dep oryssha balabaqshaǵa, sol izben mektepke berdik. Olar erjetti. Zaman ózgerdi. Egemendi el boldyq. Ýnıversıtet bitirgen soń azyn-shoǵyn jınaǵymmen shaǵyn bıznes ashyp berdim ul-qyzyma.

Tynym kórmeı júrip, áp-sátte kóterilip-aq qaldy. Bılik tarapynan túrli túrtpek, salyq, tekseris kóbeıip ketti dep, on jylda jolǵa qoıyp úlgergen bıznesinen tıtyqtap júrgenin, aıyrylyp qalý ne turalap tyný qaýpi baryn aıtty birde.

Endi birde aıaq astynan jolǵa jınalyp, shetelge issaparǵa ketetinin, jýyq arada oralmasa, ýaıymdamaýymyzdy muqıat tapsyrdy...

Qaıtyp oralǵan saparynda, otyz eki jasar jalǵyz uldyń shetelge ketýge májbúr bolǵanyn, ýaqytsha turýǵa ruqsat qujattaryn resimdep kelgenin estidim. Iá, ýaqytsha bolar, raıynan qaıtar dep dámelengem. Onym qur dáme ekenin onda bilmeppin... Sodan beri shetel azamattyǵyn birjola alyp, elden otbasyn, qaryndasy men kúıeý balasyn da ilestirip ketti. Birjola... Qarajatpen qaraılasady bizge...

Men jıyrma eki jasymda Qytaıdan ata jurtyma tilmen jetkize almaıtyn saǵynyshpen, ata-babam kóksegen armanyn arqalap oralǵanymdy aıttym ǵoı. Balamnyń, jalǵyz ulymnyń jasy qyryqqa taıap qalsa da, elge qaıyrylmaı ketkeni, birjola at-quıryǵyn úzisip ketkeni batady. Myna zaman qaı zaman... maǵan batatyny osy. Kómýsiz qalmaspyn, degenmen urpaqtan topyraq buıyrtsa...

Iá, topyraq demekshi, áýejaıda shyǵaryp salyp turǵanymda ushýǵa tirkeýden óter aldynda ájethanaǵa kirip aıaǵyndaǵy aıaq kıimin sol jerde sýjańa basqasyna aýystyryp kıip, tastap ketti. Mánisin suraǵanymda «bul topyraqtyń túıir tozańyn da áketkim kelmeıdi» degeni arqama aıazdaı batty!.. Súıegi jat jerde qalǵan atam marqumnyń belbeýine túıýli turatyn, týǵan jerden jarty ǵasyr buryn áketken bir shymshym kıeli topyraqty shyny qutyǵa salyp, syrtyna ákemniń óz qolymen arabsha jazylǵan jazýy bar qutyny jádigerdeı saqtap, shekaradan keri alyp ótkenimdi qaıteıin! Jalǵyz uldyń «julyǵyma da juqtyrmaımyn tozańyn» dep, shetelge attanǵan sátinde ata-babam arman qylǵan asyl murattyń ádira qalǵanyna kózim jetti! Osynshama teperish kórip, elim dep eńirep jetkende, ómirdiń talaı synynan ótip, osy jasqa kelgenshe jalǵyz uldyń júregine «ımandylyq, sabyrlylyq, týǵan topyraqty qasterleý» degen eń izgi sezimniń dánin sebýge mursham kelmegenine ókindim. Ókinishten ne paıda? Mynaý dúnıede boq-dúnıeden basqadan kıe ketken be?!

Uzaq ta kóńilsiz áńgimesin ... aqsaqal támamdaǵan ýaqytta kúrejoldan men turatyn yqshamaýdanǵa burylatyn baǵdarshamnyń jasyl túsi janyp, jol ashyldy. Qarıa kókiregindegi aýyr muńyn maǵan arqalatyp ketkendeı áserde qala berdim...

«Djentelmen bolǵym kelmeıdi...»

(kýpedegi áńgime, qaz-qalpynda)

Jolaýshylar poıyzyna otyrǵan Ásıa kishi uly Jasulanmen ekeýi azyn-shoǵyn júkterin kýpedegi oryndaryna jaıǵastyryp bolar-bolmastan uly:

— Men djentelmen bolǵym kelmeıdi!.. — dedi julyp alǵandaı.

— Nege? — dedi anasy tańdanǵan keıippen. — Onyń nesi jaman eken?

— Osy bar, ǵoı, Sizderdiń «nesi jamandaryńyz» bárin qurtatyn! Jaman bolmasa boldy, bola bere me? Odan da nesi jaqsy dep qaramaısyzdar ǵoı eshteńege.

— Iá, balam, túsindirseńshi endi. — Anasy ári menen yńǵaısyzdanyp, ári kútpegen áńgimeniń baıybyna jete almaı turǵanyn jasyra almaı balasyna kóz qıyǵymen ıshara bildirgen boldy. Jasóspirim bala ishine ázer syıyp kelgen narazylyǵyn dál qazir aqtarmasa, jarylyp keterdeı:

— Keshe Álibek aǵam Aıdany tanystyrýǵa alyp keldi.

— Iá...

— Jezdem, bárińiz jik-jappar boldyńyzdar da qaldyńyzdar.

— Iá, endi ol qyz bala, alǵash ret tanysýǵa aǵataıyń ertip kelipti... Úılenbek oıy bar, onyń nesin ersi deısiń?

— Desem sol, Aıdaǵa ómir boıy dál osyndaı qurmet-qoshemetpen qaraıtyndaı... Sol Aıda, nemene, ózi otyratyn oryndyqty yǵystyratyn qaýqary joq pa eken? Álibek aǵam áýeli ony tór jaqqa shyǵaryp, oryndyqty keri ysyryp, odan ári ysyryp, bar ǵoı. Kúlkimdi keltirdi.

— Endi ne isteýi kerek edi? Ne aıtqyń kelip otyr ózi? İshimdi pystyrmaı, aıtshy, endi.

— İsh pystyrýǵa kelsek, meniń ishim emes pe pysyp bara jatqan...

— Endi, balam-aý, batys mádenıetinde... áıel adamǵa er jigittiń qurmet kórsetýi — djentelmendik sanalady.

— Keshir, anashym, áne... qashan bolsyn sol, anaý elde — anaý, mynaý elde mynaý... Bolsyn, bola bersin, qarsy emespin. Bárin qurtatyn da osy. Qazaqtar, qazaqtar, ásheıinde ózderińiz kókse-ee-ep otyratyn qazaqtar qyz syılap kórmep pe? Men Almatyǵa kelmeımin. Oqymaımyn munda.

— Ie, sebep?

— ...

— Nege deımin? Nesi qıyn saǵan? Aıtsańshy endi? Áı... — Ásıa balasynyń jón-josyqsyz narazylyǵyn nege joryryn bilmeı.

— Bári qıyn, bári... bári...

— Neniń bári?Al, sen ne ister ediń ózińe salsa.

— Ózime salsa ma? Men aǵataıdyń ornynda bolsam, ózim otyramyn da, Aıdaǵa, — kel, Aıda, otyr qasyma deımin.

— Óı, qudaıym-aý, onda turǵan ne...

— Aıttym ǵoı, bári osydan bastalady dep... Apa-aý, aıtshy óziń, ol ómir boıy olaı jalǵaspaıdy ǵoı. Adam ózin ózi ýaqytsha, kórer kózge ǵana mádenıetti, djentelmen etip kórsetkennen ne tabady osy? Biz qazaqpyz ǵoı, qazaqtyń kisi syılaıtyn ǵurpynyń bári quryp qalyp pa? Sodan keıin shyǵasyńdar. Jastar álen, pálen dep. Aldymen ózderińiz eýropasha oqyǵan, bıazy dep syrtty maqtan tutyp, solarǵa joǵary baǵa beresińder de... Qazaqtyń salty joǵaldy, kelin degen pálen-páshtýan deısizder... Ol kelinniń eýropanyń ba, vostoktyń ba, kókeıinde kimniń saltyn kóksep turǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi sodan keıin. Al páleniń bári ózderińnen bastalady emes pe? Men oqymaımyn Almatyda, al oqysam, jezdemniń úıinde turmaımyn.

— Ee, solaı dep kókeıińdegini birden ashyp aıtpaısyń ba? Ne jazyǵy bar olardyń, bar tátti-dámdisin kelgeli aýzyńa tosyp otyr.

— Keregi joq, ondaıdyń, maǵan! Men ózim sıaqty aýyldan kelgen balalarmen jataqhanada turamyn.

— Oý, saǵan keshe ǵana túsindirmep pe edi, jataqhananyń jaı-kúıin. Ozbyrlyq, tóbeles... Baryp turǵan azǵyndyq dep...

— Mama, Sizderge ne bolǵan? Búkil azǵyndyqty jıyp ákep jataqhanaǵa qamap qoımaǵan shyǵar. Áskerde sondaı, jataqhanada mundaı, sonda qaıda baryp kún kórmekpiz... Qazaqtan qazaq qorqyp, buǵyp, birimiz djentelmen, birimiz taǵy birdeńe... Qaýyzǵa jasyratyn pispegen dán emespin men... Pisken kezde dán ekesh dán de qaýyzynan jaryp shyqpaı ma? Quddy «qundaqtaǵy adam» kóresińder meni. Qoǵam qalaı qalyptaspaq? Qazaqtyń balasy qazaqtyń ózinen qorqyp óte me? Ózgeler ne deıdi sonda bizdi? Óstip quldyrap kete beremiz be, buqpantaılap? Qazaqqa ortaq múdde degen qaıda? Men qalanyń saltymen, apa-jezdemniń pikirimen múldep ymyraǵa bara almaımyn.

Balasyn jańa kórip otyrǵandaı Ásıa endi shynymen-aq ulyna tańdana qarady. Osynshama túıdektete jóneletindeı... aıaq astynan, osynshama júıeli oı túıetin bolsa, buǵan deıin qalaı baıqamaǵan ózi? Aıaq astynan, tipti kýpedegi bóten adamdy da kózine iler emes. Sheshesine dúrse qoıa beretindeı «jerden shyqqan jik qusap». Qap, bálem, tilin tistep ózin zorǵa ustady. Quddy bir jan-jaǵynyń bárin jaý antalap, osyǵan jamandyq oılap júrgendeı... Qaraı gór, muny, úıge de jetermin.

Ásıa qansha sabyrlylyq saqtaımyn degenmen, qany basyna teýip:

— Qoıshy, taǵy ne? — syrt kózge syr bermegensýden basqa amaly qalmady.

— Keshe apam jarty kún mysyǵy Mýrkany maqtady. Chapa (kekili kózine túsken buıra kúshik) tamaqtanyp bolǵansha ol ydysqa jýymaıdy. Sabyrly, syrbaz mysyq dep. Munda bári ózgerip ketken. Shetinen «djentelmen», mysyq — mysyqtyǵyn, ıt — ıttigin istemese, qazaqtyń jigiti shetinen qyz sıpatty ne aǵylshyn daǵdyly bolyp bara jatsa, marǵasqalar qaıdan shyǵady. Sonda neni kókseımiz, bul tirlikten? Men eshteńe de istegim kelmeıdi...

— Endi?

— Endi bilmeımin...

Tórt oryndyq kýpedegi bir oryn bos. Men úshinshi jolaýshymyn. Jasulan lyqsyp kelgen óz oıyn anasyna aıtyp bolǵan soń, kýpeden shyǵyp, esigin jaýyp jatyp, kıinip alyńyzdar, jaıǵasyp, — dep, úlken kisishe qamqorsyp sóıledi de, birinshi ret kórip otyrǵan maǵan jatsynbaı qarap, oń jaq qasyn ántek kótere jymıyp qoıdy.

Men onyń anasyna qarap:

— Kenjeńiz be? — dep suradym.

— Iá, — dedi ol jymıyp.

— E, onda túsinikti, sizderdi bolashaq jeńgesinen qyzǵanyp otyrǵany shyǵar, ondaı-ondaı bolady, — dedim. Áńgimege eriksiz ortaqtasqanyma yńǵaısyzdanyp otyrmyn. Degenmen, ózim ishteı oılanyp qaldym...

---