InfoHub Logo

Ál Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, Tarıh fakúltetiniń  7M02210 Ǵylymı Tarıh mamandyǵynyń 1 - kýrs magıstranttary

Jetekshisi - Tlenchıeva Nurjamal Seıdalıevna, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent 

Basshylyqtyń árbir satysynda, árbir býynynda, mekemelerinde ózindik basqarý pıramıdasy jáne ákimshilik nemese apparat bıligin quraıtyn jaýapkershilikti basshylardyń toby bolady. Basshylar bolsa qaramaǵyndaǵylardy basqarady. Osydan keıin mynadaı konsepsıa («lıder» - jetekshi nemese alǵa júrýshi) paıda bolady.

Kóshbasshylyqqa degen qyzyǵýshylyq erte zamanda paıda bolady. Kóshbasshylyq fenomeni ǵasyrlar boıy kóptegen zertteýshilerdiń sanasyn tolǵandyryp keledi. HH ǵasyrdyń basynda basqarýshylyq zerttele bastady. Basshylyq pen kóshbasshylyq zertteý nysanyna aınaldy. 1930-1950 jyldary júıeli negizde birqatar aýqymdy zertteýler júrgizildi. 1970-shi jyldardan bastap kóshbasshylyqty zertteýge qyzyǵýshylyq odan saıyn arta bastady, oǵan Dj.MakGregor Berns, R.Taker, B.Kellerman, Dj.Peıdj eńbekteriniń paıda bolýy dálel.

Máseleniń ózektiligi kelesi faktorlarǵa baılanysty:

- kóshbasshylyqtyń keıbir salalarynda birshama tómen deńgeıdegi zertteýlerdiń bolýy;

- keıbir zamanaýı basshylardyń kásibı deńgeıiniń tómendigi óz kezeginde uıym  jumysynyń tıimsizdigine ákeleýinde boldy.

Kóshbasshylyq máselesin zertteý kóshbasshylardy irikteý men qalyptastyrý ádisterin ázirleý úshin qajet. Kóshbasshy maqsat qoıa bilýi qajet jáne maqsatqa jetý quraldaryn jáne baqylaý ádisterin anyqtaýy kerek. Kóshbasshylyqtyń tabysty jumys jasaýy kóbinese basshynyń ujymnyń pikirin basqara bilýine baılanysty. Joǵaryda aıtylǵandardan qazirgi ýaqytta uıymdaǵy kóshbasshylyq pen basshylyq máseleleri aıtarlyqtaı ótkir problema bolyp otyrǵany anyq, sondyqtan basshylyq pen kóshbasshylyq qubylystaryn zertteýdiń úlken mańyzy bar.

Qalaı bolǵanda da, «basshylyq» jáne «kóshbasshylyq» uǵymdary túbegeıli árkelki: áleýmettik, saıası jáne psıhologıalyq maǵynaǵa ıe.

Bul jumysta biz kóshbasshylyqqa nelikten kóp kóńil bólinetinin, basshy men kóshbasshynyń aıyrmashylyǵy nede, adam qalaı kóshbasshy bolady, biraq eń aldymen kóshbasshylyqtyń negizgi túsinikterin sıpattap, kóshbasshy qandaı qasıetterge ıe bolýy kerek ekendigin anyqtaý qajet.

Kóshbasshylyq. Kóshbasshylyqtyń konsepsıalary

Tabysty uıymdardyń basqalardan aıyrmashylyǵy, olarda serpindi jáne tıimdi kóshbasshylyqtyń bolýynda. Toptardaǵy dınamıkalyq prosesterdi sıpattaǵanda, top qalaı qurylady, ony uıymdastyrý fýnksıalaryn kim qolǵa alady degen suraq týyndaıdy.

Osylaısha, basshylyq pen kóshbasshylyq máselesi uıymdyq tıimdilikke jetýdiń kilti bolyp tabylady. Basshylyq pen kóshbasshylyq qubylystaryn salystyrý úshin aldymen osy uǵymdardyń mazmuny neni bildiretinin anyqtaý qajet.

Qazirgi orys tilinde basshylyq degen uǵymdy: ındıvıd (basshy) nemese top (basshylyq etýshi top), ne bolmasa uıymdy basqarýdaǵy ındıvıdýaldyq erekshelikter prosesi dep túsindiriledi. Basshy – ujymdy basqarý quqyǵy men ókilettiligi berilgen jáne onyń qyzmetiniń nátıjeleri úshin jaýapty tulǵa.

Kóshbasshylyq - bul jeke adamnyń basqa adamdarǵa sheshýshi sátte áser etý, olardyń is-áreketterin uıymdastyrý jáne baǵyttaý qabiletiniń kórinisi. Kóshbasshy – toptyń barlyq basqa músheleri óz múddelerine áser etetin jáne búkil top qyzmetiniń baǵyty men sıpatyn anyqtaıtyn eń jaýapty sheshimderdi qabyldaý quqyǵyn moıyndaıtyn adam.

Kez kelgen topta basshy jáne kóshbasshy bolady. Ol resmı túrde taǵaıyndalady nemese qandaı da bir qyzmettik laýazymdy atqarmaýy múmkin, biraq uıymdastyrýshylyq qabiletiniń arqasynda ujymdy is júzinde basqara alady. Basshy resmı túrde, syrttan taǵaıyndalady, al kóshbasshy «tómennen» ilgeri shyǵady. Kóshbasshy izbasarlaryna baǵyt-baǵdar berip, jetelep qana qoımaıdy, sonymen birge olardy óziniń artynan jetelegisi keledi, al izbasarlar kóshbasshynyń sońynan erip qana qoımaı, onyń sońynan ergisi keledi. Zertteýler kórsetkendeı, kóshbasshynyń bilimi men qabiletin adamdar árqashan basqa top músheleriniń  qasıetterinen áldeqaıda joǵary baǵalaıdy.

Basqarý teorıasynda kóshbasshylyqtyń dástúrli jáne zamanaýı tujyrymdamalary bar. Dástúrli tujyrymdamaǵa: jeke tulǵalyq, minez-qulyq jáne sıtýasıalyq.

Jeke tulǵalyq konsepsıa boıynsha kóshbasshynyń belgili bir qasıetteri bolýynyń nátıjesinde, ol basshyǵa deıin kóteriledi. Kóshbasshyǵa kelesi psıhologıalyq qasıetter tán:

- ózine degen senimdilik,

- ótkir aqyldylyq,

- kúshti erik,

- belsendilik,

- tabandylyq,

- sheshimdilik.

Kóshbasshylyqtyń minez-qulyq konsepsıasy kóshbasshynyń artynan erýshilerdiń minez-qulqyn basqarý bóligi retinde qabyldaıtyn belsendi praktıkalyq áreketterge negizdelgen. Mundaı áreketterdiń qataryna jaýapkershilikti bólý, qaramaǵyndaǵylarǵa talap qoıý, madaqtaý nemese synaý, úılestirý jáne t.b. jatady.

Degenmen, naqty toptardy taldaýdyń kórsetýinshe, keıde joǵaryda atalǵan qasıetter men qabiletterge ıe emes adam kóshbasshyǵa aınalady, al ekinshi jaǵynan, adam bul qasıetterge ıe bola tura, biraq kóshbasshy bola almaıdy.

Kóshbasshylyqtyń sıtýasıalyq teorıasy paıda bolady. Oǵan sáıkes kóshbasshy topta belgili bir jaǵdaı týyndaǵan kezde osy top úshin atalǵan jaǵdaıdy ońtaıly sheshý úshin qajetti qasıetterge, qabiletterge, tájirıbege ıe tulǵaǵa aınalady. Kóshbasshyny anyqtaý jaǵdaıdyń spesıfıkasyna baılanysty. Jaǵdaı turaqtanǵannan keıin mundaı kóshbasshy ádette basshy qyzmetinen ketedi.

Kóshbasshylyqtyń qazirgi konsepsıalary dástúrli kózqarastardyń elementterin jáne jańa tujyrymdardy da baılanystyrýǵa tyrysýda. Sondaı-aq zamanaýı konsepsıada úsh uǵym bar: atrıbýtıvtik, harızmatıkalyq jáne túrlendirýshi.

Atrıbýtıvtik kóshbasshylyq tujyrymdamasy bolǵan oqıǵa men bolǵan oqıǵanyń sebebi bolyp sanalatyn nárse arasyndaǵy baılanystarǵa negizdelgen. Bul qatynas atrıbýsıa teorıasymen túsindiriledi. Áser etý faktisi boıynsha sebep qoıylady, sodan keıin ol jańa áser alý úshin korreksıadan ótedi. Kóshbasshy sýbektıvti túrde oqıǵalardyń sebepterin belgileıdi, qaramaǵyndaǵylarǵa belgili bir qasıetterdi berip, olarǵa baǵa beredi. Osyǵan súıene otyryp, kóshbasshy óziniń júris-turysyn jáne qaramaǵyndaǵylar úshin tapsyrmalaryn korreksıalaıdy. Sebep-saldarlyq baılanysty durys ornatý jaǵdaıynda atrıbýtıvtik kóshbasshylyq óte tıimdi. Degenmen, sáıkes emes bolatyn atrıbýttar, ıaǵnı basshynyń qate baǵalaýy da múmkin jaǵdaılar bolady. Bul jaǵdaıda atrıbýtıvtik kóshbasshylyq tek tıimsiz bolyp qana qoımaıdy, sonymen qatar qaramaǵyndaǵylarǵa úlken zıan keltirýi múmkin.

Harızmatıkalyq kóshbasshylyq tujyrymdamasy «harızma» tujyrymdamasyna negizdelgen. Bul uǵym adamnyń basqa adamdarǵa áser etý, olardy sendirý, jetekshilik etýdegi erekshe tabıǵı qabiletin bildiredi. Harızmatıkalyq kóshbasshy logıka men aqylǵa emes, qaramaǵyndaǵylardyń senimi men emosıalaryna negizdelgen áserge ıe. Sońǵylary kóshbasshynyń árqashan durys ekenine, onyń basqalar qoly jetpeıtin bilimi men erekshe qasıetteri bar ekenine senimdi.

Túrlendirýshilik (reformatıvtik) kóshbasshylyq konsepsıasy, kóshbasshynyń problemalarǵa jańa kózqarasyn áreketke aınaldyrý qabiletine negizdelgen. Kóshbasshy is-áreket algorıtmin qurastyrady, túsindiredi, qaramaǵyndaǵylarynyń yntasyn oıatady, olardyń aldyna jańa mindetter qoıady. İzbasarlar kóshbasshynyń bilimi men sheberligine súıenedi. Mundaı kóshbasshylyq ınovasıalyq (jańartý) qyzmet jaǵdaıynda tıimdi. Osy uǵymdardyń árqaısysynda qaramaǵyndaǵylardyń kóshbasshyǵa degen qatynasyn tómendegideı beıneli túrde kórsetýge bolady:

atrıbýtıvtik – «moıyndaımyn – baǵynamyn»;

harızmatıkalyq - «súıemin»;

túrlendirýshide – «Men qurmetteımin – saǵan senemin».

Osylaısha, topty belgili bir toptyq jaǵdaılardy, problemalardy, mindetterdi sheshýge jeteleı alatyn, osy top úshin eń mańyzdy jeke qasıetterdi boıyna sińiretin, topqa tán qundylyqtardy ustanatyn jáne bólisetin adam ǵana, top kóshbasshysy bola alady. Kóshbasshy toptyń aınasy degendeı, top qandaı bolsa kóshbasshysy da sondaı, kóshbasshy osy naqty topta paıda bolady. Bir topta kóshbasshy bolǵan adam basqa topta mindetti túrde qaıtadan kóshbasshy bola almaıdy (basqa top, basqa qundylyqtar, kóshbasshydan ártúrli úmitter men talaptar).

Bir jaǵynan, kóshbasshylyq basqalarǵa sátti áser etetin nemese áser etetin adamdarǵa jatatyn belgili bir qasıetter jıyntyǵynyń bolýy retinde qarastyrylady, ekinshi jaǵynan, kóshbasshylyq - bul topqa nemese belgili bir maqsatqa jetý baǵytynda májbúrli emes yqpal etý prosesi jáne onyń maqsattaryn uıymdastyrý.

Basshy nemese kóshbasshy ? Salystyrmaly túrde taldaý

Kóshbasshy jáne kóshbasshylyq sózderi sınonım bolǵanymen basshy jáne basshylyq sózderi áleýmettik, saıası jáne psıhologıalyq turǵydan maǵynasy ártúrli. Osy aıyrmashylyqtardy anyqtaýǵa tyrysaıyq.

1) Kóshbasshy, tipti ony syrttan bireý usynǵan bolsa da, moıyndaıdy, qabyldaıdy, sońynda ózi basqaratyn top saılaıdy. Osy turǵydan alǵanda, kóshbasshy árqashan «tómennen», azdy-kópti demokratıalyq jolmen usynylady. Basshy, kerisinshe, «joǵarydan» taǵaıyndalady, bir jolmen tańdalady. Bul taǵaıyndaý saıası nemese ákimshilik sıpatta bolýy múmkin, qaramaǵyndaǵylar oǵan degen kózqarasyn ártúrli tásildermen bildirýi múmkin, keıbir jaǵdaılarda tipti ony moıyndamaýy múmkin. Biraq ondaı jaǵdaıda «joǵarydan» basqa kandıdat taǵaıyndalýy ábden múmkin.

Basqasha aıtqanda, kóshbasshylyqty tómennen joǵary baǵyttalǵan vektor retinde sıpattaýǵa bolady; al basshylyq qarama-qarsy baǵyttaǵy vektor bolyp tabylady.

2) toptaǵy tulǵa aralyq qatynastardy kóshbasshy retteıdi dep eseptelse, basshy – áleýmettik uıymnyń bir túri retinde toptyń resmı qarym-qatynasyn retteıdi;

3) basshy (menejer) baǵynyshtylarmen ózara árekettesýin faktiler negizinde jáne belgilengen maqsattar sheńberinde qurady. Kóshbasshy adamdardy shabyttandyrady jáne qyzmetkerlerdiń yntasyn oıatady, olarǵa bolashaq týraly kózqarasyn jetkizedi jáne olardyń jańashyldyqqa beıimdelýine kómektesedi.

4) menejerler maqsattarǵa qatysty pasıvti pozısıany ustanady. Kóbinese olar basqa bireýdiń maqsattaryna muqtajdyqtan súıenedi jáne olardy ózgertý úshin paıdalanbaıdy. Kóshbasshy, kerisinshe, óz aldyna maqsat qoıady jáne ony adamdardyń iske degen kózqarasyn ózgertý úshin paıdalanady.

5) menejerler óz is-áreketterin egjeı-tegjeıli jáne ýaqytynda ázirleýge beıim, uıymdyq tıimdilikti saqtaý úshin qajetti resýrstardy tartýdy jáne paıdalanýdy josparlaıdy. Kóshbasshylar bolashaqqa degen kózqarasty jáne oǵan operasıalyq málimetter men tártipterge aralaspaı-aq oǵan qalaı jetýge bolatynyn ázirleý arqyly qol jetkizedi.

6) kóshbasshylyq ózdiginen paıda bolsa, basshyny taǵaıyndaý prosesi ózdiginen júrmeıdi;

7) basshylyqpen salystyrǵanda kóshbasshylyq turaqty emes, kóp jaǵdaıda toptaǵy kóńil-kúıge baılanysty;

8) baǵynyshtylardyń basshylyǵynda kóshbasshynyń qolynda joq, ártúrli jazalaýdyń belgili bir júıesi bolady;

9) kóshbasshynyń aýqymy, negizinen shaǵyn top, basshynyń aýqymy – keńirek áleýmettik júıe;

10) basshynyń sheshim qabyldaý prosesi kúrdeli jáne kóptegen jaǵdaılarmen baılanysty bolady, al kóshbasshy neǵurlym tikeleı sheshim qabyldaıdy;

11) basshylyqqa qaraǵanda, kóshbasshylyq uıymda baǵynyshtylardyń emes, artynan erýshilerdiń bolýyn kózdeıdi. Sáıkesinshe, basqarýdyń dástúrli kózqarasyna tán «basshy-baǵynýshy» qatynasy «kóshbasshy-erýshi» qatynasymen aýystyrylady.

Sonymen qatar, kóshbasshylar kóshbasshylyq kózqarasta kórsetilgen óz kózqarastary men ıdeıalaryn túsinetin jáne bólisetin adamdardy tańdaıdy. Kóshbasshylar qyzmetkerlerdiń qajettilikterin, olar qabyldaıtyn qundylyqtardy jáne olardy qozǵaıtyn emosıalardy eskeredi. Kóshbasshylar emosıalar men ıntýısıalardy qoldanýǵa beıim jáne árqashan ózderiniń izbasarlarynda mahabbat pen jek kórý sıaqty kúshti sezimderdi týdyrýǵa daıyn. Kóshbasshylar ózin-ózi qurmetteýdi belgili bir uıymǵa jatqyzýmen baılanystyrmaıdy. Kóshbasshylar únemi máseleniń jańa jáne kúrdeli sheshimderin ázirleıdi. Eń bastysy, másele sheshilgennen keıin marapattaý úshin aıtarlyqtaı múmkindikter bolǵan jaǵdaıda, kóshbasshylar jańa problemalardy anyqtaý táýekeli men aýyrtpalyǵyn óz moınyna alady.

Kez kelgen kásiporyndy, mekemeni eki turǵydan qarastyrýǵa bolady: resmı jáne beıresmı uıym retinde. Osy eki uıymdyq qurylymǵa sáıkes, olarǵa tán adamdar qarym-qatynasynyń eki túri týraly aıtý zańdy: resmı jáne beıresmı. Birinshi tıptegi qatynastar – resmı, qyzmettik; ekinshi tıptegi qatynastar – psıhologıalyq, emosıonaldyq.

 Sonymen, basshylyq, menejment formaldy (resmı) qatynastar júıesinde oryn alatyn qubylys, al kóshbasshylyq - beıresmı qatynastar júıesi týdyratyn qubylys. Sonymen qatar, menejerdiń róli áleýmettik uıymda aldyn ala anyqtalǵan, ony júzege asyratyn tulǵanyń fýnksıalarynyń aýqymy qarastyrylǵan. Al kóshbasshynyń róli stıhıaly túrde týyndaıdy.

Basshylar men kóshbasshylardyń qarym-qatynasy

Sonymen, biz kóshbasshylyq, menejment óz máni boıynsha áleýmettik qubylys, al kóshbasshylyq bolsa psıhologıalyq qubylys ekenin anyqtadyq. Bul olardyń arasyndaǵy negizgi aıyrmashylyq bolyp tabylady. Biraq sonymen birge ekeýinede ortaqshylyqtar barshylyq.

Birinshiden, basqarý da, kóshbasshylyq ta áleýmettik top músheleri arasyndaǵy qarym-qatynastardy úılestirý, uıymdastyrý, olardy basqarý quraly bolyp tabylady. Bul qubylystardyń bireýi ǵana joǵaryda aıtylǵandaı, formaldy, resmı qatynastar júıesinde, al ekinshisi - beıresmı qatynastar júıesinde «jumys isteıdi».

Ekinshiden, eki qubylys ta toptaǵy (ujymdaǵy) áleýmettik áser etý prosesterin júzege asyrady. Biraq bir jaǵdaıda (basshylyq) bul yqpal negizinen resmı arnalar arqyly kelse, ekinshisinde (kóshbasshylyq) beıresmı arnalar arqyly keledi.

Úshinshiden, eki qubylysqa da qatynastardyń belgili bir sýbardınasıalanýy tán. Onyń ústine basshylyqta ol óte aıqyn kórinedi jáne laýazymdyq nusqaýlyqtarmen bekitilgen, al kóshbasshylyqta onyń qatysýy áldeqaıda az baıqalady jáne aldyn ala kórsetilmegen.

Bul kezdeısoq emes. Sondyqtan kóbinese kóshbasshylyq basshylyqqa aınalýy múmkin, al basshy kóshbasshyǵa aınalady jáne t.b. Burynǵy jáne qazirgi ýaqytta mundaı ózgeristerdiń kóptegen mysaldary bar. Bizdiń zamanymyzda uıymnyń jaqsy basshysy ol – ári kóshbasshy, ári qaramaǵyndaǵylardy tıimdi basqaratyn adam.

Basshylyq pen kóshbasshylyqtyń úılesimi eki baǵytta júzege asady. Birinshiden, basshy kóshbasshy bolýǵa umtylýy kerek. Ol qolastyndaǵylar arasynda bedelge ıe bolýy kerek, basqarýda ol resmı bılikti de, jeke yqpaldy da paıdalanýy kerek. Ekinshiden, qurylymdy yntymaqtastyq qajet.

Eki baǵyttyń da álternatıv emestigin atap ótken jón. Kerisinshe, olar bir-birin tolyqtyra túsedi.

Qorytyndy

Sonymen, kóshbasshy men basshy uǵymynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq aıtarlyqtaı úlken ekenin eskerý kerek. Kóshbasshy menejer bolýy mindetti emes. Kóshbasshylyq formaldy qarym-qatynasta da, beıresmı qarym-qatynasta da bolady.

Búgingi kúni kóshbasshylyq máseleleri boıynsha on myńnan astam ártúrli zertteýler júrgizildi, kóshbasshylyqtyń úsh dástúrli jáne úsh zamanaýı tujyrymdamasy anyqtaldy.

Kóshbasshylyq degenimiz – resmı bıliktiń bar-joǵyna qaramastan jeke bıligi bar adamdardyń yqpaly ekenin anyqtadyq.

Búgingi tańda basshy men kóshbasshynyń aıyrmashylyǵy belsendi túrde zerttelýde. Birinshisi resmı bıliktiń kómegimen bılik júrgizse, ekinshisi óziniń jeke bıligi arqyly adamdarǵa áser etedi.

Basshy men kóshbasshy arasyndaǵy aıyrmashylyqty qarastyrǵanda, olardyń bir adamda úılesýi qajet ekendigi týraly ıdeıa eriksiz paıda bolady. Sonda ǵana siz ekeýin de paıdalana alasyz. Árbir basshy osyǵan umtylýy kerek.

---