InfoHub Logo

Arba – ejelden kele jatqan qarapaıym kólik túri. Arbany tek qazaq halqy ǵana emes, búkil jer sharyndaǵy halyqtardyń bári qajetine jaratqan. Ony ertede áskerı kólik retinde paıdalansa, keıin jol júrýge, júk tasýǵa qoldandy. Tipti jyljymaly turǵyn-jaı qyzmetin de atqardy. Arbalar eki ne tórt dóńgelekti bolady. Jasalýyna qaraı kúıme arba, qoqan arba dep bólinedi.

Kúıme – arbanyń ústine qondyrylǵan kıiz úı nemese matadan jasalǵan qalqa. Kúıme qatty zattardan, sándi bylǵarydan, toqyma sharbaqtan, jibek matadan da jasalǵan.

Qoqan arba – qos dońǵalaqty, oıly-qyrly jerlermen júrýge yńǵaıly keledi. Onyń dóńgelekteriniń dıametri 2 m-ge deıin jetedi. Osyndaı qoqan arbalardyń biri Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi janyndaǵy murajaıda saqtaýly.
Arba túrleri sharýashylyq, turmys qajettilikterine baılanysty únemi jetildirilip otyrǵan.

Shana – júk tasýǵa, adam tasýǵa arnalǵan qatynas quraly. Shanany kóbinese qaıyńnan jasaıdy. Ol úshin qaıyńdy jastaı qıyp alyp, onyń ıiletin bóligin baýyrlap jonyp, eki aǵashtyń arasyna ne bolmasa tez tárizdes arnaýly qalypqa salyp qysyp ıedi de, qaıyspen ne kendirmen tańyp baılap tastaıdy. Aǵash ábden kepken soń baılaýyn sheship, shananyń tabanyn daıyndaıdy. Shana tabanynyń ústińgi jaǵynan 5-6 jerden qashaýmen oıyp, oǵan qarama suǵyp bekitedi. Qaramalardyń joǵarǵy jaǵynan shananyń jan aǵashy kıgiziledi. Eki jaqtaý aǵashtyń arasyna birneshe jerden kergish shabaq ótkizilip, shananyń eki basy burap baılanǵan, talmen ne eki shetinde qaýsyrmasy bar kergish aǵashpen keriledi. Shanaǵa kóp júk syıý úshin shananyń jaqtaý aǵashtarynan 30 sm-deı shyǵyp turatyndaı etip keń kanat jasalady. Shananyń tabany tozbaý úshin ony jalpaq temirden tabandaıdy. Aldyńǵy qaramalarǵa eki tárte baılanady. Mundaı shanany «jaıdaq shana» dep ataıdy. Shananyń adam minýge arnalǵan túrin «káshaýa» deıdi. Káshaýanyń uzyndyǵy jaıdaq shanadan qysqa, súıegi názik, basynyń ıini anaǵurlym qaıqy bolady. Káshaýanyń ústine taqtaı tóselip, oǵan kisi otyrýǵa laıyqtap jasalǵan qorap ornatylady. Qoraptyń arqalyǵy bıik, jany alasa bolyp keledi. Káshaýanyń aldyńǵy jaǵynda delbeshi otyratyn, al arqalyq qalqannyń dál túbine tireı ornatylǵan jolaýshy otyratyn oryndyq bolady. Káshaýa jyly bolý úshin tabanyna kıiz tóseledi.

Shyǵyr – qudyqtan sý tartýǵa arnalǵan qural. Uzyndyǵy 1 - 1,5 metrdeı jumyr aǵash kespektiń ózegine uzyn jumyr temir ótkizilip, ol qudyqtyń eki shetine qarama-qarsy qaǵyp ornatylǵan eki tireý aǵashqa bekitiledi. Temirdiń qolǵa ustaıtyn ushy maıystyrylyp ıindi etip jasalady. Aǵash kespektiń orta bóligine shege arqyly kendir ne shynjyr baý baılanyp, onyń ekinshi ushyna shelek ilinedi. Tutqany bir baǵytpen aınaldyrǵanda shelek tómen túsedi, al kerisinshe aınaldyrǵanda shelek joǵary kóteriledi.

Naýa – tórt túlik malǵa arnalǵan jem-shóp, tuz salatyn, sý beretin ydys. Naýa aǵashtan nemese temirden jasalady. Kóbinese, uzyn ári jýan aǵashtan oıyp isteledi. Naýany maldyń jem-shóbin aıaq astyna taptamaı jeýi, tazalyǵy úshin bıik tirekke ornatý qajet. Qazirgi kezde de mal ustap otyrǵan aýyl turǵyndary naýany paıdalanyp júr.

Shalǵy – shóp shabýǵa arnalǵan qural. Shalǵy basynyń alqymyndaǵy oıyǵyna temir shyǵyrshyq kıgiziledi. Shalǵynyń shúıdesi men alaqany qos-qostan tesilip, olardyń arasyna qıǵashtaı jińishke temir shybyq shegelep bekitiledi. Bul shóp shapqan kezde shalǵynyń jelkesine kóp kúsh túspeý úshin kerek. Shalǵyny uzyn syryqpen saptaıdy. Shalǵynyń sabyna (onyń basynan bastap eseptegende shalǵyshynyń beline dál keletindeı tusyna) taldan ıip jasalǵan bilik (shalǵyshy ustaıtyn tutqa) ornatady. Shalǵy ótkir bolý úshin ony tóstiń ústine qoıyp, shyń balǵamen birkelki etip shyńdaıdy. Shyńdalǵan shalǵyny qaıraqpen janyp, júzin tegisteıdi.

Aıyr (asha) – shóp, saban sıaqty mal azyǵyn jınap kóterý úshin qoldanylatyn qural. Aıyrdyń aǵash jáne temirden jasalatyn túrleri bolady. Aǵash aıyr eki ne úsh ashaly taldyń sabaǵy men butaqtaryn arshyp, keptirý arqyly jasalady. Asha butaqtardy jas kezinde bir baǵytta sál ıip, aralaryn jaqyndatyp kergish aǵashqa tańyp qoıady. Ábden kepken tal kergishke tańylǵan qalpyn saqtap qalady. Odan soń onyń qabyǵyn arshyp, ashalaryn ushtap, sabyn tegistep óńdeıdi.
Temir aıyrdyń basy zaýytta temirden quıyp jasalady. Ol úsh ne tórt asha bolady. Onyń uńǵysyna aǵash sap suǵyp, shegemen bekitedi. Aǵash sap ustaýǵa yńǵaıly ári qoldy qajamaıtyndaı bolýy úshin muqıat jonyp, jaqsylap tegisteıdi.

Arqan – mal baılaý úshin, júkti, kıiz úıdiń týyrlyǵynyń etegin úıdiń qanqasyna tańyp bekitý úshin paıdalanylatyn sharýashylyq quraly. Ony júnnen, qaıystan, kendirden esip, daıyndaıdy. Bulardan basqa at arqandaýǵa, qoı qosaqtaýǵa, jylqy mataýǵa arnalǵan arqandar da bolady.
Júnnen arqan eskende, eń aldymen, qoıdyń óli júnin (jazǵyturymǵy jabaǵy jún) sabaýmen sabap, qolmen tútip, maıdalap alady da, oǵan eshkiniń qylshyqty júni men jylqynyń jal-quıryǵyn qosyp shúıkeleıdi. Shúıke jeterlik mólsherde daıyndalǵannan soń olardy birine-birin jalǵap, alaqanǵa salyp esedi. Budan arqannyń bir órimi (tili) jasalady. Daıyn bolǵan tildi domalaqtap orap, arqan tartýǵa ázirleıdi. Arqannyń tili úsheý bolady. Onyń ekeýi oń, biri teris esiledi. Arqannyń tilderi onyń qoldanylatyn ornyna qaraı ár túrli jýandyqta jasalady.
Qaıys arqan túıeniń, sıyrdyń, keıde jylqynyń ılengen terisinen (jylqy terisi juqa bolǵandyqtan, odan kóbinese saba, torsyq, mes isteıdi) tilip jasalady. Qaıys arqannyń eki túri bar. Olar - órme jáne jumyr arqan. Jalpaqtyǵyn eki elideı etip tilip alǵan qaıysty sheber eki shetin búgip jumyrlaıdy da, odan soń ony arnaýly ázirlegen ynjydan (aǵash tesiginen) ótkizedi. Jumyrlanǵan dymqyl qaıys kepken kezde jazylyp ketpeı, óziniń jumyr qalpyn saqtap qalady.
Órme arqandy daıyndaý úshin sheber qaıystyń bir ushynan bastap úshten bir bóligine deıin alty ne segiz taspa etip tiledi. Tilingen bóligin kádimgi qamshynyń órimi sıaqty jumyrlap óredi. Tilinbegen bóligin ynjydan ótkizip jumyrlaıdy. Qaıys arqan kóbinese shalma tastaý úshin paıdalanylatyndyqtan, olardyń bir ushyna temir shyǵyrshyq bekitiledi. Qaıys arqandy jıi maılap otyrý durys. Kendir arqan da júnnen esken arkan sıaqty jeke tilderden esip jasalady.

Noqta – maldy baılaýǵa, jetekteýge qajetti ábzel. Ol muryndyq, tóbelik, saǵaldyryq, shylbyr sıaqty bólikterden turady. Noqta myqty bolý úshin, kóbinese, jińishke arqannan jasalǵan. Noqta maldyń basynan sypyrylyp ketpeýi úshin jaǵynyń astynan baılanatyn bóligi saǵaldyryq dep atalady. Keıde noqtalar saǵaldyryqsyz da jasala beredi. Shylbyrdyń uzyndyǵy – 2 metr, keıde odan da uzyndaý bolady. Attarǵa júgenmen birge noqta da taǵylyp, negizinen, baılap qoıý úshin paıdalanylady. Túıe, qulyn, buzaýlar da noqtalanady.

Muryndyqty qatty aǵashtan muqıat súrgilep jasaıdy, ábden keptirip, maılap baryp túıeniń murnyn tesip ótkizedi. Muryndyqtyń ushy istik bolady, úsh jaǵynda kertik bolady, túp jaǵynda qalyń kıizden, nemese bylǵarydan tyǵyryq kıgiziledi, ekinshi ushy tyǵyryq shyǵyp ketpeıtindeı jýan doǵal bolady. Muryndyqtyń kertigine shettik (myqty jińishke jip) taǵady. Shettikke buıda (jýandyǵy barmaqtaı jip) baılaıdy. Buıdanyń (túıeniń bas jibi) uzyndyǵy qulash jarymdaı bolady, ol qoı júninen, keıde qyl aralastyrylyp esiledi.

Jeli – mal baılaýǵa arnap ádeıi kerilgen arqan. Ol jún aralastyrǵan qyl nemese kendirden esiledi. Jeliniń qulyn baılaıtyn, túıe baılaıtyn, qozy kógendeıtin túrleri bar. Qulyn baılaıtyn jeli bes tilden tartylyp erekshe jýan etip jasalady. Onyń uzyndyǵy baılanatyn qulynnyń sanyna qaraı ár túrli bolady. Jalpy alǵanda, qatar baılanǵan eki qulynnyń arasy bir metrden jaqyn bolmaýy kózdeledi. Qulyn baılaıtyn jeli qatty kerilýi kerek. Ol úshin, aldymen, eki shetki qazyq qaǵylyp, odan soń ortadaǵy kindik qazyq bir búıirge buryshtaı tartyp qaǵylady. Bir jelige 10 shaqty qulyn baılanýy múmkin.

Kógen – eshki men qoı júninen jylqy qylyn aralastyryp esken jeli arqan, uzyndyǵy 25-30 metrdeı bolady. Sonymen bir kógenge 50-60 qozy-laq kógendeledi. Kógenniń jelisi de úsh tilden tartylady. Arqan tartýshy jelini tartqan kezde onyń tilderiniń arasyna qashyqtyqtaryn 15 santımetrdeı etip, aldyn ala daıyndalǵan kógenniń burshaǵyn ótkizip otyrady (Úsh-tórt súıem saıyn burshaq (moıyn jip) ornatylady).

Qazyq — jerge qaǵýǵa arnalǵan úshkir qural. Qazyqty aǵashtan da, temirden de jasaıdy. Aǵash qazyqtyń jýandyǵy men uzyndyǵy qaǵylatyn jeriniń topyraǵyna qaraı mólsherlenip alynady. Qazaq halqy qazyqty at arqandaýǵa, mal baılaýǵa, kıiz bastyrýǵa, t.b. jaǵdaılarda paıdalanǵan. Bıeni, kóbinese, aǵashtan jasalynǵan qazyqqa baılaǵan. Al temir qazyq at arqandaǵanda ne shatyr tikkende, balyqqa aý qurǵanda qajet. Qazyqqa arqandy qazyqbaý shalyp, keıde kúrmep baılaıdy.

Toqpaq – qazyq qaǵý úshin qoldanylatyn qural. Toqpaq (sabymen birge) qaıynnyń bezinen jasalady. Toqpaq neǵurlym salmaqty bolsa, qazyq jerge soǵurlym ońaı kiredi. Toqpaq jasalatyn aǵashtyń qabyǵy arshylyp, kóleńkede keptiriledi. Saby qolǵa ustaýǵa laıyqtap jińishkertiledi. Toqpaq basynyń butaqtary tazartylyp tegisteledi, Toqpaqpen qaqqan aǵash qazyq jarylmaıdy.

Iinaǵash (moıynaǵash) – ıyqpen júk kótergende paıdalanylatyn aǵash qural. Iinaǵash myqty jas aǵashtan ıilip jasalady ne tabıǵı ıini bar aǵash tańdap alynady. Onyń ıyqqa tireler jerin jalpaq etip (shamamen 4-5 santımetrdeı) jasaıdy da, eki ıinin jumyrlap ne tórt qyrlap jonady. Olardyń dıametri jalpy 2,5-3 santımetrdeı bolady. Iinderdiń eki ushyna temirden ilgek ornatady ne shelek ilýge keletindeı etip aǵashtyń ózin kertedi.

---