InfoHub Logo

«Aýtızm» termıni (grektiń autos - ózi) «asosıasıalardyń tájirıbe málimetterinen alshaqtyǵy, shynaıy qarym-qatynasty elemeý» degendi bildiredi. Bastapqy kezde aýtızm shızofrenıamen syrqattanatyn naýqastardyń ereksheligi, shynaıy ómirden qashý jáne óz-ózimen buıyǵy kúıde bolý dep qarastyryldy.

Aýtızm sebepteri. Ǵalymdar rezıdýaldy-organıkalyq faktordyń (patologıalyq júktilik, bosaný, bassúıek-mı jaraqatynyń, juqpalardyń saldary) áserin negizgi dep esepteıdi. Aýtızm mıdyń týa bitken dısfýnksıasy, sezimderdiń tuqym qýalaıtyn jetkilikti damymaýy nátıjesinde paıda bolady nemese aqparatty óńdeýge qajetti neırondy qurylymdardyń damymaı qalýynyń saldary degen pikir de bar.

Múmkin, týa bitken emosıalyq náziktik, frýstrasıalardy kótere almaý, úreıdiń týyndaýynyń tómen satysy da mańyzdy. Bul jaǵdaıda qandaı da bir syrtqy jaǵymsyz faktorlardyń nátıjesinde, sonyń ishinde anasymen emosıalyk qatynastyń jetkiliksizdiginen (anasynyń depressıasy, qatty qamyǵýy) sábı syrtqy ortadan qashyp, buıyǵylanady. Syrtqy orta onyń janyn jaraqattaıtyn qorqynyshty álem bolyp kórinedi. «Baqalshyǵyna» jasyrynǵan bala ózin jaıly, qaýipsiz sezinedi. Nátıjesinde týǵan kezden bastap jappaı qorǵanýǵa, aýtızmge negizdelgen jeke bas qurylymy qalyptasady, bul jaıt budan keıingi psıhologıalyq, ıntellektýaldyq, emosıalyq damý úderisin qandaı da bir dárejede buzady.

Balalardyń erte aýtızmi 10 000 turǵynǵa shaqqanda 2-4 jaǵdaıda kezdesedi, al aýtızmniń aqyl-es kemistigimen úılesýi - 10 000 turǵynǵa shaqqanda 20. Bul buzylys er balalarda basym - 3-4:1.

Bala aýtızmi degen naqtama qoıý negizgi úsh sapalyq buzylysqa negizdeledi: áleýmettik ózara qatynastyń, ózara komýnıkasıanyń jetkiliksizdigi, sondaı-aq is-árekettiń stereotıpti túrleriniń bolýy. Bular jeke damýdyń jalpy belgileri bolyp tabylady jáne barlyq jaǵdaıda baıqalady, biraq aıqyndylyǵy ár túrli bolýy múmkin. Kóbine bala aýtızmimen qatar júretin aqyl-oı kemistiginiń, epılepsıa ustamalarynyń, týa bitken qyzamyqtyń, týberozdy sklerozdyń, serebraldy lıpıdozdyń, fragıldi H-hromosomanyń bar-joqtyǵyna qaramastan, bul buzylys tek qana aqyl-oı damýyna sáıkes kelmeıtin is-áreket erekshelikteriniń bolýyna qaraı anyqtalady.

Ádette bul erekshelikter bala bir jasqa tolmaı-aq baıqalady jáne úsh jasqa qaraı aıqyn túrde bolady.

Erte bala aýtızminiń belgileri. Emshektegi balanyń is-áreket jáne áserlesý erekshelikterin ata-ana baıqaı alady. Buǵan emizýdegi qıyndyqtardy jatqyzýǵa bolady. Atap aıtqanda, náreste emshekten bas tartady nemese tym sylbyr emedi, nemese tym qomaǵaılanyp emedi, toıyna almaıdy. Bótelkemen emizýge qatty qarsylyq bildiredi nemese, kerisinshe, emshekten bas tartyp bótelkeni qýana emedi. Tábeti nashar bolýy múmkin, keıde ol tamaqty talǵap jeıdi, keıbir ónimderden, mysaly sútten, etten, balyqtan, múlde bas tartady. Naýqas balalardyń kópshiliginiń asqazan-ishek joly durys jumys jasamaıdy: ishi jıi qatady, qusady. Uıqy buzylystary bolýy múmkin: bala ne kúndiz, ne túnde uıyqtamaıdy, únemi aıqaılaıdy nemese kúndizgi ýaqyt pen túngi ýaqytty aýystyryp alady, keıde, kerisinshe, tósekte esh mazasyzdanbaı, kózin baqyraıtyp birneshe saǵat jata beredi. Syrtqy qozdyrǵyshtarǵa jaýap berý túrleri de ár túrli: tym qorqaqtyqtan bastap reaksıanyń múlde bolmaýyna deıin. Jáne de bala soqyr ne kereń sekildi kórinedi. Jaısyzdyqqa reaksıasy ár túrli bolýy múmkin: az ǵana qolaısyzdyqqa tym qatty qozýdan bastap qarnynyń ashqanyna, tońǵanyna, astynyń ylǵaldanýyna eshqandaı reaksıanyń bolmaýyna deıin. Keıde bundaı sábıdi ata-anasy «qolaıly», sabyrly, eshqandaı qıyndyq týdyrmaıtyn bala dep sanaıdy. Buǵan qosa, alergıalyq kórinisterge beıimdilik baıqalady.

Áleýmettik ózara qarym-qatynastyń buzylýy qorshaǵan adamdarmen, ortamen qatynastyń bolmaýynan nemese aıqyn shektelýinen kórinedi. Sábı álemnen oqshaý, óz áleminde ómir súredi. Syrt kózge ol qorshaǵan adamdardy kórmeıtin sekildi, ol úshin tek óz qyzyǵýshylyqtary men qajettilikteri mańyzdy sekildi kórinedi. Baska adamdardyń onyń álemine «kirý», qarym-qatynaska shakyrý áreketterine úreılenip, agresıamen jaýap beredi, óz-ózine degen agresıa týyndaýy múmkin. Kóbine ata-ana balaǵa jaqyndaǵanda olardyń daýsyna jaýap qaıtarmaıdy, jaýap berip jymımaıdy, jaýap bergenniń ózinde eshkimge baǵyttamaı, keńistikke qarap kúledi. Balanyń kózin, nazaryn ózińe aýdartý qıyn. Odan ári qaraı da onymen kózqarasty túıistirý qıynǵa soǵady. Balanyń kózqarasy adamdy janap ótetindeı, beıtarap, sonymen birge aqyldy, sanaly kózqarasqa uqsaıdy. Onyń qyzyǵýshylyǵyn kóbine adamdar emes, zattar týyndatady: ol birneshe saǵat boıy kún sáýlesindegi shań-tozańnyń qozǵalysyna, óz saýsaqtaryna qarap otyra beredi, anasynyń shaqyrǵanyna mán bermeıdi. Onyń jaqyn adamdarymen qarym-qatynasy da erekshe, mysaly, ol anasyna basqalardan erekshe jan retinde qaramaıdy. Kóter demeıdi, qolǵa alsańyz, enjar jáne sylbyr. Kóbine olar basqa adamdarmen tándik qarym-qatynasty unatpaıdy, odan qashqaqtaıdy. Jaqyn adamdarǵa nemquraıly, biraq ýaqyt óte kele olardy, kóbine anasyn, tym qatty jakyn tartyp, az ýaqyt jalǵyz qalsa qatty úreılenýi múmkin.

Balanyń budan ózge de kóptegen ózgeshelikteri bolady. Mysaly, ol birnárse jasaý nemese bir zatty alý úshin eresek adamnyń qolyn paıdalanýy, beıtanys adammen ońaı til tabysýy nemese unamaıtyn, tanymaıtyn adamnan qashqaqtap, korqýy múmkin. Onyń basqa balalarǵa degen kózqarasy da erekshe. Kóbine olarǵa jansyz zat retinde qaraıdy, baqylaıdy, qosylyp oınamaıdy, óıtkeni oıyn erejesin meńgere almaıdy. Keıde ol basqa balalarǵa qatty kýanyp, aıqaılaýy, tipti tunshyqtyra qysyp qushaqtaýy múmkin. Sondyqtan úreılengen balalar odan aýlaq júrýge tyrysady. Keıde ózge balalardy ursa, keıde qorqyp qashady. Bundaı bala basqa adamnyń emosıalyq kúıin túsine almaıdy, sondyqtan onyń reaksıasy saıma-saı emes. Mysaly, anasy jylasa, ol kúlýi múmkin. Biraq keıde ol ata-anasynyń kóńil-kúıin jaksy sezedi, olardy aıaıdy. Onyń qoǵamdyk oryndardaǵy is-áreketi de oǵash. Balanyń aıqaılap, sórelerdegi zattarǵa bas salýy múmkin, al ózge kisi ózine kóńil aýdarsa, mazasyzdanady. Balabaqshada ol kún tártibin saqtamaıdy, tárbıeshilerge qulaq aspaıdy, sabaqqa qatyspaıdy, shkaftyń ishine kirip alýy da múmkin.

Syrqat balanyń qarym-qatynas jasaı almaýy kóbine sóıleý buzylysyna baılanysty. Emshek jasyndaǵy bala anasynyń daýsyna, sózine kóńil aýdarmaıdy. Keıin aqyl-oı qabiletiniń saqtalýyna qaraı, ol sózdi jaqsy túsinýi múmkin. Basty másele — balanyń sóıleýiniń kommýnıkatıvtik qyzmetiniń bolmaýy nemese aıkyn jetkiliksizdigi. Náreste ýildemeıdi nemese bul kesh paıda bolady, ol estigen sózderin, dybystaryn qaıtalamaıdy. Keıbir balalar múlde sóılemeıdi nemese ol ózine ǵana túsinikti «qus» tilin paıdalanady. Eger sózderdi úırenetin bolsa, olardy ádettegi mezgilden erte ne kesh meńgeredi. Bul óte sırek, kúrdeli sózder bolýy múmkin, jáne de bala olardy anyq aıtady. Keıbir sózder paıda bolyp, odan soń onyń sózdik qorynan biraz ýakytqa joǵalyp ketýi múmkin. Onyń sóıleý máneri birsaryndy, tez nemese baıaý bolýy múmkin. Nemese sózder býyn-býynǵa bólinip aıtylady, jestıkýlásıa bolmaıdy. Onyń sózdik qory mol bolǵanymen, sózder ózara baılanyspaýy yqtımal. Sózderdi ózi oılap tabýy múmkin: kók - aspan sıakty; qyzyl - jemis, alma tústi. Bala kóp ýakytqa deıin «men» degen sózdi qoldanbaıdy, ózi týraly ekinshi ne úshinshi jaqta aıtady: «Qanat dalaǵa shyǵady», «Úıge barajatyrsyń», «Otyr». Ol buryn estigen sózderin (múltfılmnen, jarnamadan) jaqsy jattap alyp, dál qaıtalaı alady. Oǵan «ıá» degen sózdi meńgerý kıyn, eger odan: «dalaǵa shyǵamyz ba?» dep surasa, «ıá» deýdiń ornyna: «dalaǵa shyǵamyz ba» dep suraqty kaıtalaýy múmkin. Keıde ol jaqsy sóıleıtin sekildi kórinedi, óıtkeni tamasha este saqtaý qabiletiniń arqasynda ol sóılemderdi, taqpaqtardy, kitaptyń biraz betin jattap alyp, dálme-dál qaıtalaı alady.

Shekteýli, qaıtalanyp otyratyn jáne stereotıpti is-áreket, qyzyǵýshylyq pen belsendilik erte jastan baıqalady. Ol ómirindegi ózgeristerdi qınala qabyldaıdy: jańa taǵamnan, kún tártibinen, kıimnen, arbadan, vanadan qatty shoshıdy. Jıhazdyń ornyn almastyrý, kúndelikti júretin baǵytty aýystyrý ony ashýlandyryp, qorkytady.

Ol óz ómirine kóptegen salttardy engizedi jáne olardy buljytpaı oryndaýdy talap etedi. Mysaly, uıyqtar aldynda ol belgili bir birneshe kitaptan, belgili bir retpen áńgime oqyp berýdi talap etýi múmkin. Nemese únemi bir pıjamamen uıyqtaıdy, tápishkesin sheshkizbeıdi. Oǵan qozǵalys stereotıpteri tán: terbelý, basty shaıkaý, qoldy kóterý, aınalý, sheńber boıynsha júgirý. Oınaǵanda da stereotıpter basym:        olar birneshe saǵat qatarynan kitaptardy, kýbıkterdi, mashınalardy bir katarǵa tizip, olardy pishinine, túsine, ólshemine qaraı bóle alady. Eger birnárse qolynan kelmese, qatty ashýlanady, qozady, bárin jónge keltirýge tyrysady. Zattyń ıisine, túsine, betkeıiniń belgili qasıetine qyzyǵýshylyq tanytady. Kóbine onyń tastamaı ózimen birge alyp júretin súıikti zattary bolady: jipter, taıaqtar. Kóbi eresekterdiń kitap oqyp bergenin unatady. Keı balalar belgiler men sımvoldarǵa qatty qyzyǵýshylyq tanytady, sózderdi taıaqshalarmen, sandardy áınekke jazady. Onyń mýzykalyq qabileti joǵary bolady.

Bala aýtızminiń basqa da erekshelikteri bar. Mysaly, qorqynyshtar. Kóbine olar qatty shýdan, turmystyq álektr quraldardan, jelden, janýarlardan, úlken mashınalardan, pıanınodan qorqýy múmkin. Aıaqasty paıda bolatyn úreıler de bolady: bala esh sebepsiz kenetten shoshynyp, jylaıdy, aıqaılaıdy, qasyna eshkimdi jaqyndatpaıdy. Kerisinshe bolýy da múmkin: ol qarańǵylyqtan, bıiktikten esh qoryqpaıdy: ústel shetimen júredi, júze almasa da sýǵa súńgıdi.

Aýtızmi bar balalardyń ıntellekti tómen. Aqyl-oıy damýynyń koefısıenti (İQ) mynadaı: jartysynda 50-den kem, tórtten birinde - 50-den 70- ke deıin, qalǵandarynda - 70-ten joǵary.

Bala aýtızminiń taza túrinde dene damýy, ádette, qalypty bolady. Ol kóbine epılepsıa ustamalarymen, kereńdikpen, soqyrlyqpen, Asperger sındromymen qatar júredi.

Erte bala aýtızmi bar balalardyń bolashaǵy. Bala birtindep ata-anasymen, aǵa-inilerimen jáne ápke-sińlilerimen tereń jáne myqty karym-qatynas ornatýy múmkin. Mektepke deıingi kezeńde balalardyń kóbi aıtarlyqtaı ózgeredi, olardyń áleýmettik beıimdelýi jaqsarady, olardyń syrt kelbetterinen aýyr buzylysynyń bar ekeni baıqalmaıdy. Ol ózine aıtylǵan sózderdi burynǵydan góri jaqsy túsinedi, basqalarmen qarym-qatynas ornatady, biraq qarym-qatynasta ózara árekettestik bolmaıdy.

Jasóspirim shaqta jáne eresek kezde keıbir balalardyń áleýmettik damýy jaqsarady. Olardyń azdaǵan bóligi jasóspirim shaqta alǵa qaraı birshama qadam jasaıdy jáne kishkentaı kezimen salystyrǵanda fýnksıalary aıtarlyqtaı jaqsarady. Aýtızmi bar balalardyń kóbi bul shaqty onsha qıyndyqsyz, áleýmettik salada aıtarlyqtaı jetistikterge jetpeı ótkeredi. Alaıda jasóspirimdik shaqta 40 paıyzynyń jaǵdaıy nasharlaıdy, keıde buıyǵylana túsedi, basqa adamdardy ózine jolatpaıtyn bolady.

Emdeý-túzetý kómeginsiz aýtızmi bar balalardyń 70 paıyzynyń múgedekke aınalatyndyǵy jáne ózge adamdardyń kómegin únemi qajet etetindigi belgili. Emdeý-túzetý sharalaryn erte bastaý aýrýdyń boljamyn aıtarlyqtaı jaqsartady.

Aýtızmniń emi. Dári-dármektermen emdeý sındromdyq prınsıp boıynsha taǵaıyndalady jáne aýrý belgilerin azaıtýǵa baǵyttalady. Epılepsıa ustamalary bolǵan jaǵdaıda oǵan qarsy dáriler taǵaıyndalady. Syrqat balanyń aýrýhanada jatyp emdelýi uzaq bolmaýy tıis. Bunda eskeretin jaıt, aýrýhanaǵa balany ata-anasyz jatqyzady, sondyqtan bala úshin bul úlken psıhologıalyq jaraqat.

Túzeý jumystary ıntellektýaldyq damýy tómen balalarǵa qajet, ol syrqat balanyń emosıalyq, qarym-qatynas aıasyn, qorshaǵan álemdi qabyldaý ereksheligin eskeretin arnaıy ádisteme boıynsha júrgizilýi tıis. Eń durysy – pedagogıkalyq áserdi, mýzykalyq, bı jáne basqa sabaqtardy, mindetti túrde psıhoterapıany qamtıtyn keshendi jumys.

Aýtızm kezindegi psıhoterapıa. Erte bala aýtızmi kezinde, ásirese sóıleý jáne ınttelektýaldyq buzylysy bar balalarda, psıhoterapıa keshendi terapıalyq emniń quramdas bóligi bolýy tıis.

Intellektýaldyq, sóıleý damýynda kemistigi joq balalar úshin psıhoterapıa eń mańyzdy terapıalyq qural bolyp tabylady. Ol balanyń emosıalyq máselelerine áser etedi, aınaladaǵy adamdarmen tolyqqandy qarym-qatynas ornatýǵa, tereń psıhologıalyq bógetti, qorqynyshtardy jeńýge kómektesedi. Aýtızmi bar balalardyń bárinde, olar bul týraly aıtpasa jáne shaǵymdanbasa da, qorqynysh bolady. Bul – álemdi qaýipti nárse dep qabyldaýǵa, balanyń óz-ózin qabyldaýyna baılanysty qorqynyshtar. Aýtızm – jappaı qorǵanýdyń bir túri, ol balanyń búkil emosıalyq-psıhologıalyq damýyna teris áser etedi. Osyǵan baılanysty psıhoterapıa – uzaq  úderis. Eń durysy – bir jyl boıy aptasyna 3-4 seans júrgizý. Sonda jumsalǵan kúsh-jiger óz nátıjesin beredi.

N. Esenǵazy

---