InfoHub Logo

Raıchoron on eki jasar kezinen bastap babýda kútýshi bolyp turdy. Ol kezde uzyn shashty, úlken kózdi, symbatty bala edi. Týǵan jeri Djessor ýálaıaty bolatyn. Qojalary sıaqty ol da kaıastha kastasynan shyqty. Kisi esigindegi basty mindeti babýdyń Onýkýl degen bir jasar ulyn kútý boldy.

Arada birneshe jyldar ótti. Náreste ósip mektepke de bardy, odan keıin kolejda oqydy, aqyry sotta qyzmet isteıtin boldy.

Raıchoron burynǵysynsha babýdyń úıinde sharýasyn istep júre berdi. Endi onyń qojasy ekeý boldy. Onýkýl áıel aldy. Úı ishindegi bar bılik sol áıeldiń qolyna kóshti.

Onýkýldyń áıeli Raıchoronǵa jańa bir mindet júktedi. Jas jubaılar kóp keshikpeı jas ıisti bolǵan. Sol náresteni baǵýdy Raıchoronnyń qolyna berdi.

Raıchoron bala terbetse de masattanyp, shalqyp ketedi. Sábıdi eppen laqtyryp, qaǵyp alyp oınatýǵa da sheber-aq. Basyn balanyń betine taqaı berip, selkildep ala jóneledi de, ishek-silesin qatyra kúldiredi. Maǵynasyz suraýlardy da ústi-ústine berip jatady. Osynyń bárine ábden úırenip qalǵan bala Raıchorondy kórgennen-aq qýanyp, kúle bastaıdy.

Bala tabaldyryqtan eńbektep ótýge jarady. Qýlana kúlip, ustatpaı bultara qashyp oınaıtyn boldy. Munyń aqyly men qylyǵyna Raıchoron qaıran qaldy. Sábı anasyna ol:

— Hanym, balań óskende sýdıa bolady. Bes myń rýpıa tabady, — deıtin. Tańyrqaı sóılep, maqtanysh kórip aıtatyn.

Munyń jasyndaǵy bala eńbektep, tabaldyryǵyn óte alady degendi Raıchoron bilmeıdi. Aqyldylyǵyn ańǵartyp, osyndaı qylyq kórsetetinderi bolady dep taǵy oılamaıdy. Sirá, mundaı qylyqtar sýdıa bolatyn balaǵa ǵana tán nárse sıaqty.

Aqyr sońynda balanyn bir jyǵylyp, bir turyp qaz-qaz basyp júre bastaýy Raıchorondy tipti tańyrqatty, al bala tili shyǵyp anasyn "apalap", tásheıin — "tot" dep, al Raıchorondy "Chonno" dep byldyrlaı sóıleı bastaǵanda qart qyzmetshiniń shydamy taýsyldy — bul bir ǵalamat jańalyqty ol kezdeskenniń bárine aýyz jappaı aıta beretin boldy.

— Eń tańyrqarlyǵy apasyn "ap", al meni "Chonno" deıdi, — deıtin Raıchoron.

Shynynda da bala qylyǵy nege mundaı, aıtý qıyn. Árıne úlkenderdiń eshqaısysy da bul sıaqty tań-tamasha qylyq kórsetpesi haq qoı, al alda-jalda bireý bolmasa bireý sondaı qylyq kórsete qalsa, ol adamnyń sýdıa bola alatyndyǵyna qara halyqtyń tek kúdigin ǵana kúsheıtken bolar edi.

Biraz ýaqyt ótken soń, Raıchoron jipten júgen salyp at boldy. Balýan bop kúreske de tústi, kúreste Raıchoron jyǵylmaı qalsa, shý kóteretindi shyǵardy bala.

Kúnderdiń kúninde Onýkýl Padma boıyndaǵy bir aýdanǵa aýysty. Kalkýttadan ulyna ıt arba ákelip berdi. Endi Raıchoron Nobokýmarǵa atlas kóılek, oqaly qalpaq kıgizip, bilegine altyn bilezik salyp, serýenge alyp shyǵatyn boldy.

Jańbyrly maýsym bastaldy. Arany ashylǵan Padma baý-baqshany, egisti, qystaqtardy alyp ketti. Qumdy jaǵalaýdaǵy toǵaı men qashany da sý basty. Opyrylǵan jarqabaqtyń sýǵa sholp-sholp qulaǵany álsin-álsin estilip turdy. Ózen betinde zymyraǵan aq kóbik aǵynnyń qatty ekenin ańǵartady.

Búgin keshke qaraı da aspandy bult torlady, biraq jaýa qoıatyn túri joq. Raıchoronnyń qıańqy jas qojasy ıt arbaǵa minip aldy, úıde otyratyn emes. Raıchoron arbany baıaý súıretip kúrish dalasyna taman keldi de, ózen jaǵasyna toqtady. Ózende birde-bir qaıyq joq, eginde de eshkim kórinbeıdi. Bult arasynan shoqtaı qyzaryp qylt ete qalǵan kúnniń kózi arǵy bettegi qumaıt jaǵalaýdan asyp, batyp barady. Aınala jym-jyrt, bala birdemeni qolymen nusqap, aıǵaılap qaldy.

— Chonno, phý!

Anandaı jerde, saz ishinde ósken úlken kadommo aǵashy tur eken, joǵarǵy butaqtarynan kóz tartar gúli kórinedi. Bala soǵan qarap qalypty. Budan birneshe kún buryn Raıchoron shybyqtan órip, kishkentaı súıretpe jasap berip edi. Shybyq arasyna osyndaı gúldi qosa órgen bolatyn. Bala ony jippen súıretip oınaǵan edi. Sol kúni Raıchoron burynǵydaı at bolyp jegilýden qaldy, attan at qosshynyń dárejesine birden joǵaryǵa atyldy.

Raıchoron batpaq ishindegi gúlge barǵysy kelmedi, jalma-jan basqa jaqty nusqap: —

— Áne, qara, ánekeı, qus! Áne, ushyp barady! Áne, ketti taǵy bir qus! — deı berdi.

Ol sóıleı berdi, sol betimen ıt arbany ıterip ala jóneldi.

Óskende sýdıa bolǵaly turǵan balany aldaı qoıý ońaı bolyp pa! Ásirese, tóńirekte aldarqatar eshteńe bolmaǵan soń, aldaý tipti qıyn ǵoı. Sondyqtan "qus" dep syltaýratyp aldastyrǵany uzaqqa barmady.

— Jaraıdy, sen otyra tur, men júgirip baryp alyp keleıin. Tek sýǵa jaqyn barma!

Osydan keıin Raıchoron balaǵyn túrip alyp, aǵashqa qaraı ketti.

Sýǵa jaqyndama degennen-aq, balanyń kóńili ózenge aýdy. Tap qasynan atyndy tolqyn zymyrap ótip jatyr. Jóńkilgen sý basqa bir úlken Raıchoronnyń qolynan julqynyp shyǵyp "barma" degen jaǵyna qaraı syqylyqtap, kúle jarysyp ótip jatqan bir top bala tárizdenedi.

Muny kórip bizdiń balanyń da arqasy qozdy. Arbadan aqyryn tústi de, ózenge qaraı bettedi. Jolynda jatqan bir uzyn shıdi alyp, jarqabaqqa keldi de, balyq aýlaǵan bolyp sýǵa úńildi.

Zymyraǵan tolqyndar túsiniksiz byldyrlap, balany óz úıine oınaýǵa shaqyrǵandaı bolady.

Kenet sý áldeneden sholp ete qaldy. Súmbilede Padmanyń sholpyldaǵany talaı estilip jatatyn.

Qoıyn-qonyshyn gúlge toltyryp Raıchoron aǵashtan tústi, kúlimsirep jaǵaǵa kelse, — bala joq. Aınalasyna qarap edi, eshkim kórinbedi.

Raıchoronnyń júregi muzdap sala berdi, Búkil dúnıe kóshken bulttaı túrilip, kóz aldynan syrǵı jóneldi. Raıchoronnyń úreıi ushyp ketti, bar daýsymen aıǵaı saldy:

— Babý, Khokababý, ardaqtym dadababý!

Eshkim jaýap qatpady. Balanyń qýlana syqylyqtaǵan kúlkisi de estilmedi. Tek Padma ǵana qasynan shýlaı aǵyp, zymyrap ótip jatyr. Jaratylystyń úırenshikti oqıǵasyna qaraılaýǵa onyń ýaqyty joq sıaqty.

Kesh boldy. Nege keshikti dep qobaljyǵan ana bulardy izdeýge kisi jiberdi. Fonar alyp Padmanyń jaǵasyna kelgender daýyldaı túnergen Raıchorondy kórdi, qarlyqqan daýyspen aıǵaı salyp, egis dalasyn kezip júr eken:

— Babý, dadababý!

Úıge kelgen soń, Raıchoron balanyń anasyn kóre salyp, eńirep aıaǵyna jyǵyldy. Suraǵanynyń bárine:

— Bilmeımin, ana! — dep jylaı jaýap berýmen boldy. Jazyqty Padma ekenin jurt anyq sezgendeı boldy, áıtse de qystaq shetine kelip, qonyp jatqan syǵandardan da qaýip qyldy. Al sheshesi "balamdy Raıchoronnyń ózi urlady-aý" dep te kúdiktendi. Ol Raıchorondy shaqyrtyp alyp:

— Balamdy ózime kaıtar, qalaǵanyńdy bereıin, — dep jalyndy.

Buǵan kúıingen Raıchoron ózin-ózi tópeledi. Áıel ony qýyp shyqty.

Raıchoronnan kúdiktenýiniń aǵat, ádiletsizdik ekenine áıeliniń kózin jetkizbek bolyp, Onýkýl odan: "Mundaı qylmysty ne úshin isteıdi?" — degendi surady.

— Ne úshin? Balanyń ústinde altyn áshekeıi bolatyn, — dep jaýap berdi áıeli.

II

Raıchoron eline qaıtyp keldi. Osy kúnge deıin onyń balasy joq, balaly bolýdan onshalyq úmiti de joq edi. Qartań tartqan áıeli ol kelgen soń, jyl tolmaı-aq, oıda joqta ul tapty da artynsha bul dúnıemen qosh aıtysty.

Jańa týǵan nárestege Raıchoron ishteı yza bolyp júrdi. Khokababýdyń ornyn qýlyqpen tartyp alýǵa kelgen bala ǵoı. Qojasynyń jalǵyz ulyn sýǵa ketirip, endi baqytty áke bolyp otyrýdy keshirilmes kúná dep eseptedi. Raıchoronnyń jesir otyrǵan qaryndasy bolmasa náresteniń ómiri uzaqqa barmaıtyn da edi.

Bir ǵajaby, óse kele bul bala da tabaldyryqtan eńbektep ótetin boldy. Ár nárseni bilýge qumartty. Sóıtip bul da aqyldy bolaıyn dep turǵanyn ańǵartty. Tipti daýsy, kúlgeni, jylaǵany — bári de sonaý joǵalǵan balaǵa uqsaıdy. Ulynyń daýsyn estise-aq Raıchoronnyń júregi lúpildep soǵyp qoıa beredi, joǵalǵan dada babý osy mańaıda bir jerde jylap jatqan sıaqtanady.

Raıchoronnyń qaryndasy balanyń atyn Phelna qoıdy. Phelna tili shyǵa bastaǵanda, tátesin "to" deıtin boldy. Bul Raıchoronnys qulaǵyna tanys sóz edi, muny estip, ol tosynnan bir oıǵa qaldy:

Myna bala dada babýdyń ózi eken-aý! Meniń jaqsy kóretinimdi umytpapty ol Sondyqtan meniń úıimde qaıta týǵan eken ǵoı.

Muny dáleldeıtin kóp jaılar bar sıaqty. Óıtkeni bala Raıchoron kelgen soń, kóp keshikpeı týdy. Onyń ústine, sonsha jasqa kelgende áıeli ózdiginen ul taba almaıtyn edi. Onymen qoımaı, bul da eńbekteıdi ǵoı, aıaǵyn apyl-tapyl basyp júredi, tátesin "tó" deıdi. Keleshekte sýdıa bolaıyn dep turǵan balanyń bar sıpaty osy Phelnanyń boıynda anyq bar sıaqty.

Dada babý joǵalǵanda onyń anasy Raıchoronnyń ózinen qatty kúdiktenip edi-aý. Raıchoronnyn esine sol tústi.

Ah! — dep kúrsinip, qaıran qaldy ol. — Ulyn kim urlaǵanyn lıl júregi sezgen eken ǵoı.

Buǵan deıin myna balanyń kútimine nazar aýdarmaı kelip edi, Raıchoron soǵan ókindi endi. Sóıtip óz ómirin taǵy da osy balanyń jolyna sarp etpek boldy.

Phelnanyń tárbıesine Raıchoron sol kúnnen bastap, tekti adamnyń balasyn baǵyp-qaǵatyndaı bolyp kiristi. Balata atlas kóılek, oqaly bas kıim áperdi, áıeli marqumnan qalǵan jesirlerden altyn bilezik soqtyrdy. Kúndiz-túni baladan eki eli aıyrylmaıtyn qurbysy da, qurdasy da ózi boldy, aýyl balalaryna ony aralastyrmady. Birge oınatpady. Reti kelip qalǵan jerde olar muny Naýabuly dep kelemejdedi. Kórshi-qolań Raıchoronnyń osyndaı oqshaý qylyǵyna tańyrqaı qarady.

Phelna oqý jasyna jetti. Raıchoron bar dúnıesin satty da, ony Kalkýttaǵa alyp júrdi. Qalada ózi áreń degende jumysqa arpalysyp, Phelnany mektepke oqýǵa berdi: Raıchoronnyń bar balanyń qamy boldy, sony kıim tamaqtan taryqtyrmaı, jaqsy bilim áperýge tyrysty, óz basynyń qamyn oılaýdy qoıdy.

Arada on eki jyl ótti. Phelna súıkimdi, jaqsy bolyp ósti, oqý úlgerýi de ońdy, sánimen kıinip, taza júrdi. Onyń kózine Raıchoron ákesi sıaqty kórinbedi. Óıtkeni Raıchoron kútýshisindeı tik turyp qyzmet etedi, biraq ishten shyqqan balasyndaı jaqsy kóredi. Raıchoronnyń jibergen aǵattyǵy da bar edi. Phelnanyń ákesi ekenin jasyrady. Phelna jatqan pansıonnyń shákirtteri Raıchorondy ájýalap, tálkek qylady. Ákesi joqta Phelna da solardyń qaljyńyna qosylyp ketedi Áıtse de shákirtter ańqyldaǵan aqkóńil Raıchorondy jaqsy kóredi. Phelna da ony súıedi. Biraq álginde aıtqanymyzdaı, tap ákesindeı kórmeıdi. Raıchoronǵa degen mahabbaty áldeqandaı bir meıirimi túskendikten ǵana bolatyn SIAQTY.

Raıchoron qartaıdy. İstep júrgen jumysynan kemshilik tabyla beretin boldy. Kárilik jeńip, qaıraty qaıtty bilem, jumysty burynǵydaı tyndyra almaı júrdi, umytshaqtyq paıda boldy. Káriligine qojasy keshirim jasamady. Sol kezeńde Raıchoronnyń elden ákelgen aqshasy da taýsyldy. Endi Phelna kıim-tamaqtan taryǵyp, renjigen yńǵaıyn tanyta bastady.

Kúnderdiń kúninde Raıchoron qojasymen esep aıyrysty da, Phelnanyń qolyna biraz aqsha berdi.

— Qajetińe jumsaı tur. Men birneshe kúnge elge baryp kelem, — dedi de Barasatqa júrip ketti. Onýkýl-babý sonda sýdıa bolatyn.

Onýkýldyń balasy joq edi. Sonaý bir kezde jalǵyz ulynan aıyrylyp qalǵanyna áıeli áli kúnge deıin qatty qaıǵyratyn.

Bir kúni keshte Onýkýl-babý jumystan keıin demalyp jatty. Áıeli bala kóterýge zar bolǵandyqtan, soǵan sharapaty tıe me dep, bir sannıasıden ósimdik tamyryn satyp alyp, endi bata tilep jatqan kez edi. Kenet qora jaqtan bireýdiń daýsy shyqty:

— İske sát, myrza!

— Bul kim? — dedi Onýkýl-babý.

— Men... Raıchoron.

Raıchoron Onýkýldyń aldyna baryp, ıilip tájim etti.

Shaldy kórip Onýkýldyń kóńili bosady. Qazir qalaı turatynyn, hal-jaıyn ústi-ústine surap jatyr. Qaıtadan osy úıde qyzmetshi bop turýyn da ótindi. Raıchoron muńaıyp, kóńilsiz ǵana ezý tartty.

— Jamaǵatyńa sálem berip, taǵzym etsem dep em.

Onýkýl ony áıeliniń bólmesine alyp keldi. Áıeli qart qyzmetshisin qýanyshpen qarsy ala qoıǵan joq. Kúıeýi sıaqty jyly shyraı kórsetpedi. Raıchoron onysyna qaramady, aldyna jetip baryp, qolyn qýsyrdy da:

— Ana, balańdy urlaǵan menmin, Padma da, basqa da emes, jaqsylyqty bilmeıtin men maqulyq! — dedi.

— Ne deıdi? — dedi Onýkýl, daýsy qattyraq shyǵyp ketti. — Ol qaıda?

— Meniń qolymda. Erteń emes, arǵy kúni alyp keleıin.

...Kún jeksenbi edi, jumysqa barýdyń keregi joq bolatyn. Erli-zaıypty ekeýi de tań atqaly telmirip jolǵa qaraýmen boldy. Saǵat ondy soqqanda baryp Phelna men Raıchoron keldi.

Onýkýldyń áıeli esi shyǵyp, boıyn bıleı almady, eshteme suraýǵa da murshasy kelmedi. Balany aldyna alyp, qolynan ustap, ústi-basyn sylap-sıpaýmen boldy. Qushyrlana ıiskep, betine bar yqylasymen úńile qaraıdy da, birese kúledi, birese jylaıdy. Shynynda da bala sondaı jaqsy eken: kıiminde, sán-saltanatynda kedeıliktiń belgisi joq. Qarapaıym ǵana uıań júzi sonshalyq súıkimdi kórinedi. Tipti Onýkýldyń da yqylasy túsip ketti.

Alaıda ol sabyrlylyq saqtap:

— Dáleliń bar ma bir? — dep surady.

— Mundaı iste qandaı dálel bolsyn? — dedi Raıchoron, — ulyńdy urlaǵanym bir táńirdiń ózine aıan, jer ústinde ony eshkim bilmeıdi.

Onýkýl sál oılanyp qaldy; balany kórisimen áıeliniń analyq mahabbaty oıanyp, ózeýrep, ólip otyrǵany anaý, endi ony dálelde dep jatýdyń qajeti ne, meıli solaı-aq bolsyn degen qorytyndyǵa keldi. Ilanǵysh bolǵan jaqsy ǵoı, shirkin! Shynynda mundaı balany Raıchoron qaıdan alady? Jáne bulardy nesine aldaıdy ol?

Onýkýl balanyń ózimen sóılese kelip, onyń jas kezinen beri Raıchoronmen birge turatynyn bildi, Raıchorondy ol ákesi dep esepteıdi eken, biraq Raıchoron ákesi sıaqty bolmaı, tik turyp qyzmet etip, kútýshisi sıaqty bolypty.

Onýkýlda endi eshbir kúmán qalǵan joq.

— Biraq sen, Raıchoron, bizdikinde turmaıtyn bolasyń, — dedi ol

— Myrza, men qaıda barmaqpyn endi, qartaıdym ǵoı?

— Osy úıde-aq bolsyn, — dedi áıel kóldeneńnen sózge qosylyp, — ulymnyń baqyty úshin bolsyn osynda! Men keshirdim kinásin.

— Bul qylyǵyna keshirim joq! — dedi ádildikti unatatyn Onýkýl Raıchoron onyń aldyna kelip, tize búgip ıildi:

— Men emes, muny istegen qudaı, — dep Onýkýldyń aıaǵyn qushty. Óz kinásin qudaıǵa jappaq bolǵany Onýkýldy odan beter yza qyldy:

— Mundaı ońbaǵandyqty istegen kisige endi senýge bolmaıdy. Raıchoron qojasynyń aıaǵyn qoıa berdi:

— Men emes, myrzam!

— Endi kim?

— Meniń taǵdyrym.

Mundaı sózder oqyǵan adamnyń birde-birin qanaǵattandyra alar ma?!

— Dúnıede budan basqa eshkimim joq meniń, — dep egildi Raıchoron.

Phelna óziniń sýdıa balasy ekenin jáne buǵan deıin ony Raıchoron óz balam dep ótirik aıtyp, namysyn qorlap kelgenin bilgende, yza bolyp ketti. Áıtse de shaldy esirkep, ákesine:

— Kinásin keshir, áke. Biraq bul úıde qaldyrmaı-aq qoı. Óıtkenshe aı saıyn azdap aqsha jiberip turarmyz, — dedi.

Raıchoron ún qatpastan balasynyń betine qarady, sodan keıin úsheýine de tájim etip, qoshtasyp úıden shyǵa jóneldi de, kóshedegi kópshilikpen aralasyp kete bardy.

Aıdyń aıaǵynda Raıchoronǵa dep, Onýkýl aýylǵa birneshe rýpıa aqsha salyp edi, onysy qaıtyp keldi. Raıchoron ol jerde joq bolyp shyqty.

---