InfoHub Logo

Meniń ákem qarǵaǵa uqsaıtyn. Kishkentaı bala kezimnen men ony qarǵaǵa uqsatyp edim: bir kúni "Nıvanyń" betinen jartas túbinde qaryny jarqyrap, bulan terisinen tikken shalbar kıgen Napoleonnyń sýretin kórgenimde Bogdanovtyń "Teristik saıahaty" esime túsip qýanǵannan jatyp kúlgenim bar — Napoleon týra pıngvınnen aýmaıdy eken, artynsha kúlkim basylyp, meniń ákem qarǵaǵa uqsaıdy eken-aý dep oıladym...

Ákem bizdiń gýbernıalyq qalada tym joǵary qyzmet atqaratyn, osynyń ózi-aq ony qatty ózgertip jiberdi; ákemniń aınalasyndaǵy sheneýnikter ortasynda odan minezi aýyr, kóp sóılemeıtin, qabaǵy ashylmaıtyn, júris-turysy sanaýly, qatygez adam joq shyǵar dep oılaımyn. Orta boıly, tyǵynshyqtaı, eptep eńkishteý, jyltyrata qyrǵan sopaq bet, qaıratty kómirdeı qara shash, soraıǵan qońqaq muryn — quddy qarǵa dersiń; ásirese qara fragin kıgen kezde aýmaı qalady-aý; gýbernatorshanyń uıymdastyratyn qaıyrymdylyq keshterinde orystyń lashyǵyna uqsaǵan dúńgirshektiń qasynda shirenip turyp alyp, qazandaı qarǵa basyn shaıqap tastap, qarǵa kózimen bılep júrgen bıkeshterdi iship-jep búkshıip kep turǵany, bolmasa dúńgirshekte arzan shampan quıyp beretin, qashan kórseń de kúlkiden ezýi jıylmaıtyn bıbi-hanýmnyń brıllıant taqqan búıen qolynan kóz almaıdy, parsha kıgen eńgezerdeı áıeldiń opa-dalaptan qyzyl-kúreń bop ketken tomardaı tanaýynan ne tapqanyn kim bilsin. Ákemiz kópten beri boıdaq qalǵan, bala degende ekeýmiz ǵana — men jáne qaryndasym Lılá. Páterimiz qazynalyq, qazynalyq úıdiń ekinshi qabatynda, sıyr tilimen jalap ketkendeı qańyraǵan bos bólmeler únemi tap-taza, esik-terezesi sobor men terekti býlvardyń ortasyndaǵy bas kóshege qaraıdy. Baqytyma qaraı men jarty jyl Máskeýde bolamyn, sondaǵy Katkovskııdiń lıseıinde oqıtyn edim, úıge tek mereke men jazǵy demalysta ǵana kelip ketemin. Sol jyly men úıde kútpegen bir jańalyqqa tap boldym.

Sol jyly kóktemde men lıseıdi bitirdim de Máskeýden elge kelip ǵajap qaldym: buryn ólik shyqqandaı úńireıip turatyn páterimiz kún kózin endi kórgendeı jarqyrap tur, sóıtsem segiz jasar Lılány kútetin ortaǵasyrlyq áldebir áýlıeniń eskertkishi sekildi keýip qalǵan kempirdi jap-jas búldirshindeı qyz aýystyrǵan eken. Baıǵus qyz, ákemniń qolastyndaǵy bir kishi qyzmetkerdiń balasy, gımnazıany aıaqtaı salysymen jyly oryn tapqanyna, onyń ústine men sıaqty qurdasyn keziktirgenine keremet qýanyshty edi. Jasqanshaqtyǵy sonsha, bizdiń kirpıaz dastarhanymyzdyń basynda ákemnen qatty qysylyp, qashan da bir jaǵdaıdy kútkendeı elegzip, jaltaqtap tynysh otyrmaıtyn, biraq sózi de joq, ym-dymyn da bildirmeıtin qıas minezdi Lıládan kóz almaıtyn. Dastarhan basyndaǵy ákemdi tanymaı qaldym: qolǵap kıip tamaq ákelgen Gýrıa qartqa qabaǵynyń astymen ǵana qaraıdy da anda-sanda bir sóz tastaǵan bolady, onyń ózin de "qurmetti Elena Nıkolaevna" dep sypaıy ǵana qyzǵa arnap aıtady. Ólerdeı qysylǵan qyzdyń bar jaýaby — ezý tartyp jymıý, eki beti narttaı bolyp qyzaryp ketedi, aqseleý shashty appaq qyzdyń ajaryna sáıkes ústinde appaq jeńil jeıdeshe, qoltyǵynyń astynda balǵyn deneniń býynan paıda bolǵan qamaý terdiń eptegen daǵy, onyń ar jaǵynan bultıǵan kip-kishkentaı qos omyraýdyń nobaıy baıqalady. Ac ústinde maǵan kóz qıyǵyn da salmaıdy: bul sátte ol menen ákemnen de qatty qysylatyn. Qyz maǵan qaramaǵan saıyn, ákem meni óziniń qarǵa kózimen jep otyratyn: tek ákem ǵana emes, qyzdyń uıalshaq júzinen, ákemniń sózi men Lılániń óshpendi kózin ańdyǵan qınalysynyń ar jaǵynda ekeýmizdiń qatar otyrǵanymyzǵa ishteı qýanyp, sodan qatty qorqatynyn sezetinmin. Keshkilik ákem óziniń sharýasymen kabınetinde otyryp shaı ishetin, jıegine altyn jalatqan úlken básire kesesi bar: qazir bizben birge ashanada ishetin bolǵan, samaýyrdyń qasynda Elena, Lılá bul kezde uıyqtap qalady. Ol kabınetten astary qyzyl syrmaly shapanmen shyǵady, kreslosyna otyrady da kesesin usynady. Qyz ákemniń qalaýymen onyń kesesin erneýine deıin toltyryp, qaltyraǵan qolyn sozady, odan soń maǵan, ózine quıady da kirpigin tómen salyp, keste bizine jarmasady, al ákem bolsa asyqpaı, kókeıge qonbaıtyn birdemelerdi aıta bastaıdy:

— Aqsary adamǵa, jarqynym Elena Nıkolaevna, shymqaı qara, nemese qan qyzyl kıim jarasady... Máselen sizdiń ajaryńyzǵa Lılá Marıa Stúart tik jaǵaly qara atlas kóılek qatty jarasar edi, eger usaq brıllıant qadap tastasa tipti qatyp ketedi... bolmasa qyzyl barqyt kóılek, laǵyl tasty kres qadaǵan jeńsiz jeńil keýdeshe... Qara kók lıon barqyttan tikken ton, venesıan bereti de sizge artyq bolmaıdy... Árıne, munyń bári arman, — dep kekesin jymıady. — Sizdiń ákeńizdiń aıyna bizden alatyny bar boltany jetpis bes som, al bala degen sizden basqa taǵy da bes jan, az ba, kóp pe degendeı, demek siz ómir-baqı kedeıshilikte kún keshesiz-aý. Árıne bul aıtarǵa, áıtpese armandaǵannyń nesi aıyp? Arman adamǵa jiger beredi, kóńil kóterip, úmittendiredi. Aıtsa da armannyń da keı kezde oryndalatyn sáti bolmaýshy ma edi? Sırek, óte sırek, biraq armanyna jetkender de bar... Máselen, jýyrda Kýrsk vokzalynyń aspazshysy utys bıletimen eki júz myń utqan joq pa — qarapaıym aspazshy!

Qyz munyń bárin ánsheıin ázil dep qabyldap, onyń betine túzý qarap kúlimsireýge tyrysady, al men túk estimegendeı "Napoleon" kartasyn úleı bastaımyn. Bir kúni ol meniń betime úńilip budan da asyp tústi:

— Shyny kerek, myna bozbala da armanshyl: kúnderdiń kúninde ákem óledi, sonda meniń altynymdy albasty sanap taýysa almaıdy dep oılaıdy. Árıne, albasty sanap áýre bolmas, óıtkeni altyn turmaq baqyr da joq. Degenmen, mende de azdaǵan nárseler bar, mysaly, myń desátına qara topyraqty Samar gýbernıasyndaǵy ımenıe, biraq bul soǵan ıe bolar ma eken, ásili bul ákesin ıt etinen jek kóredi, oǵan qosa, túbi budan el estimegen ysyrapshyl neme shyǵady.

Bul meniń esimnen ketpeıtin, Petrov kúnderiniń keshinde bolǵan sońǵy áńgime. Erteńinde ákem soborǵa ketti, odan gýbernatordyń týǵan kúniniń saltanatyna jasalǵan dastarhanǵa qatysty. Ol qyzmet kúnderinde úıdiń tańǵy asyna qaramaıtyn, biz úsheýimiz otyryp orazamyzdy ashtyq, tamaq sońynda ózimniń tańsyq qatyrma shelpegimniń ornyna shıe kıselin ákeldiń dep Lılá Gýrıaǵa aıqaılap, ústeldi toqpaqtap, ydystardy ústel ústinen shashyp jiberdi de shyńǵyramyn dep óz silekeıine ózi shashalyp álek-shálegimizdi shyǵardy. Biz ony bólmesine zorǵa jetkizdik, tepkilenip, qolymyzdy tistelegen soń, aspazshy jazasyn alady dep áreń jubatqannan keıin ǵana uıqyǵa ketti. Osynyń ózinde de Lılány súıreımiz dep qolymyz qolymyzǵa juǵysqanda erekshe bir názik sezimnen lázzat alǵandaı bolyp edik. Aýlada jańbyr satyrlap jaýyp tur, najaǵaıdan kúńgirt bólmeler jarq-jurq etip, kúnniń kúrkirinen terezeler saldyrlap qaqyraı jazdady.

— Najaǵaıdan shoshynǵan bolar, — dedi ol dálizge shyqqan soń sybyrlap qana, artynan elegzip: — Oı, bir jerde órt bolyp jatqan sıaqty ǵoı! — dedi.

Biz júgirip ashanaǵa bardyq ta terezelerdi ashtyq, qasymyzdan saldyr-kúldir órt komandasy óte shyqty. Qalyń nóserden terek japyraqtary sólbireıip ketken, quddy jańbyr sýynan óshkendeı najaǵaı tym-tyrs basyla qaldy, solańdaǵan uzyn arbanyń ústi tolǵan jez kaskady órt sóndirýshiler, tas kóshede tarsyldaǵan dońǵalaqtardyń saldyry, bozdaǵan kerneıdiń daýsy... Odan soń Lavadaǵy Ivan Voınnyń munarasynan asyǵys qońyraý kúńgirleı bastady. Biz bir-birimizge jabysyp, daladan esken salqyn lep pen kúńirsik ıistiń ótinde turdyq ta qoıdyq, nazarymyz qalada, qulaǵymyz qala shýylynda sekildi edi. Kóz aldymyzdan dáý qyzyl bóshke tıegen sońǵy arba óte shyqty, meniń júregim dúrsildep, mańdaıym tyrtysqandaı boldy da myqynynda bos salbyraǵan qolynan ustap, albyraǵan betine jalynyshpen qarap edim, qyzdyń óńi qashyp, erni ashylyp, kókiregi jelpine maǵan buryldy, jas tolǵan móldir kózi sharasynan tógileıin dep tur eken, men onyń ıyǵynan qushaqtap, ómirimde birinshi ret qyz ernin óbip turyp qalǵyp ketkendeı boldym... Osy kúnnen bastap bizdiń saǵat saıyn kezdeısoq kezdesýimiz jıilep ketti, birde qonaq bólmesinde, birde zalda, endi birde dálizde, tipti ákemniń kabınetinde de, ol kisi úıge keshkisin ǵana qaıtatyn — sol bir qyska kezdesýlerdiń, toıymdyǵy da, qanaǵaty da joq uzaq-uzaq súıisýlerdiń táttiligin aıtyp jetkizý múmkin emes. Bir nárseni sezip qalǵan ákem taǵy da shaı ishýge ashanaǵa kelýdi qoıdy, únsiz, qabaǵy qars jabylǵan. Biraq biz oǵan mán bergenimiz joq, qyz da dastarhan basynda ózin sabyrly, salmaqty ustaıtyn boldy.

Shildeniń basynda Lılá tańqýraıǵa ushynyp aýyryp qaldy, bólmesinen shyqpaı eptep jazyla bastady da taqtaǵa jabystyrǵan aq qaǵazdyń betine túrli-tústi qaryndashpen áldebir erteginiń qalasyn salatyn boldy, Elena onyń qasynan shyqpaı únemi toqyma toqyp otyrǵany, óıtkeni Lılá oǵan taban attatpaıdy, mınýt saıyn suramaıtyny joq. Men bolsam ıen úıde ony súıgim kelip, qushaqtaýǵa qushtar bolyp shıryǵamyn da júremin, ákemniń kabınetine kirip, shkabynan áldebir kitaptardy taýyp alyp ózimdi zorlap oqymaq bolamyn. Birde keshqurym kabınette otyr edim, tystan onyń asyǵa basqan aıaq tyqyry estildi. Men kitapty tastaı salyp atyp turdym:

— Ne, uıyqtady ma?

— Joq-á! — dep ol qolyn biraq siltedi. — Sen bilmeısiń ǵoı, ol qoıanshyq sekildi eki táýlik boıy uıyqtamaýǵa bar! Osy kabınetten qaıdaǵy bir sary, qyzyl qaryndashty alyp kel dep qýyp shyqty.

Ol keldi de meniń kókiregime basyn súıep jylap jiberdi:

— Qudaı-aý, bul azap qashan bitedi! Sen oǵan aıtpaısyń ba, meni súıemin, endi ekeýmizdi eshkim ajyrata almaıdy dep!

Kóz jasynan sora-sora bolǵan basyn kóterip, meni qatty qushaqtady da ólip-óship súısin kelip. Men ony baýyryma qysyp dıvanǵa jeteledim — sol sátte mende es qaldy deısiń be, neni oılappyn? Biraq osy kezde kabınet bosaǵasynan áldekim aqyryn jótelgendeı boldy, men onyń ıyǵynan kóz tastap edim, ákem bizge qarap tur eken. Ol teris buryldy da búkireıip jónele berdi.

Túski asqa eshkim kelmedi. Keshkisin Gýrıı esik qaqty: "Ákeńiz sizge kelip ketsin dep jatyr", — dedi. Kabınetke kirdim. Ol jazý ústeliniń qarsysyndaǵy kresloda otyr eken, basyn kótermesten sóıleı jóneldi:

— Erteń sen meniń samardaǵy derevnáma ketesiń de jaz boıy sonda bolasyń. Kúzge qaraı Máskeýge, bolmasa Peterbýrgke baryp qyzmet izde. Eger tilimdi almasań muragerlikten múldem maqurym qalasyń. Búl az deseń, erteń baryp gýbernatorǵa seni derevnáǵa etappen aıdatyp jiber dep aıtamyn. Endi bar, tek meniń kózime qaıtyp túspeıtin bol. Jol qarajatyn, eptegen tıyn-tebendi erteń bir kisi ákelip beredi. Kúzde, astanada alǵashqy kezde jumsaıtyn azdaǵan qarajat ber dep derevnádaǵy keńseme jazyp jiberermin. Attanar aldynda qyzdy kóremin dep dámelenbe. Osymen boldy, súıiktim, joǵal!

Sol kúni túnde men Iaroslav gýbernıasyna taıyp turdym, derevnáda lıseılik bir dosym bar edi, sonda kúzge deıin turdym. Kúzde sonyń ákesiniń kómegimen Peterbýrgte Syrtqy ister mınıstrligine qyzmetke ornalastym da ákeme, sizdiń búkil murańyzdy urǵanym bylaı tursyn, kómegińizge de túkirgenim bar dep hat jazdym. Qysta, ol da qyzmetin tastap, "symbatty jas kelinshegimen" Peterbýrgke kelipti dep estidim. Bir kúni Marıınsk teatrynyń parterine kire berip, shymyldyq kóterilerden birer mınýt buryn ekeýin de kórdim. Sahnaǵa jaqyn lojada otyr eken, loja jıeginde marjanmen aptaǵan bınokl jatty. Onyń ústinde qara frak, qarǵasha búkireıip, bir kózin qysyp alyp programmany tesilip oqyp otyrdy. Elena qysylyp-qymtyrylmaı yzdıyp erkin otyr, aqseleý shashyn tóbesine qoqaıtyp túıip alǵan, jan-jaǵyna jaılap qaraıdy, eki kózi jarqyraǵan lústra men parterde, jurttyń keshki kıimi men lojaǵa kirgen frak pen mýndırde. Moınynda jaltyldaǵan qońyrqaı laǵyl kres, tola bastaǵan názik bilegi jalańash, qan qyzyl barqyt kóıleginiń sol ıyǵyn laǵyl taspen búrip qoıypty...

18.05.1944.

---