InfoHub Logo

Mádenıetaralyq baılanys pen tájirıbe jeke adamǵa aqyl-oı qurylymdaryn qaıta qaraýǵa, óz kózqarasyn ashýǵa jáne baıytýǵa, ıntellektýaldy qarapaıymdylyq, jeke jáne kásibı ınvestısıalar arqyly múmkindikterin keńeıtýge tamasha múmkindikter beredi. Ár túrli elderde, ásirese Eýropada ártúrliliktiń mańyzdylyǵynyń artýyna baılanysty mádenıetaralyq quzyretterge úlken mán beriledi. Tıisinshe, mádenıetaralyq almasý quraly retinde mektep nemese ýnıversıtettik oqytý mádenıetaralyq almasý quraly retindegi róli artty. Ekinshi jaǵynan, qazirgi zamanǵy kópultty, dınamıkalyq álemde mádenıetaralyq komýnıkasıa máseleleri óte ózekti, óıtkeni olar ártúrli halyqtardyń ulttyq biregeıligi men ulttyq erekshelikterine qatysty. Bul bolashaqta mamandar men adamdardyń olardy qabyldaýshy elde ómir súrgisi keletin basqa mádenıetti sharlaýǵa jáne mádenıetaralyq dıalogty qamtamasyz etýge múmkindik beretin quzyrettilik pen bilimniń joǵary deńgeıine ıe bolýyn talap etedi. Sonymen, mádenıetaralyq qarym-qatynas basqa mádenıetterdiń qundylyqtaryn, senimderi men paradokstaryn túsinýdi, olardyń yntymaqtastyǵy men ózara táýeldiligin, sondaı-aq "ár túrli" mádenı qundylyqtarǵa, dástúrlerge, rásimderge, kommýnıkatıvti tájirıbege jáne mádenıetaralyq aýyzsha jáne verbaldy emes kodtar men kommýnıkatıvti minez-qulyq formalaryn saýatty qoldanýǵa degen qyzyǵýshylyq pen qurmetti qamtıdy.

Adam bilim alý, jumys isteý nemese basqa máselelrmen basqa elge kelgende, ol sheteldik mádenıettiń kúshti áserin sezinedi. Adamdar kóbinese jergilikti dinniń, nanymnyń jáne dástúrdiń keıbir aıyrmashylyqtaryna tap bolady. Bir jaǵynan, mádenıetaralyq qarym-qatynas óte jaǵymdy proses, biraq ekinshi jaǵynan, ol "mádenı shokty"týdyrýy múmkin. Mádenı shok barlyq otbasylyq baılanystardy, tanys belgiler men áleýmettik tektik belgilerdi joǵaltý nátıjesinde paıda bolady, ıaǵnı adamdardyń kúndelikti ómirde qoldanatyn baǵdarlary: adamdardyń bir-birimen amandasýy, qol alysýy, keńester nemese tapsyrystar berýi, qoǵamdyq jerde tamaqtaný, saýda jasaý, hat almasý, ıá nemese-joq dep aıtylýy, málimdemelerdi baıypty qabyldaý nemese qabyldamaý, ázilderdi túsiný. Bul belgilerge balalyq shaqta jáne oqý jyldarynda qalyptasqan jáne adamdar qabyldaıtyn ortaq tilge nemese senimderge negizdelgen adamdardyń erekshe mádenıetiniń bóligi bolyp tabylatyn sózder, jest-ısharalar, mımıka, ádet-ǵuryptar men normalar kiredi. Mundaı belgiler sanaly habardarlyq deńgeıinen tys jáne basqa mádenıetke engen kezde adamdar bul tanys belgilerdiń joıylǵanyn sezip, kóńilsizdik pen alańdaýshylyq sezimin týdyrady. Keıin yńǵaısyzdyq sezimi adamdardy jańa ortadan bas tartýǵa jáne mádenı shokqa alyp keledi. Mysaly, eger Siz Japonıada qoǵamdyq kólikpen saıahattaýyńyz kezinde, bógde shý ersiz ton bolyp eseptelindei. Poıyzdaǵy telefon qońyraýlaryna jaýap berý tipti ádepsiz bolyp sanalady. Basqa jolaýshylardy alańdatpaý úshin barlyq qurylǵylardy jalǵyz qalǵansha tynyshtyq rejımine qoıýyńyz durys.

Mádenı shok qubylysy ártúrli ǵylymı zertteýlerdiń taqyryby bolyp keledi. Osylaısha, áleýmettik psıhologıada biz bul uǵymnyń kelesi anyqtamasyn kezdestire alamyz:"mádenı shok - bul adamnyń basqa mádenı ortada bolýymen baılanysty emosıonaldy jáne fızıkalyq yńǵaısyzdyǵy". "Mádenı shok" sóz tirkesiniń qalyptasýy antropolog Kalervo Obergke qatysty, ol 1960 jylǵy maqalada ony adamdardyń oǵash nemese beıtanys jerlerge qalaı qaraıtynyn sıpattaý úshin qoldanǵan bolatyn. Biraq qyzyqty taqyryptarǵa saqtyqpen qaraý kerek jáne "mádenı shok" termıni osy Erejeniń jaqsy ılústrasıasy retinde qyzmet etedi. Árıne, bul saıahatshylardyń keıbir sezimderi men tájirıbelerin beıneleıdi. Alaıda, " shok " sózin qoldaný jańa jaǵdaılarmen baılanystyń jaǵymsyz jaqtaryna shamadan tys nazar aýdarady, mundaı tájirıbelerdiń qatysýshylarǵa paıda ákeletin saldary bolýy múmkin ekenin eskermeıdi. Osy jyldar ishinde mádenı shok tanymal tilde de, mádenıetaralyq psıhologıada da keńinen qoldanylatyn termınge aınaldy. "Mádenıet" termıni ár túrli anyqtalǵanymen, mádenıettiń jalpy maǵyna retindegi prınsıpi olardyń barlyǵyna ortaq. Anyqtamadan shyǵatyny, mádenı ár túrli adamdar arasyndaǵy baılanys mańyzdy, tereń tájirıbelik máselelerge qatysty bir-birine uqsamaıtyn adamdar arasynda bolady dep tujyrymdaı alamyz. Taǵy bir nátıje - mundaı ózara árekettesý jıirkenishti jáne "mádenı shokty" týdyrýy múmkin, bul qatysýshylardyń alańdaýshylyǵyn, al tótenshe jaǵdaılarda qorqynysh pen jıirkenishti týdyrady. Termınniń ózi bul beıimdelý qıyndyqtaryn jedel, radıkaldy, biraq ótkinshi dep sıpattaǵanymen, bul proses mádenı shoktan góri qarapaıym sýyqqa uqsaıdy. Basqasha aıtqanda, mádenı shok belgileri kóbinese birtindep paıda bolady jáne adam jańa ortada biraz ýaqyt ótkizgennen keıin ǵana bastalýy múmkin. Zertteýlerdiń kóp bóligi negizinen teorıalyq boldy jáne olardyń nátıjelerin túsindirý qıynǵa soqty. Qazirgi zamanǵy "mádenı shok" zertteýleri teorıalyq turǵydan áldeqaıda negizdelgen, áleýmettik jáne ishki determınanttardy qarastyrady jáne oń jáne teris nátıjelerdi ólsheýge múmkindik beredi.

Shetelge shyǵatyn adamdarǵa arnalǵan kóptegen zertteýler men ǵylymı emes maqalalar men keńester mádenı shoktyń tizimin sýretteýge múmkindik beredi, oǵan mynalar kiredi: sýdyń sapasy, taǵam, turý jaǵdaıy, jol problemalaryna shamadan tys senimsizdikpen qaraý; alańdaýshylyq; dármensizdik sezimi; tildi meńgerýden bas tartý; úıdi qatty saǵyný. Mádenı shok belgileriniń bul tizimin K.Oberg jasaǵan bolatyn. Osy ýaqytqa deıin kóptegen zertteýshiler mádenı shoktyń 45-ke jýyq belgilerin sıpattady, olar eki túrge bólinedi: fızıkalyq (aýrý, sharshaý sezimi, uıqynyń buzylýy, tamaqtaný) jáne psıhologıalyq belgiler (oqshaýlaný sezimi, qabyldaýshy mádenıetti óz azaptaryna kinálaý, ózin-ózi aıaýshylyq, ashýlaný jáne senimsizdik qabyldaýshy qoǵam múshelerine, óz densaýlyǵy týraly alańdaýshylyq, únemi shıelenis pen kúızeliste bolý, aldanyp qalýdan nemese jańylysýdan qorqý, kishigirim oqıǵalarǵa ashýlaný, qabyldaýshy mádenıetti jeńe almaýdyń saldarynan ózine degen senimdiliktiń tómendeýi, óziniń mádenı normalary men qundylyqtarynyń durystyǵyna baılanysty ózine degen senimdiliktiń bolmaýy, sheshilmeıtin bolyp kórinetin kúndelikti ómirdegi qıyndyqtarǵa baılanysty dármensizdik pen depressıa jáne basqalar).

1977 jyly R. Taft mádenı shoktyń keıbir aspektilerin kórsetken bolatyn:

1) adamnyń psıhologıalyq beıimdelý áreketin bildiretin shıelenis;

2) dostarynan, jumysynan, jaǵdaıynan (mártebesinen) jáne múlkinen aıyrylýmen baılanysty joǵaltý sezimi;

3) sheteldik mádenıet ókilderimen qarym-qatynas jasaǵysy kelmeýi;

4) mádenı aıyrmashylyqtarǵa baılanysty tańdaný, mazasyzdyq, jıirkenish;

5) jańa mádenı ortaǵa beıimdele almaý saldarynan álsizdik sezimi.

Mádenı shokty týdyrýy múmkin basqa sebepteri de kezdesedi, ıaǵnı adam mádenıetti ádettegideı qabyldaǵan kezde olardyń ózderiniń qarym-qatynasqa birinshi bolyp túsýi kezinde paıda bolýy múmkin. Bul ǵımarattarǵa nemese belgisiz qustar men janýarlarǵa qaraǵanda áldeqaıda tereńirek. Bul sheteldiktiń aınalasyndaǵy eń usaq bólshekterdiń jıyntyǵy. Mádenı shok kerisinshe bolýy múmkin, óıtkeni siz óz elińizge múldem bóten jerden oralasyz, onda siz ózińizdi úıde bolǵandaı sezinýińiz kerek, biraq ony  sezinbeýińiz múmkin. Shetelde uzaq ýaqyt bolý adamdy basqa mádenıette bolǵan ýaqytynda ózgertti, al qazir onyń úı mádenıeti orynsyz bolyp kórinedi. Endi oǵan beıimdelý áldeqaıda qıyn jáne bul adamnyń minez-qulqy men psıhıkalyq jaǵdaıyna kóbirek áser etýi múmkin. Mádenı shoktyń nátıjesi - maqsatty mádenıetke beıimdelý nemese jumys isteý qabiletiniń álsizdigi. Mádenı shok belgili bir sheteldik mádenıette qarym-qatynasqa, oqýǵa jáne jalpy jumys isteýge kedergi jasaıdy.

Keıbir avtorlar mádenı shok máselesine basqasha kózqaraspen qaraıdy. Degenmen, barlyq mádenı baılanystar shatasý, mazasyzdyq, baǵdarsyzdyq, kúdik, tipti qaıǵy-qasiret jáne tanys fızıkalyq nysandar men áleýmettik qatynastardy joǵaltý sezimi sıaqty jaǵymsyz áserlermen sıpattalady. Ǵylym áleýmettik-mádenı beıimdelýdi belsendi, beıimdelgish jaýap retinde qarastyratyn stress jáne onymen kúresý ádebıetterine negizdelgen mádenıetaralyq baılanystaǵy afektıvti komponenttiń keıbir tujyrymdaryn usynady. 70-80 jyldary keıbir ǵalymdar mádenı baılanys árqashan mádenı kúızeliske ákelmeıdi degen qorytyndy jasaǵan bolatyn. Adamdardyń ekinshi mádenıette tıimdi jumys isteýi úshin olar jańa mádenıetke tán tıisti daǵdylar men bilimderge ıe bolýy kerek; ıaǵnı olar maqsatty qoǵamnyń tarıhı, fılosofıalyq jáne áleýmettik-saıası negizderi týraly bilip, olarmen baılanysty keıbir minez-qulyq úlgilerin ıgerip, jattyqtyrýy kerek. Sátsizdiktiń ishki sebebi-sheteldikterdiń quzyrettiligne qaraǵanda, olardyń ózderinde jatyr. Sondyqtan jeke tulǵany ózgertýden góri jańa daǵdylardy ıgerý áldeqaıda ońaı.

Mádenı shokty kóptegen joldarmen jeńýge bolady. Adam jańa mádenıetke beıimdelýge kómektesý úshin kóp nárse jasaı alady. Negizgi ıdeıaǵa siz jalǵyz emes ekenińizdi esten shyǵarmaý– sizdiń habarlasýǵa bolatyn adamdaryńyz bar, olar kómektese alady. Mysaly sizdiń otbasyńyz men dostaryńyz, keńesshilerińiz, jańa dostaryńyz.  Mádenıetińizden bas tartýdyń ornyna, jańa ortaǵa sińisip ketýdiń amaldaryn qarastyryp, oılaýdyń jańa tásilderine ashyq bolyńyz. Ózin ǵana tolyuuandy ózgertý  týraly ıdeıa óte ýtopıaly. Adam óziniń jańa úıine kóshkenge deıingi barlyq tájirıbeler olardyń bir bóligi bolyp tabylady jáne bul jaǵdaılardy erekshe etedi.

Mádenı shokty jeńýdiń basty erejesine - úıińizben baılanysta bolý jáne týystaryńyzben baılanysty úzbeý. Internet, elektrondyq poshta, uıaly telefonnan mátindik habarlamalar, Skype nemese jaı telefon qońyraýy sheteldikterge basqa elde bolyp jatqan oqıǵalardan habardar bolýǵa jáne jańa tájirıbeleri týraly aıtýǵa kómektesedi. Mádenı shokty jeńýdiń kilti - jańa mádenıetti túsinýge tyrysý jáne ózińizdiń mádenıetińiz ben oǵan tıesili qundylyqtardyń bir bóligi bola otyryp, jańa ortada ómir súrýdiń jolyn izdeý.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti
Dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń aǵa oqytýshysy
Kýdaıbergenov S.E.
jáne mádenıettaný mamandyǵynyń 1 kýrs magıstranty Satybaldına A.T.

---