InfoHub Logo

Hafızdiń Shırazy, Esenınniń Rázany, Abaıdyń qara qoıtas han Shyńǵysyndaı Muqaǵalıdyń Qarasazy aqyn atymen qatar aıtylatyn boldy. Kún taýy — Tán-SHannyń kók tiregen Hantáńir shoqysyna irgeles Elshenbúırektiń baýyryndaǵy bul mekende tabıǵatqa tán tabıǵı sulýlyqtyń, barsha baılyqtyń bári bar. Aıǵaıtastan bastalatyn taý sýy, Shalkóde jaılaýynyń qaptaly — qaraqatqa toly, qaraǵaı-qaıyńdy ár saıynan kelip qosylatyn botakóz bulaqtarmen kóbeıip, tunyǵynda patsha balyq — forel asyr salatyn qýatty ózenge aınalady. Ol Qarasazǵa jetkende tuńǵıyqtana únsiz jyljıtyn jıeginde qundyz buǵynyp, ıiriminen úırek ushyp, qalyń qaý butaly toǵaıynda qyrǵaýyl uıalaıtyn qarasýymen qosylysyp, arnasyn keńeıte, alabyna nár bere túsedi. Aspanynda qyran qalyqtap, tastarynda taýeshki, arqar, qulja oınaqtaǵan jaqpar taýlar jan-jaqtan ózara tutasyp, birinen biri bıiktep keń qorǵandaı alystan qorshaıdy. Atyna zaty saı Altynkennen altyn, Tuzkólden týz, Kómirshiden kómir shyǵatyn, Shoqanasqan dep atalatyn ańyzǵa aınalǵan tarıhı asýy bar osynaý jannat jaılaýdy tútini tuman bolǵan, qaımaǵy buzylmaǵan qalyń alban mekendeıdi. Osy ortada tabıǵatqa tartyp týǵanyn talantty týyndylarymen dáleldep, maıtalman, darhan aqyn Muqaǵalı Maqataev týyn ósti.

On jasar bolashaq, aqyn maıdanǵa ketken ákesin ańsap:

Ol jerde Syrymbetteı taý bar ma eken,
Jaıdaqtyń shóbi shúıgin qaýlar ma eken.
Minekı, kóp aı boldy habary joq,
Ákem kep kóńilimizdi aýlar ma eken,
Ákemiz bir ákeden jalǵyz edi,
Sýdaǵy jańa bitken jalbyz edi.
Minekı, kóp aı boldy habary joq
Biz-daǵy ákemizge zarmyz endi.

Aqan seriniń "Aqtoqty" ániniń ("Qazaq ánderi" 2-tom, 91-6. "Jazýshy" 1968-j.) birinshi shýmaǵynyń áserimen óleń bastap óz kóńil kúıine ıkemdep óńdep, qazaqtyń qara óleńine súıene aıaqtaǵan bul óleń, nebári úshinshi klass oqýshysynyń aqyndyq bastamasymen qosa, úırener ustazdaryn durys tańdaǵanynan derek berip turǵandaı. Eliktep bolsa da óleń jaza bastaǵan osy on jasyn keıin kemeldengen Muqaǵalı:

Sharýanyń balasy bolǵasyn ba,
Aınalystym sharýamen on jasymda.
Maıdandaǵy ákeme oq jiberdim
Aıyrbastap kúlshemdi qorǵasynǵa, —

dep shynshyldyqpen áserli sýretteıdi. Qara óleńge ýyzynda jaryǵan aqyn bertin kele qalyptasqan kezinde:

Qalqam, men Lermontov ta, Pýshkın de emen,
Esenınmin demedim eshkimge men.
Qazaqtyń qara óleńi — qudiretim,
Onda bir sumdyq syr bar estilmegen, —

dep sol ózine aq sút bergen ana óleńge áli de tánti qalyp tanytady. Sonymen birge alyp aqyndarǵa elikteýden áldeqashan qulantaza arylǵanyn, eshkimniń ortaǵy joq óz sara jolynda kele jatqanyn ańǵartqandaı. Ol jol birden dańǵyl bola qoıǵan joq. Qaz turyp táı-táı basýdyń izden súrleý bop bastalyp, soqpaqtan jolǵa aınalýdyń soqtyqpaly uzaq sonar kezeńderin bastan keshti.

Muqaǵalı Maqataevtyń "İnimniń oıy", "Sheber" dep atalatyn eki óleńi jas aqyn retinde birinshi ret "Jastyq jyry" atty ujymdy jınaqqa enipti. 1952-jyly "Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet baspasynan" shyqqan búl toptamany Qasym Amanjolov qurastyryp, sol kezde óleń jazyp, aqyn bolý jolynda júrgen óleńderi jarıalanǵan 23 aqynnyń ishinde M.Álimbaev, Ǵ.Qaıyrbekov, T.Berdıarov, T.Ismaılov, İ.Mámbetov sıaqty qazirgi qazaq ádebıetiniń belgili ókilderi bar. "Jastyqjyryna" a7lǵashk,y óleńderin usynǵan sol kezdiń jas aqyndarynyń ishinen úlken topty iriktep, bolashaǵyn kóregendikpen boljaı bilgen Q.Amanjolov talǵamyna eriksiz tańdanamyz. "Qyrandy qyran alystan tanıdy" degendeı osy toptyń bel ortasynda Muqaǵalıdyń bolýy tili de kezdeısoq emes ekendigin ýaqyt dáleldep berdi. "Jastyq jyry" jınaǵynda Muhametqalı dep Maqataevtyń ata-anasy azan shaqyryp qoıǵan esimi tolyq jazylǵan.

Anasynyń "Muhametqalıym-aý" dep daýys aıtqany aqyn azasyna qatynasqan azamattardyń esinde bolar.

Osy 50-jyldar ishinde respýblıkalyq baspasóz betinde M.Maqataev esimi, ara-tura bolsa da, jaqsy óleńderimen oqyrmandy izdete, kúttire jarıalanyp turdy. 1954-jyly "Ádebıet jáne ıskýsstvo" jýrnalynyń b-sanynda Muqaǵalıdyń "Áke týraly sóz", "Bizdiń jaqtyń ińiri", "Hat" dep atalatyn úsh óleńi jarıalanady. Ol ýaqytta Shynjań provınsıasynyń ortalyǵy Úrimji qalasyndaǵy Ulttar ınstıtýtynyń til-ádebıet fakúltetinde oqyp júrgen kezim. Sovet Odaǵynda shyǵatyn gazet-jýrnal, oqýlyq, kórkem ádebıet kitaptary Shynjańǵa keńinen taraıtyn. "Ádebıet jáne ıskýsstvo" jýrnaly bizdiń asyǵa kútip, úzbeı oqıtyn eń súıikti basylymymyzdyń biri bolatyn. Muqaǵalıdyń joǵaryda atalǵan 6-sandaǵy úsh óleńi bizge erekshe, ala bóten eser etti. Ony qumarta oqymaǵan birde-bir jas qalmady. Jattap alyp, ásirese "Hat" degen óleńin ánge salyn aıtyn júrdik. Mahabbat ańsaǵan armanshyl bozbala shaǵymyzda, izdegenge suraǵan bolýy, kórkem óleń retindegi sulý syrlylyǵy men qosa tamyljyǵan tabıǵat kórinisi kóńilge uıalaı týsti bilem. Óıtkeni óleńniń týýyna eser etken Narynqol jeri men bizdiń turǵan mekenimiz jalǵas — bir İle ózeniniń jaǵasy, tabıǵaty uqsas bolǵandyqtan óz jan syrymyzdaı etene estilgen.

Saǵan tanys adyr, qyrqa, bettegi,
Jyńǵyl, jýsan, tobylǵylar kóktedi.
Rahatta ishi-syrty aýyldyń
Sen de, sáýlem, qýantsańshy kep meni.

dep bastalatyn "Hat" óleńi óz júregimizdiń syryndaı sezilip:

Kúndegiden áldeqaıda jaı tipti,
Dóń artynan áreń-áreń aı shyqty.
Uıasyna kesheý qalǵan top úırek
Jaıylymnan jańa ǵana qaıtypty, —

dep keletin "Bizdiń jaqtyń ińiri" biz jaqtyń da ińirindeı, kekilimizde ǵana sáýlelenip qoımaı, kóz aldymyzdaǵy kórinispen de bite qaınasatyn.

1955-jyly atamekenim Qazaqstanǵa túbegeıli kóship keldim. Narynqoldan naǵashylarym tabylyp, úı-ishim sonda ketti de men oqýǵa túsý úshin Almatyda qalyp qoıdym. Sol kezde Almatyda oqıtyn narynqoldyq stýdentter Aldabergen, Júnisbek, Kúlán, Nurym, Súlet, Ospandarmen tanystym. Olar óleń jazatynymdy bilgende meniń úıim baryp ornalasqan Kırov atyndaǵy kolhozdyń Qarasaz deıtin bólimshesinde Muqaǵalı degen aqyn muǵalim bar ekenin aıtqanda, qýanyshymda shek bolmady. Aýylǵa jetkenshe asyq boldym. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetine túsip, jetinshi qazan merekesinde 3 — 4 kúnge úıge attandym.

Kırov atyndaǵy kolhozdyń ortalyǵyna baratyn jol Qarasazdy basyp ótedi eken. "Bul qaı jer?" degen suraǵyma "Qarasaz" degen jaýap alǵanda kólikten qalaı sekirip túskenimdi ózim de ańǵarmadym. Surastyra-surastyra aýyldyń aıaǵyn ala ornalasqan toqal tam qorjyn úıdiń esik aldyna kelip, aýlada otyn jaryp jatqan jartylaı jalańash, eńgezerdeı palýan deneli, qaqpaq jaýyryndy, ıyqty, boıshań jigitpen esendesip:

— Muqaǵalıdyń úıi osy ma? — dep jón suradym.

— Osy, — degen jaýap estilisimen álgi jigitpen qol alysyp, úıdiń esigine qaraı bettedim. Álgi jigit te, baltasyn shórkege súıeı salyp, qolyn qaǵyp sońymnan erdi. Úıge kirgen soń, men jatqa biletin óleńniń avtory jalańashtanyp otyn jarmaıtyndaı:

— Muqań qaıda eken? — deppin. Jaıdarylana kúlip: "Men edim" dep jatyr. Ornymnan ushyp turyp qaıta amandastym. Úıde ózge eshkim joq eken. Tanystyqty oz ólenderin ózine jatqa aıtyp berýden bastadym. Óleńniń qyzý suqpaty órbidi de ketti. Sheshesi, zaıyby, balalary keldi. Olarmen qysqa-qysqa amandyq-esendik aıtysyp tanysýlardan keıin, sheshesi "Qaraǵym" dep mańdaıymnan súıdi. Keıipkeri tyńdasyn dep Muqaǵalı "Hat" óleńin maǵan qaıtadan aıtqyzdy.

Saǵan tanys adyr, qyrqa, bettegi,
Jyńǵyl, jýsan, tobylǵylar kóktedi.
Rahatta ishi-syrty aýyldyń,
Sen de, sáýlem, qýantsańshy kep meni.

Sońyna Lashyn da qosylyp aıtty. Áńgime óleńniń alma-kezek órilgen arnasyna túsip taý sýyndaı tasqyndaı berdi.

Bólmeniń bir buryshyna qoıylǵan ústeldiń ústi tóbege jetkenshe qatarlap tizilgen kitap. Bir kisi bir paraq qaǵazyn qoıyp jaza alatyn ǵana oryn qaldyrylǵan. Shashy ekige jarylyp tolqyndanyńqyrap turǵan, bet pishini berekeli, etti-jeńdi Muqaǵalı ústine kıim kıip, qolyna kitap ustaǵanda Balzakqa uqsap ketip otyrdy. Toqash Berdıarovpen jıi qarym-qatynasta eken. Osynda kelip turatynyn aıtyp, ózine unaǵan bir eki óleńin oqyp, maqtap otyrdy. Sóz arasynda óziniń ázil óleńderinen de oqyp kúlip, kúldirýmen boldy. Sonyń biri "Meniń bir dosym" degen óleńi:

Ana bir jyl Almatyǵa kelgende,
Óz aýzynan dosym bylaı dep edi,
"Dúnıeniń barlyǵyn da óleńge,
Syıǵyzatyn aqyn bolǵym keledi".
Byltyrǵy jyl Almatyǵa kelgende,
Bylaı degen sózin uqtym batyrdyń.
"Shalqar oıym syımaıdy eken óleńge,
Alty aktyly pesa jazyp jatyrmyn".
Bıyl taǵy Almatyǵa kelip em,
Dosym meniń barlyǵyn da tastapty.
"Aqysy mol, órisi keń, joly kóp",
Eki tomdyq romanyn bastapty.

Bul óleń de, budan joǵaryda úzindi keltirgen "Bizdiń jaqtyń ińiri" dep atalatyn týyndysy da aqynnyń eki tomdyǵyna enbeı qalypty. Osy óleńniń ózinen-aq Muqaǵalıdyń ádebıetshilermen únemi tyǵyz baılanysta ekenin, bir baǵyttan aınymaıtyn turaqtylyqty barynsha dáripteıtindigin ańǵarǵandaı boldym.

Osy aýylda turatyn sol kezdiń ózinde
Eske almasa ózińdi esil anam,
Qajet bolmaq júrektiń nesi maǵan.
Qabirińnen osynaý shyǵa kelip,
Qalyń qalaı, qulynym, deshi maǵan.

dep óleń jazyp:

Bárin tartyp alǵan joq ómir menen,
Janarymda jas qaldy tógilmegen.
Kóz jasymdy aǵyzyp jyr jazam da
Oqyp sony artynan kóńildenem, —

dep Esenınnen erkinirek aýdarma jasap júrgen Erkin İbitanov degen aqyn bar eken. Muqaǵalı meni sol aqynmen tanystyrdy. Jarysa óleń jazyp, únemi birge bolatyn aýyldas eki aqynǵa qyzyǵa qarap, olarmen tanysqanyma, budan bylaı qalaǵan ýaqytymda habarlasyp, syrlasyp, pikirlese alatynyma qatty qýandym.

Astanadaǵy ádebıetshiler áleminiń jańalyqtaryn aıtyp, óz týyndylarymyz tóńireginde áńgime qozǵap birqaýym otyryp qalyppyz. "Kolhoz ortalyǵyndaǵy bizdiń úı jaqqa baratyn mashına izdep minip ketermin" desem kónbeı, Muqaǵalı qashaýa shanasyn shegip, ústine hosh ıisin burqyratyp, jumsaqtap shop saldy. Kıiz tósep, meni úlken senseń ishikke orap otyrǵyzdy. "Endi at aıdaýshyǵa qasyma bir bala qosyp beredi" eken desem, bojyny qymtı ustap, shananyń aldyna ózi otyrdy. Sóıtip meni úıge, jolshybaı aınalamen tanystyra, Muqaǵalıdyń ózi jetkizip saldy. Sheshem syrqattanyp jatyr eken. Biz kelgen soń basyn kóterdi. Amandasý kezinde qolyn alǵan Muqaǵalı:

— Ápke-aý, deneńiz qyzyp tur ǵoı, dárigerge qaraldyńyz ba? — dep jatyr.

— E, tumaý ǵoı, ánsheıin. Jaqsylap bir terlesem saýyǵyp ketem. Balam kelip, kóńilim jaı tapty. Aýrý endi ózi-aq keter...

— Joq, bolmaıdy. Men myna daıyn shanamen sizdi dárigerge ala ketemin.

Aýrýhana ol kezde Muqaǵalılar turatyn bólimshede eken.

— Rahmet, aınalaıyn. Áýre bop qaıtesiń, balamdy alyn kelgenińniń ózi, dáriger alyp kelgenmen para-par, — dep apam qarsylasyp, saǵynyp áreń kórgen sheshemdi úıden eshqaıda jibergim kelmeı men de:

— Muqa, apamnyń úırenshikti qyńqyl-syńqyly ǵoı jazylar, áıtpese, men keldim ǵoı. Ózim erteń-búrsúgúnderi dárigerge alyp baramyn, — dep jatyp zorǵa kóndirgendeı boldyq, Úı-ishiniń shúıirkelesken áńgime-keńesimen biraz otyryp, endi uıqtaýǵa bet alǵanymyzda, aýla aldynda at dúbirlep, abyr-dabyr bola qaldy. "Bular kim boldy eken" dep eleńdesip, sham jaǵyp, tysqa umtylǵanymyzda esik ashylyp, qasynda sómke kótergen dárigeri bar jarqyldaı kúlip, Muqaǵalı kirip kele jatty...

Munda tań qalmaı qaıda tań qalasyń. Menimen jańa ǵana tanysyp, úıime alǵash ret at izin salǵan, bir kórgen bilis túgil dos, týystyń da mundaı jaqsylyq isteı qoıýy ekitalaı.

1960-jyly, 18-naýryzda "Qazaq ádebıeti" gazetinde Á.Tájibaev óz atyna joldaǵan Muqaǵalıdyń bir top óleńin bastyrdy. Soǵan jazǵan alǵy sózinde "Oıyńdy baıytyp, sezimińdi tyńaıtar jyrlar oqyǵanda qýanbasqa bola ma? Ózińnen de jigerlileý, ottylaý jas jetkinshek jetkende maqtanbasqa bola ma?" dep jazdy. Ustaz dep óleńin synatqan, sońynan ergen jas talantty ózinen ozdyra maqtap, aǵynan jaryla qýanǵan, jalpy jurtshylyqqa kórińder, baǵalańdar dep jar salǵan áz aǵa Ábekeń, shyn talantty kókke kótergeni úshin, ózi kishireıip qalǵan joq, qaıta adal da aq kóńili aıan bola túsip qazir de, bolashaq aldynda da burynǵysynan da bıikteı, tulǵalana tústi.

Osy tanystyrýdan eki jyl keıin "Apassıanata" atty tuńǵysh jınaǵyn shyǵarǵan Muqaǵalı 1976-jylǵy alǵashqy tańdamaly jınaǵyna deıingi 14 jyl ishinde 8 jyr jınaǵyn berdi. Ádebıetke de, qoǵamdyq qyzmetke de qyzý aralasty. Aýylda aýyldyq sovettiń hatshysy, ádebıet pániniń muǵalimi bolyp kelgen ol, astanada Qazaq, radıosynyń dıktory, "Juldyz" jýrnalynyń ádebı qyzmetkeri, Jazýshylar Odaǵy poezıa bóliminiń jastar jónindegi keńesshisi mindetterin atqardy.

1967-jyly Qaraqalpaqstanda tvorchestvolyq, saparda júrip Tólegen Aıbergenov ajal qarmaǵyna iligip qyrshyn ketkende, aqyndar atynan Alataýdan sýyt attanyp "baýyrymdap" barǵan da osy Muqaǵalı edi. Bir tabıǵı talant ekinshi tabıǵı talantqa eńirep turyp eriksiz topyraq salyp sońǵy saparǵa shyǵaryp turyp:

Tuńǵysh kórdim ólgenin shyn aqynnyń,
Qyzaryp batty erteńgi shyǵatyn kún.
Torǵaı — óleń shyryldap bara jatty,
Aýzynda ajal deıtin surapyldyń.

dep tebirenip Almatyǵa ańyrap qaıtty. Tólegen qazasyna arnap Muqaǵalı bir emes, eki óleń jazdy. Birinshisi joǵarydaǵy shýmaqpen bastalsa, ekinshisi myna tómengi shýmaqpen aıaqtalady:

Et júrektiń ezilmes kezi me bul...
Jylaı bilseń, shyn jyla!
Jasyma tek,
Kezek kútip turǵandaı sezinemin
Aldymdaǵy apamnyń basyna kep.

"Aǵaıyn bir tiride, bir ólide" deýshi edi qazaq, Tirisinde shúıirkelesip júrip, kóz jumǵan soń "óldi, bitti" — deme. Kerisinshe, tirisinde dúrdaraz bolyp júrip ólgennen soń ǵana ókinip, ókirip kókke kóterme. Tirisinde tirek bol, ólgennen soń da kerek bol, deıtin osy qaǵıdany berik ustanǵan osynaý erekshe eki aqyndy talant máńgi týystyrǵan eken-aý.

Aqynnyń arman-maqsaty, búkil tvorchestvolyq, ózekti nysanasy ne eken degenge kelsek:

Jylap kelip, kelmeıdi jylap ketkim,
Ol ǵumyrdy aýyzǵa bir-aq teptim.
Jamandyqty jaqsartyp, jaqsylyqty
Odan ári keledi shýaqty etkim.

(2-tom, 140-bet.)

Barshamyzdyń da, búkil adal nıetti adamzattyń da túpkilikti ortaq múddesi osy.

Qatybas ómirden men paıda almadym,
Janymmen jazǵan jyrym jaıǵan malym.
Qylyshyń emes pe edim qynaptaǵy,
Joǵalttyń nege meni paıǵambarym.

degen jan aıǵaıy tirliginde elenbeı, kózi jumylǵannan keıin ǵana anyq estilgendeı.

Keıde Muqań: "Men aqynmyn ba?" dep suraıtyn. "Árıne aqynsyń" deıtinbiz. Oǵan qanaǵattanbaıtyn. Bul suraǵyn laýazymdy tulǵalarǵa da qoıyp turǵanyn talaı kórdik. Óte ókinishtisi jaýap óte kesh, ol joqta kóz jasymen aralas aıtyldy. Sonyń bir dáleli mynaý: "M.Maqataevtyń alǵashqy qadamynan-aq, onyń aıryqsha talant ıesi ekenin ańǵarýǵa bolatyn edi. Ańǵarmappyz". — dedi aqynnyń 50 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jınalysta jasaǵan baıandamasynda akademık synshy M.Qarataev. ("Jetisý" Z.Ýİ.1981j. N106). Bul ókinishterdiń ornyn Muqaǵalı mýrasynyń qyry men syryn óz ishimizde ǵana emes, búkil odaq kóleminde keńinen tanytyn, avtordyń ózi estı almaǵan baǵasyn eline estirtip, ala almaǵan ataǵyn rýhyna berý arqyly, murasyn muqıattap jınap bastyryp, taratyp, qasterlep, saqtaý arqyly toltyra alamyz.

Baıtaq el, balaýsa taý, bozań dalam,
Sekildi bári menen kóz almaǵan.
Keń dúnıe kende etseń sybaǵamnan,
Shyryldaǵan sábıdeı mazańdy alam,

deıtin qaıran Muqaǵalı endi eshkimniń mazasyn ózi tikeleı ala qoımasa da, osynaý ólmes óleń shýmaqtarynyń týǵan respýblıkasyna, tipti búkil aıdaı álemge arnalǵanyn eskereıik. "Jeti qat jerdiń astyna jeter me, sirá, osy ánim" deı tursaq ta onyń dara dańqyn jeti yqylym jer júzine jetkizý endigi eldik, halyqtyq qasıetti boryshymyz.

Osy bir kóktemdi kógergen,
Júz jyldan keıin kep kórer me em!
Osy bir qyzǵaldaq jas gúldi
Júz jyldan keıin kep terer me em!
...Osy bir ojarly keýdemde,
Jaralǵan jalyn bar sónbeýge!
Júz jyldan keıin kep kermeı-aq,
Sert ettim ólmeýge, ólmeýge.

Iá, Muqaǵalı ólgen joq, Ol tiri. Ol sertine áldeqashan jetken aqyn. Jaqynda men Qytaıǵa bardym. Úrimji qalasynan Muqaǵalıdyń óleńder jınaǵy arap árpimen basylyp shyǵypty. Dúkende joq. Qolda, qoıynda júr. Muqaǵalımen men sonda kezdestim. Jumyr jerdiń qaı túkpirine barsaq ta Muqaǵalı aldymyzdan shyǵatyn bolady áli. Ol — shyn mánindegi halyq aqyny.

---