InfoHub Logo

Qorshaǵan ortany qorǵaý máselesine keletin bolsaq, oblysymyzda atqarylyp jatqan jumystar az emes, alaıda problemalar da birinen soń biri týyndap otyrǵanyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul maqalada eń ózekti degen úsh problemaǵa toqtalǵandy jón sanadyq.  

Óńirdiń basty ekologıalyq problemasy retinde «Qoshqar-Ata» qaldyq qoımasyn aıtýǵa bolady. Bir kezderi munda Kaspıı aımaqtyq taý-ken metalýrgıa kombınatynyń úsh zaýytynan barlyǵy 105 mln. tonnadan astam qaldyqtary jınalǵan. Óz kezeginde bul jıyntyq belsendigi 11,2 myń kúrı jáne 51,8 mln. tonna álsiz radıoaktıvtik qaldyqdyń jınalýyna ákep soqty. Oıpattyń ońtústik bóliginde arnaýly joba jasaqtalmastan 1994 jylǵa deıin hımıalyq-gıdrometallýrgıalyq zaýyttyń qatty radıoaktıvti qaldyqtary kómilgen.

Mańǵystaý oblysynyń tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynyń basshysy Serik Saǵynbaevtyń aıtýynsha, kúkirt qyshqyly zaýytynyń óndiristik qaldyqtary «Qoshqar-Ata» qaldyq qoımasynyń ońtústik - shyǵys bóliginde, onyń sanıtarıalyq aımaǵy shekarasynan tys jerde. Jasyratyny joq, dál qazirgi ýaqytta qaldyq qoımasynyń jáne onyń aınalasyndaǵy ekologıalyq jaǵdaıy máz emes. Aqtaý qalasy jáne Munaıly aýdany halqynyń tabıǵı ortasy «ekologıalyq qysymda» turǵany eshqandaı kúmán keltirmeıdi.

"Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń ǵalymdary, qaldyq qoımasynyń jaqyn jerdegi eldi mekenderdiń ekojúıesine áserin zertteý men baqylaý jasaý maqsatynda ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizgen. Iaǵnı, birinshi kezekte «Qoshqar-Ata» qaldyqtar qoımasynyń jaqyn aýmaqtaǵy ekojúıesine áseri jáne qaldyqtar qoımasynyń jaqyn aýmaqtaǵy turǵyndardyń densaýlyǵyna ekologıaly-genetıkalyq áserin baǵalap kórgen. «Zertteý nátıjeleri kórsetkendeı, sanıtarıalyq aımaq ishinde ómir súretin kemirgishterdiń dezoksırıbonýkleındik qyshqyly men hromosomdaryna teris áseri anyqtalǵan. Sondaı-aq, qorshaǵan ortanyń qolaısyz faktorlarynyń áserine jáne genetıkalyq (tuqymdyq) aýrýlarǵa mınorly genotıpterdi tasýshylar túsýi múmkin degen boljam jasalyp otyr», - deıdi  Serik Saǵynbaev.

Bul problemany keshendi sheshý maqsatynda «Qoshqar-Ata» qaldyq qoımasyn qalpyna keltirýdiń tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesi jáne birinshi kezeńiniń jumys jobasynyń  jobalyq smetalyq qujattamasy ázirlenip, memlekettik saraptamanyń oń qorytyndysy alynǵan. Nátıjesinde, «Qoshqar-Ata» qaldyqtar qoımasyn qalpyna keltirýdiń İ kezeńiniń jumys jobasyn iske asyrý úshin, respýblıkalyq búdjetten tórt kúntizbelik jylǵa 17 518,159 mln. teńge bólindi.  Onyń ishinde 2017 jyldyń II jartyjyldyǵyna – 3 738,786 mln. teńge; 2018 jyly – 5 168,147 mln. teńge; 2019 jyly – 5 426,304 mln. teńge; 2020 jyly – 3 184,922  mln. teńge qarjylandyrý jóninde usynys ótinim berilgen. Sonymen qatar Munaıly aýdandyq sotynyń sheshimine sáıkes, «Qoshqar-Ata» qaldyq qoımasynda ornalasqan ıesiz qaýipti qaldyqtar respýblıkalyq menshikke berildi. Jasandy kóldiń suıyq fazasyn turaqtandyrý maqsatynda Aqtaý qalasyndaǵy kárizdik tazartý ımaratynan (KOS-1) jyl saıyn tazalanǵan 8,4  mln. m3 sý quıylady. Munaıly aýdanyna qarasty Basqudyq aýylynyń sanıtarlyq-gıgıenalyq, ekologıalyq jaǵdaıyn jáne mıkroklımattyn turaqtandyrý úshin «Qoshqar-Ata» qaldyq qoımasynyń ońtústik bóliginde jalpy aýmaǵy 8,2 ga tájirıbelik jasyl qorǵanysh aımaǵy qurylyp jatyr. Sondaı-aq, osyǵan uqsas uzyndyǵy 3 km jasyl qorǵanysh aımaǵyn qurý josparlanýda.

Shóleıttenýge qarsy atqarylǵan jumystardy da aıtyp ótý qajet. Mańǵystaý oblysyndaǵy kóshpeli qumdarmen kúres jumystary qalaı júrip jatyrǵandy, árbir turǵyndy mazalaıtyndyǵy sózsiz. Aıta ketý kerek, ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap óńirimizdiń qarqyndy ıgerilýi qorshaǵan ortaǵa túsetin antropogendik faktordyń salmaǵyn eseleı túskendigi belgili. Bıologıalyq alýan-túrliliktiń kemýi sonyń bir kórinisi. Oblysymyzdyń iri qum massıvteriniń jer asty sý kózderiniń ıgerilýi, qum massıvteriniń qysy-jazy jaıylym retinde paıdalanylýy, jáne de jergilikti  turǵyndardyń orman resýrstaryn otyn retinde paıdalanýy qum silimderiniń kóshýine ákeldi. Mundaı jaǵdaı Qaraqıa aýdanyndaǵy «Túıesý», Mańǵystaý aýdanyndaǵy «Bostanqum» jáne «Qyzylqum» qum massıvterinde kórinis aldy. Atalǵan qum massıvteriniń irgesinde ornalasqan Senek, Ushtaǵan, Tushshyqudyq jáne Shebir aýyldarynyń turǵyndary tabıǵattyń tepe-teńdiginiń buzylýynyń saldarlarynyń kýási boldy.

2004 jyldan bastap Senek, 2007 jyldan Ushtaǵan, 2012 jyldan Tushshyqudyq jáne de 2016 jyldan bastap Shebir aýylyn kóshpeli qumnan qorǵaý jumystary júrgizilip keledi. Bul ýaqyt arasynda 2910 gektar aýmaqty alyp jatqan terıtorıa qorshalyp, fıtomelıorasıa-mehanıkalyq jumystar júrgizildi. Nátıjesinde qorshalǵan aýmaqtyń ósimdik jamylǵysy tolyqtaı qalpyna keldi dep qorytyndylaýǵa bolady.

Eldi mekenderdi kóshpeli qumdardan qorǵaý jumystary aldymen «Túıesý» qum massıvinde (Senek aýyly) 2004 jyldary bastaldy. 2008 jylǵa deıin júrgizilgen jumystardy Almaty qalasynyń geografıa ınstıtýty atqardy. Aýmaqtaǵy 440 gektar jerdegi qum qozǵalysy toqtatyldy. 2009-2013 jyldary aýmaqta 300 gektar qum toqtatý is sharalaryn iske asyrdy. «Bostanqum» qum sileminde (Ushtaǵan aýyly) 2007-2010 jyldar aralyǵynda aýqymdy qum toqtatý sharalary iske asyryldy. Nátıjesinde turǵylyqty jer mańaıyndaǵy 530 gektar aýmaqtyq qum massıvi turaqtandy. 2011-2013 jyldar aralyǵynda 300 gektar aýmaqtyń qum toqtatý is sharalary iske asyryldy. 2011 jyldyń aıaǵynda Qyzylqumda (Tushshyqudyq aýyly) qum toqtatý jobasy bastaldy. Joba 640 gektar jer aýmaǵynyn qamtıdy. 2011-2013 jyldar aralyǵynda 300 gektar aýmaqta Tushshyqudyq eldi mekenin kóshpeli qumnan qorǵaý jumystaryn iske asyrdy. 2016 jyly qum toqtatý jumystary Mańǵystaý aýdanynyń Shebir aýylynda bastalyp jalǵasyn tabýda.

Taǵy bir ózekti másele, Kaspıı teńiziniń ekologıasyn qorǵaý boıynsha atqarylǵan jumystar jaıy. Teńizde munaıdyń tógilýiniń aldyn alý jáne ony joıý jónindegi óńirlik jospary ázirlenip oblys ákimdiginiń 09.08.2016 jylyǵy № 249 qaýlysymen bekitildi. Sonymen qatar, jer ústi ózen sýlary oblys boıynsha joq ekeni belgili. Al oblys aýmaǵy jer asty sý resýrstarymen jáne de Kaspıı teńizi aıdynymen qamtylǵan.

Mańǵystaý oblysynyń tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat resýrstardy paıdalanýdy retteý basqarmasy Kaspıı teńiziniń Mańǵystaý bóligin qorǵaý aıasynda birshama jumystar atqardy. Atap aıtqanda, 1399,5 qashyqtyqty quraıtyn Túrikmenstan shekarysynan Atyraý oblysynyń shekarasyna deıin sý qorǵaý aımaqtary men beldeýleri ornalastyryldy. Jyl saıyn Ekologıalyq zertteý zerthanasy Mańǵystaý oblysynyń teńiz portynyń jáne de munaı ken oryndarynyń Kaspıı teńiziniń jaǵalaýlaryna tehnogendi áserlerin keshendi zertteý jumystaryn júrgizedi. Osy jyl aıasynda Ekologıalyq zertteý zerthanasy Gıdrobıologıa bólimimen tolysyp Kaspıı teńiziniń gıdroflora jáne gıdrofaýna jaǵdaıyn zertteýge múmkindik aldy. Zertteý jumystarynyń qorytyndy esebi ekologıa departamenti, geologıa jáne jer qoınaýyn paıdalaný ınspeksıasy jáne de mamandyrylǵan tabıǵatty qorǵaý prokýratýrasyna anyqtalǵan ekologıalyq buzýshylyqtardy joıýǵa shara qoldanýǵa jiberilip otyrady.

Jylda halyqaralyq Kaspıı kúni qarsańyna oblysta merekelik is-sharalar uıymdastyrylady, sonymen qatar Kaspıı teńizi jaǵalaýyndaǵy memleketterdiń ókilderimen  jáne de halyqaralyq bedeldi uıymdarmen Kaspıı teńiziniń bıoresýrstaryn qorǵaý máselesiniń aıasynda túrli sharalar ótkizilip keledi. 

Árıne, ekologıalyq ahýaldy jaqsartýǵa quzyrly organdar baryn salýda. Dese de, qorshaǵan ortany qorǵaý máseleleri jergilikti nemese respýblıkalyq búdjetten qyrýar qarjyny jumsaý arqyly sheshile bermeıtini aıdan anyq. Ókinishtisi sol, qorshaǵan ortany qorǵaýdyń ornyna, qazir qorlaıtyndar kóbeıgen zaman bolyp tur. Bir ǵana Kaspıı máselesin aıtatyn bolsaq, teńiz jaǵalaýyn lastanýyna adamdardyń ózderi jol berip otyr. Demek, bul rette eń aldymen oı-sanany túbegeıli ózgertý qajet. Muny tek estıtin qulaq, sezintin júrek bolsa jetip jatyr.

 

Daıyndaǵan Nurbol Oqýov,

QR Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi

Mańǵystaý oblysy, Aqtaý qalasy

---