InfoHub Logo

Alǵy egis dep ótken jyly tanapta ósirilgen aýyl sharýashylyq daqylyn nemese pardy aıtamyz. Daqyldardyń óniminiń mólsheri men sapasyna alǵy egister kúshti áser etedi. Osyǵan baılanysty alǵy egisterdi mynadaı túrlerge bolýge bolady: — óte jaqsy alǵy egister (taza súri jer, yqtyrmaly súri jer); — jaqsy alǵy egister (ekpeli súri jer, kúzdik daqyldar, kóp jyldyq shópter, otamaly jáne burshaq tuqymdas bir jyldyq daqyldar); — qanaǵattanarlyq alǵy egister (dándi masaqty daqyldar).

Endi osy alǵy egisterge kysqasha sıpattama bereıik.

Taza jáne yqtyrmaly parlar. Taza súri jer degenimiz — aramshópterdi qurtý, topyraqtaǵy ylǵal men qorektik zattar qoryn molaıtý úshin eshqandaı daqyl sebilmeı qaldyrylǵan jáne jaz boıy óńdeletin bos tanap.

Yqtyrmaly súri jer dep qar toqtatý jáne topyraqty erozıadan qorǵaý úshin yqtyrma retinde bıik ósetin ósimdikter (qysha, júgeri, kúnbaǵys) sebilgen taza pardy aıtady.

Taza súri jer qara jáne erte súri jer bolyp ekige bólinedi. Súri jerge qaldyrǵan tanapty jaz-kúz aılarynan óńdeı bastasaq, ondaı súri jer qara taza súri jer dep atalady. Qara taza súri jer negizinen respýblıkamyzdyń ońtústik, ońtústik-shyǵys oblystarynda qoldanylady. Qara taza súri jerge kúzdik bıdaı jáne basqa dándi masaqty daqyldar egiledi.

Súri jerge qaldyrylǵan tanap erte kóktemnen bastap óńdelse, ondaı súri jerdi erte taza súri jer dep ataıdy. Erte taza súri jer soltústik oblystarda jıi qoldanylady. Oǵan kóbine jazdyq bıdaı egiledi. Tanapta jaz boıy eshqandaı ósimdik bolmaǵandyqtan, topyraqtaǵy ylǵaldyń jartysynan kóbi kúzge deıin saqtalady. Súri jerge egilgen masaqty dándi daqyldardyń ónimi 1,5-2 esedeı artyq bolady. Súri jerden keıin ol tanapqa 3-4 jyl boıy dándi masaqty daqyldardy egýge bolady. Respýblıkanyń kúzi uzaq jáne jyly sýarmaly aımaqtarynda taza súri jerdiń ornyna ekpeli súri jerler qoldanylady. Ekpeli súri jer degenimiz — tanapty erte bosatatyn daqyldar egilgen súri jer. Ekpeli súri jerge jazdyń birinshi jartysynda pisip, erte jınalatyn daqyldar sebiledi. Tanap sebilgen daqyldardan bosaǵannan kúzgi daqyldardy sepkenshe taza súri jer sıaqty óńdeledi. Ekpeli súri jer oǵan sebiletin daqyldardyń tehnologıasyna baılanysty eki túrge bólinedi. Eger onda jaı qatarly ádispen egiletin daqyldar sebilse, ony jappaı ekpeli sri jer deıdi, al otamaly daqyldar sebilse, ony otamaly ekpeli súri jer dep ataıdy.

Jasyl súri jer. Ol degenimiz — topyraqtyń qunarlylyǵyn joǵarylatý maqsatymen qumdaq, qumdaýyt jerlerde úlken massa beretin burshaq tuqymdas jáne basqa daqyldar sebiletin tanap. Olardyń ishinen mash, shabdar, bóriburshaq sıaqty daqyldardy ataýǵa bolady.

Otamaly daqyldar. Keń qatarly tásilmen sebilip, vegetasıa boıynsha aramshópterdi joıý úshin qatararalyqtary qopsytylatyn daqyldar toby otamaly daqyldar delinedi. Olarǵa qant qyzylshasy, maqta, kókónis, baqsha, kartop, kúnbaǵys, temeki jáne basqa daqyldar jatady.

Otamaly daqyldar tanapty aramshópterden jaqsy tazartýmen qatar, topyraqta júretin mıkrobıologıalyq prosesterdiń jaqsy júrýine úlken yqpal etedi, sebebi olardyń qatararalyǵy jaz boıy óńdelip, topyraq onsha tyǵyzdalmaıdy. Sonymen qatar, keıbir otamaly daqyldardyń, atap aıtsaq, júgeriniń tamyr júıesi kúshti damyǵan, topyraqta tereń boılap ósedi. Sol sebepti topyraqtyń tereń qabatyndaǵy ylǵaldy óziniń ósip-damýyna paıdalana alady. Sol sıaqty maqta da tamyrynyń tereń boılap ósýine baılanysty topyraqtyń 1,0-1,5 metr tereńdiginde jatqan ylǵaldy paıdalanady. Osyǵan baılanysty, atalǵan daqyldardy bir orynǵa birneshe jyl qaıtalap sebýge bolady, ıaǵnı olar ózderine ózderi jaqsy alǵy egis bolyp esepteledi.

Otamaly daqyldarǵa tyńaıtqyshtar kóp beriledi jáne olar vegetasıa boıynsha birneshe ret sýarylady. Iaǵnı, olardan keıin tanap aramshópterden taza, ylǵal jáne qorektik zattarmen ájeptáýir qamtamasyz etilgen. Sol sebepti otamaly daqyldar, dándi masaqty jáne basqa da aýylsharýashylyq daqyldaryna jaqsy alǵy egis bola alady.

Bir jyldyq burshaq tuqymdas daqyldar. Bul topqa asburshaq, maı burshaq, nut jáne basqalary jatady. Atalǵan daqyldar kóp jyldyq burshaq tuqymdas ósimdikterge (jońyshqa, bede) qaraǵanda tanapta organıkalyq zattardy az, al dándi masaqty daqyldarmen salystyrǵanda birshama kóp qaldyrady. Bir jyldyq burshaq tuqymdas daqyldar tamyrlaryndaǵy túınek bakterıalarynyń kómegimen aýadaǵy bos azotty topyraqqa jınaıdy, sóıtip onyń qorektik rejımin jaqsartady. Bul daqyldardyń taǵy bir ereksheligi, olardyń, ásirese, asburshaqtyń vegetasıalyq kezeńi qysqa, ıaǵnı tez pisip, tanapty erte bosatady. Munyń ózi jerdi ýaqytyly jóne sapaly óńdeýge jáne daıyndaýǵa múmkindik beredi. Bir jyldyq burshaq tuqymdas daqyldar úlken massa qurap, aramshópterdi tunshyqtyryp ósirmeı tastaıdy, olardan keıin tanaptar aramshópterden taza bolady. Sondyqtan burshaq tuqymdas daqyldar kóptegen kúzdik jáne jazdyń daqyldar úshin jaqsy alǵy egis bolyp esepteledi.

Kóp jyldyq shópter. Kóp jyldyq shópterge burshaq tuqymdastardan jońyshqa,bede, esparset, al astyq tuqymdastardan erkekshóp jatady. Bulardan keıin topyraqta kóp mólsherde organıkalyq zattar qalady. Máselen, jońyshqadan keıin ár gektar jerde 60-70 sentnerge deıin organıkalyq zattar qalady. Sonymen qatar, burshaq tuqymdasyna jatatyn kóp jyldyń shópter topyraqqa aýadaǵy bos azotty jınaıdy, úlken massa quraǵandyqtan jáne jaz boıy birneshe ret shabylatyndyqtan olar ózinen keıin tanapty aramshópterden taza qaldyrady.

Kóp jyldyq shópter topyraqtyń fızıkalyq qasıetterin (qurylymy, qurylysy jáne taǵy basqa) jaqsartady. Sondyqtan olar barlyq daqyldarǵa derlik jaqsy, óte jaqsy alǵy daqyl bolyp sanalady. Qazaqstannyń ońtústik aımaǵyndaǵy sýarmaly jerlerge egiletin tehnıkalyq daqyldar (maqta, qant qyzylshasy, temeki) úshin kóp jyldyq burshaq tuqymdas shóp — jońyshqa taptyrmaıtyn alǵy daqyl. Kúrish -sýda ósetin daqyl, bir orynda eki-úsh jyl qatarynan sebilgennen keıin topyraqtyń fızıkalyq qasıetteri nasharlap, onyń aýa rejımi buzylady, al jońyshqa topyraqtyń qurylymyn jaqsartady, sonymen birge ylǵaldy mol paıdalanatyndyqtan, jerdi ekinshi ret tuzdanýdan saqtaıdy. Sondyqtan jońyshqa — tek kúrishtiń eń jaqsy alǵy daqyly.

Dándi masaqty daqyldar. Dándi masaqty daqyldar túrine qaraı alǵy egis retinde ár túrli baǵalanady. Kúzdik bıdaı, jazdyq bıdaı men arpa, kóptegen otamaly daqyldar úshin jaqsy alǵy egis bolyp esepteledi. Sebebi, ol tez qaýlap ósýine baılanysty aramshóptermen jaqsy kúrese alady, tanapty erte bosatady. Jazdyń bıdaı men jazdyq arpa qanaǵattanarlyq alǵy daqyl bolyp esepteledi. Bulardyń ishindegi nashary — tary. Tary bastapqy kezde óte jaı ósedi de, ósip-damýy barysynda aramshópterden keıin qalyp qoıady, sondyqtan tarydan keıin tanaptarda aramshópter kóp bolady. Jazdyq daqyldardyń onsha aıtarlyqtaı alǵy daqyl bolyp eseptelmeıtin taǵy bir sebebi bar. Olar topyraqtaǵy jeńil sińiriletin qorektik zattardy edáýir mólsherde paıdalanady. Sondyqtan olar kóbine aýyspaly egistiń sońǵy tanabyna egiledi de, bul daqyldardan keıin tanaptar kóbine parǵa qaldyrylady.

---