InfoHub Logo

Aýyl sharýashylyǵynda paıdalanylatyn jerlerde ózdiginen ósip, kóptegen zıan keltiretin ósimdikterdi aramshópter dep ataıdy. Aramshópter tek jyrtylǵan jerlerde ǵana emes, sonymen qatar, jaıylymdar men shabyndyqtarda da kezdesedi. Bul jerlerde aramshópterge ýly, maldar jeýge jaramsyz iri sabaqty ósimdikterdi jatqyzady. Eger bir aýylsharýashylyq daqyldarynyń arasynda basqa mádenı ósimdikter kezdesse, olardy aramshóp qospasy deıdi. Aıtalyq, bıdaı egisiniń ishindegi arpa, suly nemese taǵy basqa mádenı daqyldar aramshópter qospasy bolyp esepteledi. Tipti, bıdaı egisinde bir sorttyń ishinde basqa sort ókilderi kezdesse, olar da aramshóp qospasy bolyp esepteledi.

Keıbir aramshópter aýylsharýashylyq daqyldarynyń ósý jaǵdaıyna sonshalyqty beıimdelgen, ıaǵnı, olarsyz tirshilik ete almaıdy. Olardyń mádenı ósimdikterge beıimdelgeni sonshalyq, tipti damý kezeńderi, tuqym kólemi (eni, uzyndyǵy) birdeı. Mysaly, kúzdik daqyldar ishindegi qarabıdaı arpabasy, kúrish egisindegi kúrmek, taǵy basqalar. Sondyqtan olardy beıimdelgen nemese aıyrylmas seriktes aramshópter dep ataıdy. Aramshópterdiń aýylsharýashylys óndirisine tıgizetin zıandary. Aramshópter — eginshiliktiń eń basty jaýy. Keıingi kezde iri keńsharlar men ujymdyq sharýashylyqtar ydyrap, olardyń oryndaryna paıda bolǵan kishigirim sharýashylyqtarda agrotehnıkalyq sharalardyń buzylýyna, ıaǵnı aýyspaly egisterdiń joıylýyna, gerbısıdterdiń qoldanylmaýyna, jerdiń durys óńdelmeýine jáne tolyq paıdalanylmaýyna baılanysty respýblıkada aýylsharýashylyq daqyldarynyń egistiginde aramshópterdiń kóbeıip ketkendigin zertteýler kórsetip otyr.

Mysaly, Qazaq ósimdik qorǵaý ǵylymızertteý ınstıtýtynyń derekterine qaraǵanda (Iý. Geshtont), 1996 jylǵy zertteý málimeti boıynsha, tekserilgen jerdiń 18 mln. 245 myń gektary nemese 81,4 paıyzy aramshóptermen lastanǵan bolyp shyqty. Onyń ishinde atpa tamyrly aramshópter úlesine 7848,6 myń ga (41,2 paıyz) tıedi. Ásirese, respýblıkanyń astyqty soltústik oblystarynda qarasuly, atpa tamyrly aramshópter keń óris alǵan. Olarmen zerttelgen egistik kóleminiń 3,3 paıyzy, nemese 605,4 myń gektar egistik lastandy. Qazaqstannyń ońtústik jáne ońtústik-shyǵys aımaǵynda da aramshópter az kezdespeıdi. E.M. Zenkovanyń zertteýine qaraǵanda, tek Almaty oblysynda ǵana jarty mıllıon gektardan astam egistik jerlerde aramshópter basym ósedi.

Kóptegen aramshópterdiń tamyrlary topyraqqa tereń boılap ósedi. Sondyqtan olar tipti tereń qabatta jatqan ylǵaldy, qorektik zattardy jaqsy paıdalanady. Tamyr júıeleriniń kúshti damýyna baılanysty, aramshópter ózderiniń ósip-ónýine ylǵaldy módenı ósimdikterge qaraǵanda óldeqaıda kóp jumsaıdy. Buǵan aramshópter men aýylsharýashylyq daqyldarynyń transpırasıalyq koefısıentterin salystyrý arqyly kóz jetkizýge bolady. Mysaly, bıdaı 1 gram qurǵan zat qurýy úshin 400 gram, tary 250 gram ylǵal jumsasa, al osy astyq tuqymdastaryna jatatyn qarasuly 600 gram ylǵaldy kerek etedi, ıaǵnı ylǵaldy bıdaıǵa qaraǵanda 1,5 ese, al tarymen salystyrǵanda 2,4 ese kóp jumsaıdy.

Jyldyq jaýyn-shashyn qorynyń besten bir bóliginen astamy aramshópterdiń ónip-ósýine jumsalady. Mine, sondyqtan da aramshóptermen kúres — ol ylǵal úshin kúres. Aramshópter qorektik zattardy kóp mólsherde paıdalanǵandyqtan, topyraqtyń qunarlylyǵyn tómendetedi. Mysaly, jazdyq bıdaıdyń ónimi 25 sentner bolǵanda, ol ár gektardan 95 kg azot, 29,2 kg fosfor jáne 45 kg kalıı alsa, al osy astyq tuqymdasyna jatatyn jataǵan bıdaıyq aramshóbi tek qana 15,5 sentner ónim quraý úshin bir gektardan 48 kg azot, 31 kg fosfor jáne 68 kg kalııdi paıdalanady. Egistik qalýeniniń 36 sentner kók balaýsa túzý úshin jumsaǵan qorektik zattary árbir gektar jerden 31,8 sentner kúzdik bıdaı nemese 250 sentner qant qyzylshasyn óndirýge jeter edi. Aramshópter tek topyraqtyń qorektik zattaryn ǵana emes, sonymen birge, qoldan beriletin mıneraldyq tyńaıtqyshtardyń 30-35 paıyzyn paıdalanady.

Aýylsharýashylyq daqyldary men aramshópterdiń arasynda tek ylǵal men qorektik zattar úshin ǵana emes, sonymen birge, jaryq úshin de kúres júredi. Bıik ósetin aramshópter aýylsharýashylyq daqyldaryn kóleńkelep, ósimdik japyraǵynda júretin fotosıntez prosesin baıaýlatady, osynyń saldarynan organıkalyq zattardyń túzilýi tómendeıdi, ıaǵnı ónim azaıady. Sondaı-aq , aramshópter topyraqtyń betki qabatynyń temperatýrasyn 2-4 °S-qa tómendetedi. Osynyń óserinen sebilgen tuqym kópke deıin ónbeı, topyraqta jatyp qalyp shirýi nemese ár túrli aýrýlarǵa shaldyǵýy múmkin. Osynyń saldarynan dánniń egistik óngishtigi tómendeıdi, ıaǵnı ónim azaıady. Sonymen qatar, kesh kóktep shyqqan ósimdiktiń vegetasıalyq kezeńi uzaryp, kúzde kesh pisedi. Bul, ásirese, jazy qysqa, kúzi erte túsetin Qazaqstannyń soltústik oblystary úshin óte qaýipti jaǵdaı.

Aramshópter aýylsharýashylyq daqyldarynyń zıankesteri men aýrý qozdyrǵyshtarynyń tirshilik etetin jáne olardy taratatyn mekeni bolyp tabylady. Mysaly, qant qyzylshasynyń zıankesi qant qyzylshasy biztumsyǵynyń mekeni alabota bolsa, al egistik shyrmaýyqta shabyndyq kóbelek damyp, ol keıinnen mádenı ósimdikterge zıan keltiredi. Keıbir aramshópterdiń jemisteri, tuqymdary ýly bolyp, adamdardy jóne maldardy ýlandyrady (qyryq-býyn, sarǵaldaq, qara meńdýana, úıbıdaıyq, kádimgi qaramyqsha), al keıbir aramshópterdiń jaǵymsyz ıisi maldardan alynatyn ónimderdi búldiredi. Mysaly, ermen, jýa sútke ashshy dám beredi. Jekelegen aramshópterdiń gúl tozańdary adamdarda alergıa aýrýyn týdyrady. Máselen, jýsan japyraqty oıranshóp tozańdary pishen qyzdyrmasyn qozdyrady. Aramshópter jóne olardyń tamyrlary aýylsharýashylyq mashınalary men jer óńdeý quraldarynyń kedergisin 30 paıyzǵa deıin arttyrady, osynyń nátıjesinde janar-jaǵarmaıdyń shyǵyny kóbeıedi. Mysaly, aramshóbi basym 1 gektar jerdi óńdeýge 28,7 kg janarmaı jumsalsa, al aramshóbi az osyndaı jerge 17,6 kg janarmaı ketedi. Oshaǵan, qarasuly jáne basqa aramshópter tikenekteri jáne qylqandary arqyly janýarlarǵa zaqym keltirip, olardan alynatyn ónimderdiń, ásirese júnniń sapasyn tómendetedi.

Aramshópter basym bolǵan alqapty birneshe ret óńdeýge týra keledi, ol topyraqtyń úgitilýine jáne ylǵaldyń tez býlanyp ushyp ketýine ákelip soqtyrady, Jel erozıasy qaýpi bar jáne jaýyn-shashyn mólsheri az Qazaqstan aýmaǵy úshin bul — óte zor zıan. Aramshópter aýylsharýashylyq daqyldarynyń ónimin kúrt tómendetedi. Mysaly, respýblıkanyń astyqty Aqmola, Qostanaı, Pavlodar jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynda ár jyly orta eseppen tek qarasulynyń kesirinen 175 mln. put astyq kem jınalady. Soltústik Qazaqstan oblysynyń sharýashylyqtarynda aramshópter jazdyń bıdaı ónimin ár gektardan orta eseppen 3,8 sentnerge kemitedi. Aramshópter aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń ónimin 79,3 paıyzdan (jazdyq bıdaı) 88,3 paıyzǵa deıin (maqta) tómendetetindigin kórsetip otyr.

---