InfoHub Logo

Halqymyz ár  jastaǵy adamdardyń  kóńil-kúıi, sezimderi, minez erekshelikteri, túsinik talǵamdary, senim, qyzyǵýshylyqtary, ádet-daǵdylary birdeı bolyp kelmeıtindigi  jóninde de qyzyqty  pikirler aıtqan. Maqal-mátelderde adamnyń jas  ózgeshelikteri negizinen balalyq , jastyq, kemeldik jáne kárilik shaq  bolyp  tórt kezeń  turyǵysynan qaralatyndyǵyn  baıqaýǵa  bolady.

Adamnyń moraldyq beınesi , psıhıkasy onyń is-áreket  ústinde damıdy, al bulardyń alǵashqy irge tasy balalyq kezde qalyptasady. Halqymyz óz urpaǵyn jaqsy qasıetke baýlýdy  únemi negizgi másele dep oılap kelgen. Osydan bolý kerek, sábı, bóbek tárbıesi maqal-mátelderden eleýli oryn alǵan. «Bala tili baldan da tátti», «Balaly úı bazar»,  «Bala –kóńildiń gúli, kózdiń nury»,  «Alty jasar bala, atqa minse, alpystaǵy shal aldynan shyǵady» degen syndy t.b. maqal-mátelderge  túsinik  berýdiń qajeti bolmas. Halqymyz  tárbıesi kem  balaǵa  jany ashyp: «Ádepsiz bala – sorly bala», «Jaman bala kúıik», «Talaby joq jas ulyń, jalyny  joq shoqpen  teń», «Balań jaman bolsa, kóringenniń mazaǵy» dep ádepsiz , qziniń de , ózgeniń de mazasyfn ketiretin,, talapsyz, ynjyq, jalqaý, qorqaq , kúıgelek, ózdiginen esh nárse isteı almaıtyn ebedeısiz balalardyń kelesheginen kúdiktenedi de, ata-anasynyń  aıtqanyn eki etpeıtin, til alǵysh  zerek, kóp nárseni tanyp bilýge  qumar, elgezek, yqylasty balalardy   basqalarǵa úlgi etedi.

Bala bitkenniń bári de es bilgennen bilsem, estisem, ustasam, alsam dep áreketke  umtylady.ol ózin qorshaǵan oramen , basqa adamdarmen, zattarmen qarym-qatynasqa túsýdi qalaıdy. Bul – balanyń ózin, qorshaǵan ortany tanyp bilýge qushtarlyǵyolar úshin jáı nárseniń ózi jańalyq. Bular- qumarpaz, áýesqoı, tynymsyz zertteýshi. Kóptegen maqal-mátelderdiń mán-mazmuny os yaıtylǵan oıdy da beıneleıdi. Ata-ana óz balasyn ónegeli  sózben, jeke basynyń úlgismen  tárbıeleıdi. Oıyn balasynda úlkenderdiń sózine,qylyǵyna, is-áreketine elikteýshilik  basym. Bul jóninde mynandaı maqaldardy eske túsirýge bolady. «Balapan uıada ne  kórse, ushqanda sony iledi», «balaǵa baıqap  sóıleseń  aqylyńa kóner, baıqamaı kóp sóıleseń kórseter  bir  óner» dep  halyq  bala  tárbıesin qurǵaq syldyr sózben   júrgizgennen góri  is-áreket , úlgi-ónege arqyly  júrgizýdiń  pármendirek keletindigin , sondaı-aq, bala  tárbıesine onyń  qurby-qurdastarynyń  , jora-joldastyrynyń da yqpaly  bolatynyn   eske  alyp   otyrǵan. Sonymen  birge, balaǵa degen erekshe meıirimdiliktiń de,  asqan qataldyqtyń da, balany bir-birinen alalap  qaraýdyń da , teris ekenin, al  balanyń jeke basyn   qurmettep, eleý onyń  psıhologıasynyń    durys   qalyptasýyna  jaǵdaı  jasaıtynyn   naqyl  sózder    durys   kórsetken.

Halyq  uǵymynda    adamnyń  negizgi  ómir kezeńiniń  biri – jastyq kezeń (bozbalalyq  shaq). Maqal-mátelderden   bul  taqyryp ta eleýli  oryn   alady. Máselen, «Aqyl   - jastan»,  «Jastyq - jalyn», «Jastyqtyń qaıtara almaısyń» degen tolǵaýlar  jastyq, bozbalalyq   shaq – adamnyń aqyl-oıy   qaýyrt   ósetin , qajyrly is-áreketke , qımylǵa   qushtar  albyrt  romantıkalyq  kezi ekenin dál  beıneleıdi.  Jastyq   shaqtyń  basty belgisi – adamnyń jany men  táninniń   sapalyq  jaǵynan  úlken   ózgeristerge   túsetindiginde. Osy jasta adamnyń  qoǵamdyq belsendiligi artady.

Halqymyz jas   urpaqty  oqytyp tárbıeleý  jaıynda  da  talaı syndarly  pikirler  aıtqan.  «Balany taba bilseń, baǵa da bil», «Balany súıseń,   tárbıesin  súı», «Blany maqtaý  jetildirmeıdi, tárbıleý  jetildiredi» degen maqaldar  balany   qur aınalaıyn  deı   bermeı , ony adamgershilikke   baýlý jaǵyn  oılasytrý qajettigin, ot basynan, ushatyn   uıasynan, , áke-sheshesinen alatyn  tárbıe   qandaı  bolsa , kóp  jaǵdaıda  onyń aldaǵy  ómiri  de  soǵan   oraı    qurylatyndyǵyn ańǵartady.

Jas bóbekterge   shynaıy   tárbıe   berý de onyń  jeke  psıholgıasyn,  jas   ózgesheligin  , minez-qulyǵynyń ereksheligin aıryqsha  eskerý kerek dep  kórsetedi   maqaldar. Bul jóninde  halyq  birde: «Blaǵa óz tilińmen sóıleme, óz tilimen sóıle», «Bala  kókten   shyqqan  qyzyl  gúl , soldyrmaýdyń  jolyn  taba bil», «Qardy   qylaý  ósiredi, balany sylaý  ósiredi» deıdi. Balany oqytyp  tárbıeleýde onyń jas kezinen bastap   qolǵa  alsa ǵana  tárbıe  nátıdeli  bolyp, jaqsy  jemis  bere  alady. Jas  bala tabıǵatynda  oqyp-úırenýge, tanyp-bilýge áýes. Ustaz da , ata-ana da  osy kezdi tıimdi paıdalanyp   qalýy  qajet.

Halqymyz bala  psıholgoıasynyń  qalyptasýynda oıyn áreketi  de eleýli  ról atqaratyndyǵyn  jaqsy  ańǵarǵan. Oıynnyń mańyzy jóninde maqal-mátelderden túıetinimiz mynalar: oıynda  bóbektiń  ortamen qarym-qatynasy  keńeıip,  tanym  qabileti  ósip, mine-qulqy  qalyptasa  túsedi. Bala  oıynynyń túri de, mazmuny da san alýan. Oıyn   ústinde bala  bostyqqa, joldastyqqa,  tapqyrlyqqa, iskerlikke, eptilikke, adamgershilikke   baýlynady.  Bala  tabıǵatynan – qımyl –qozǵalysqa  qumar bolǵandyqtan, oıyn   balalyq shaqtyń   basty  ereksheligi.  Máselen , «Balanyń  istegeni  bilinbes», «Balamen oınama, sharsharsyń», «Oınaı  bilmegen, oılaı  bilmeıdi» degen maqaldar balanyń  oıynǵa asa  qumar  bolatyndyǵy, ul men qyzdyń oıyny da   túrlishe   bolatyny, oıyn  arqyly  balanyń sana-sezimi,  kásip tańdaýy, aqyl-oıy  ósip  jetiletindigi kórsetiledi.

Balanyń dúnıe tanymynda , onyń psıhologıasynyń qalyptasýynda  oqý-bilimniń erekshe mańyz  alatynyn da maqal-mátelder durys   kórsete alǵan.  «Bilimnen asar  baılyq  joq», «Bilek  súrindire almaǵandy, bilim  súrindiredi»  degen syndy   maqaldardan  oys  oıdy anyq  kórýge  bolady. Árbir jetkinshek   bilimdi  adamnyń  jaqsy  isin , ádepti qylyǵyn   ózine  úlgi etýi  tıis. Halqymyz  oqý prosesiniń  eńbekpen de  egiz   ekenin ańǵarǵan. «Oqý ınemen qudyq  qazǵandaı».

Adam júıeli, josparly  oqý arqyly  ǵana óz  bilimin  durystap  tolyqtyra  alady,  ony keıin   keregine  qajetinshe  jarata  alady.

Maqaldar  adamnyń  psıhologıasy  negizinen is-áreket  ústinde  qalyptasady  deı  kelip, tálim-tárbıe  prosesi  úshin  balanyń  keıbir  týystan  beriletin  qasıetterimen  (ǵylym tilimen  aıtqanda  ony anatomıalyq-fızıologıalyq  nyshandary) sanasyp  otyrýyn   eskertedi.  Máselen «Saýsaǵy  uzyn bıshi  bolar, qulaǵy  úlken  kúıshi bolar»,  «At  bolatyn  qulynnyń baýyry   jazyq keler, adam  bolar  balanyń   mańdaıy  jazyq  keler» - degen  ǵıbratty sózderde   balanyń , keıbir  sezim  músheleriniń , anatomıalyq  belgileriniń  násil  arqyly   beriletindigi , bulardyń  oqý  tárbıe –isine az da  bolsa qatysy   barlyǵy , sondyqtan  osyndaı syrtqy  múmkindiktermen  sanasý qajettigi sóz  bolyp  otyr. Halyq  danalyǵy  jas  býyndardy  oqytyp-tárbıeleýde   ómir  barysynda  meńgeriletin  oqý-bilim, daǵdy  ádetterge  erekshe  mańyz  bergen. Osyǵan  oraı   «Yqylas pen yntymaq biter  iske  bolsyn tap», «Jigittiń  túsine qaram, isine  qarama», «Jigit túrimen emes, isimen ádemi» dep  adamnyń  bilim, dúnıe tanymy shydamdylyqty,  oılap-tolǵanýdy, qumarlyq , yqylasty kerek etetindigin , berik  bilim, ónegeli  tárbıe is-tájirıbe   ústinde , belsendi áreket arqyly, qalyptasyp otyratyndyǵyn ádeıilep eskertedi.

---