InfoHub Logo

HİH ǵasyrdyń birinshi jartysy, 1800-1850-shi jyldar arasyn qamtyǵan «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» atty zertteý eńbeginiń tórtinshi tomynda akademık Seıit Qasqabasov «mahambet Ótemisuly» (1803-1846) atty monografıasynda «Mahambet — jańa zamannyń aqyny» dep jazdy. Ǵalym ony dáleldep: «Mahambet — jańa zamannyń aqyny. Ol óz zamany talap etken ádebıetti jasaýshy, ıaǵnı Mahambet jańa ádebıettiń basynda tur. Mahambettiń zamany qandaı edi? Eske alaıyq. Burynǵy qazaqtyń óz memleketi joq bolatyn. Halyq jat jurtqa bodan bolǵan. El basshylary halyqqa qorǵan bolýdan qalǵan. Kerisinshe, otarlaýshylarmen aýyz jalasqan. Reseı tártibi ene bastaǵan. Jáńgirdiń jerge, salyqqa, bılikke qatysty engizgen «jańalyqtary» ejelgi tirshilik úrdisine qaıshy kelgen-di. Aqsúıekter men buqaranyń alshaqtaýy kúsheıgen edi. Otarlanǵan eldiń buǵaýdan qutylý jolyndaǵy kúresi tynymsyz júrip jatty t.b.», — deı kelip, «Mahambet óz dáýiriniń tynysyn, talabyn durys túsinip, kóre bildi. Sol sebepti de ol ádebıetti jańa baǵytqa burdy. Eń bastysy kórkem ádebıetti han saraıynan shyǵaryp, buqara ortasyna ákeldi. Ádebıettiń mindeti — ámirshige qyzmet etý emes, qoǵamǵa qyzmet etý dep bildi. Qoǵamǵa qyzmet etý — ár adamǵa, onyń sezimine áser etý, onyń boıynda rýh kóterý, sóıtip kópshilikke yqpal etý dep túsindi. Osy sebepti Mahambet árbir sózdiń qýatyn, qudiretin barynsha paıdalanǵan. Sóıtip ol, kórkem poezıanyń ózine tán tabıǵı fýnksıasyn qaıta jandandyrdy, ony damyta tústi. Ekinshi sózben aıtqanda, Mahambet sózdiń magıalyq kúshin, emosıalyq qýatyn, estetıkalyq áserin kúsheıtip, zor bıikke kóterdi», — dep qorytyndy jasady, baǵa berdi. Shynynda da, buryn Mahambet Ótemisulynyń shyǵarmashylyǵy Keńes ókimetiniń ustanymyna saı zertteldi. Endi uly aqyn Mahambet jyrlarynyń qudiret kúshin taný úshin, elimiz táýelsizdik alǵan tusynda jańasha zerttep, aqynnyń kózqarasyn, azamattyq pozısıasyn, saıası áleýmettik dúnıetanymyn jańa baǵytta aıqyndaýymyz qajet. Bul ult táýelsizdigimizdiń jańa kórinisi, sony baǵyty.

Abaı men Mahambet salystyrýǵa kelmeıtin qazaqtyń eki uly tulǵasy. Abaı danyshpandyq oı tereńdigimen, Mahambet táýelsizdik kúreskerlik rýhanı rýhymen erekshelenedi. Biraq, bir-birin jaqyndastyratyn jaǵdaıattar joq emes. Birinshiden Abaı da, Mahambet te qazaq halqy úshin jany ashyp kúresken tulǵalar. Kúreskende isimen de, basty qarýy jyrlary arqyly da kúresken. Ekinshiden, zamany bir, qoǵamy bir tulǵalar.

Bizdiń aldymyzdaǵy derekterge súıensek, qazaq halqynyń uly aqyny, fılosof, aǵartýshy Abaı (Ibrahım) Qunanbaıuly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdanynda 1845 jyly 10 tamyzda dúnıege kelse, daýylpaz aqyn, qazaq táýelsizdiginiń kúres-maıdanyn bastaǵan aqyn Mahambet Ótemisuly 1804 jyly qazirgi Batys Qazaqstan oblysynyń Orda aýdanynda týǵan.

Abaıdy on jasqa tolǵanda ákesi Qunanbaı ony Semeı qalasyna ákelip oqýǵa bergen, áýeli az ýaqyt tatar moldasynan saýat ashqyzyp, keıin Ahmet Rıza medresesinde úsh jyl oqytqyzǵan. Buryn jazylǵan derekterden belgili bolsa, Mahambettiń qaıda oqyǵany týraly málimetter joqtyń qasy. Biraq musylmansha da, oryssha da oqyǵandyǵy muraǵat derekterden anyq kórinedi. 1824 jyly ishki ordanyń hany Jáńgir jıyrma jasar Mahambetti óziniń balasy Zulqarnaıynmen birge Orynborǵa jibergendigi kitaptarda jazylǵan.

Abaı aqyn tebirengende:
Sap, sap, kóńilim, sap, kóńilim!
Saıalamaı, saı tappaı,
Ne kún týdy basyńa
Kúni-túni jaı tappaı?
Sen jaıyńa júrgenmen,
Qyz óle me baı tappaı?
Tún kezgeniń maqul ma,
Jan-jaǵyńa jaltaqtaı?
Ólermin dep júrmisiń,
Munan basqa jan tappaı?
Sap, sap, kóńilim, sap, kóńilim!
Sabyr túbi — sary altyn,
Sabyr qylsań, jaıyńdy
Biler me eken bekzatym?
Kóńil aýlap, sóz aıtar
Aradaǵy tilhatym,
Aǵyn sýdaı ekpindep,
Laıy joq sýatym,
Aýrý da emes, saý da emes,
Qurydy ál-qýatym.

dep, aınala tolǵan jurtyna, qazaǵynyń árbir adamyna: Ne kún týdy basyńa, Kúni-túni jaı tappaı?», «Sap, sap kóńilim, sap kóńilim!», «Sabyr túbi — sary altyn» tirshilikke basý aıta sóıleıdi. «Biler me eken, Bekzatym... Aradaǵy tilqatym», «Aǵyn sýdaı ekpindep, laıy joq sýatym» dep aqyndyq qýatyn keleńsiz jaılarǵa qarsy qoıady. Sana qylma bekerge, dúnıe qoıar óterge, ajal daıar jeterge ekendigin eskertedi. «Beınet kórmeı dáýlet jok» ekendigin, onymen boıyńa ıman, dáýlet, bitpeıtindigin, adaldy satsań aramǵa, Qudaı qabyl etpeıtindigin sarqa sóılep, sanaly oı-pikirdi alǵa tartyp, «Sap, sap kóńilim, sap kóńilim!» dep túıedi.

Mahambet aqyn tebirengende:
Ereýil atqa er salmaı,
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký-eńký jer shalmaı,
Qońyr salqyn tóske almaı,
Tebingi terge shirimeı,
Terligi maıdaı erimeı,
Er tósekten bezinbeı,
Uly túske urynbaı,
Tún qatyp júrip,
Tús qashpaı,
Tebingi teris taǵynbaı,
Temirqazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı,
Erlerdiń isi biter me?!

dep, el-jurtyna, qazaǵyna daýylpaz jyryn arnaıdy. Qazaq úshin, eńký-eńký jer shalmaı, tebingi teri shirimeı, terligi maıdaı erimeı is bitpeıtindigin, atyńdy baılap kelgende, qatyn bala jat bolmaı, at ústinde kún kórmeı, asharshylyq shól kórmeı, kıeli halqyń úshin osylaı kúrespeı, kúreskende táýelsizdik úshin kúrespeı, temir qazyq jastanbaı, qý tolaǵaı bastanbaı, bostandyǵyń úshin kúrespeı, bodandyqqa qarsy toıtarys bermeı, shynynda da «Erlerdiń isi biter me?!» dep tıanaqtaıdy.

Eki aqynnyń temirqazyq oıy — halyqtyń qamy, ashynyp sóıleıdi, halqynyń keı adamdaryna kóńili tolmaıdy, ulttyq ósýdi oılaıdy, oılaı-oılaı qaıǵyǵa batady. Sodan soń da kelip, «Aýrý da emes, saý da emes, qurydy ál-qýatym» dep qazaǵy úshin qamyǵady, «Tún qatyp júrip tús qatpaı, Erlerdiń isi biter me?!» dep shıryǵady.

Abaıdyń da, Mahambettiń de júregi halqym dep, ultym dep, qazaǵym dep dúrsil qaqqan...

«Kemel aqyn, kemeńger oıshyl» degen alǵy sózinde akademık Zákı Ahmetov:

«Abaı qazaq ádebıetindegi uly tulǵa, mańdaı aldy aqyn ekeni, tańdaýly týyndylary dúnıe júzi poezıasynyń ozyq úlgilerimen deńgeıles turǵany — bilgen adamǵa aıqyn shyndyq. San ǵasyrlyq baı poezıasy, el qamyn joqtaǵan júzdegen óren júırik jyraý, jyrshy, aqyndary bar qazaq ádebıetindegi Abaı ornynyń erekshe bolýy tegin emes.

Uly aqyndy zaman týǵyzady deımiz. Bul ap-aıqyn, úırenshikti qaǵıda kóringenimen, zer salyp qarastyrýdy qajet etetin óte kúrdeli másele. Basty másele — Abaı halyqtyń túbegeıli múddesin, arman-tilekterin qanshalyqty tereń uǵyp-túsinip, qandaı oıshyldyq deńgeıde, qandaı kórkemdik qýattylyqpen aıtyp jetkize alǵandyǵymyzda. Aqyn úlken tvorchestvolyq tulǵa bolyp qalyptasyp, jetilip, kemeline kelýi úshin tıisti qoǵamdyq jaǵdaı, asa zor daryn men danalyq, úzdiksiz eńbek, izdenis — mine osylardyń túıisip kelýi shart», — dep jaza kelip, «Osy jaǵynan kelsek, Abaıdyń óz shyǵarmashylyq tulǵasy jan-jaqty ekeni birden oıǵa oralady. Ondaı ári oıshyl, ári syrshyl lırık, ári sýretker ár qyrly daryn ıesi bolǵan kesek tulǵaly aqyn sırek kezdesetini daýsyz..

Abaı shyǵarmalarynyń maǵynasyn tereń boılap uǵyp-túsine alsaq, ótken zamandy, eldiń jaıyn, halyqtyń taǵdyryn, oı-armanyn tanı alamyz. Jáne sol arqyly qazirgi zamandy, keshegi men búgingini, keleshegimizdi de baǵdarlaımyz», — dep túıindeıdi. Buǵan Abaıdyń:

Ár kimdi zaman súıremek,
Zamandy qaı jan bılemek?
Zamanǵa jaman kúılemek,
Zamana ony ılemek, —

degen jyrynyń maǵynasy búgingi kún aıtylǵan sózdeı sony. Shynynda da máni zor tujyrym, keń maǵyna, tereń oı. Sanaly adamǵa, sanasy bıik qoǵamǵa aıtylǵan tujyrym.

Al, «Aqberen aqyn» degen alǵy sózinde fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Qunypıa Alpysbaev: «Ulttyq tarıhtyń ulaǵatty esimderi qataryna uly Dala taǵdyrynyń jaıy qolǵa ótýiniń kezekti qanqamaý dáýirimen tustas qosylǵan aqyn, jyraý, qol bastaǵan batyr Mahambet Ómemisulynyń esimi — qos ǵasyrdyń qolamtaly synynan súrinbeı ótip, búginimizdiń de biregeı tulǵaly aqberenderiniń qatarynda tur. Arǵy-bergi tarıhty paraqtap qarar bolsaq, sırek te bolsa kezdeser ǵajaıyp taǵdyrlar bolady. Bir basyna aqyndyqtyń úzdik daryny men batyrlyqtyń batpandaı baǵy qonǵan adamdar sol sırek qubylystar qatarynda. Osynaý eki uǵymnyń ushtasýynan týǵan tulǵalar tuǵyry — beriktigimen de, ásemdigimen de óz ortasynan oq boıy alda júrip otyrady desek, oǵan kýá - Mahambettiń esimi» , — dep bastap, oı-pikirin onan ári órbitip: «Jalpy adamzattyń ádebı murasyna jatatyn týyndylar adamzattyń uly muratymen attas — Táýelsiz beınege ıe shyǵarmalar.

Olardyń negizgi jemisi — adamı is-áreketter de, negizgi mazmuny — bolmystyń máńgilik zańdylyqtary» , — dep túıindeıdi ǵalym.

Uly Abaıdyń:

Sum dúnıe tonap jatyr, isiń bar ma?
Baıaǵy kúsh, baıaǵy túsiń bar ma?
Aldy úmit, arty ókinish aldamshy ómir,
Jeligip jerge tyqpas kisiń bar ma?!
Dámi qaıtpas, buzylmas tátti bar ma?
Bir bes kúnniń orny joq aptyǵarǵa.
Qaı qyzyǵy tatıdy qý ómirdiń
Tatýdy araz, jaqyndy jat qylarǵa?
Et júreksiz ernińniń aıtpa sózin,
Til úırengen nápsiniń qý minezin.
Tilge súıek, erinde jıek bar ma,
Shymyldyq bop kórsetpes shynnyń júzin, —

degen «Sum dúnıe tonap jatyr, isiń bar ma?» óleńimen, uly Mahambettiń «Jalǵan dúnıesi» ishteı úndesip, bir-birin tolyqtyrǵandaı áser beredi:

Qoǵaly kólder, qum, sýlar
Kimderge qonys bolmaǵan?
Sazdaýǵa bitken quba tal
Kimderge saıǵaq bolmaǵan?
Basyna jibek baılaǵan,
Arýlar kimnen qalmaǵan?
Tańdap mingen tulparlar
Iesin qaıda jaýǵa salmaǵan?
Qulandar ishpes burshaq qaq,
Kimderge sherbet bolmaǵan?
Sadaǵyna sary shirkeı uıalap,
Jaý izdegen erlerdiń,
Qaıda basy qalmaǵan?!

deıdi. Jazylýy basqa, maqamy bólek, kórkemdik oralymdary ózgeshe osy eki óleńniń ishteı úndestigi bar. Muny taldaǵan ǵalym Z.Ahmetov: «Sum dúnıe tonap jatyr, isiń bar ma?!» degen óleńinde Abaı ómirdiń ótýi jaıly tolǵanady. ómir qysqa, «aldamshy», baılaýy joq, dúnıe jalǵan, bári de ýaqytsha nárse degendeı uǵymdardan oıshyl aqynnyń jasaıtyn túıini adamgershilikti joǵary ustaý qajettigi — tatýlyq, jaqyndy syılaý, kishipeıil bolý, qýlyq, aramdyqqa boı urmaý» / Abaı 1-tom, 20-bet/, — dep taldaıdy. Bul oı-pikir Mahambet óleńine tán. Biraq eki aqynnyń kórkemdik sheberliginiń deńgeıi qandaı bıik. Abaı «Tilde súıek, erinde jıek bar ma, shymyldyq bop kórsetpes shynnyń júzin» deıdi. Tildiń qudirettiligi keıde shyndyqtyń júzine de shymyldyq bolyp, aqıqatty perdelep, kórsetpeı tastaıtyndyǵy. Al, Mahambet qoǵaly kólder, kimderge qonys bolmaǵanyn aıta otyryp, dúnıe jalǵanyn, Abaı aıtqandaı sum dúnıe tonap jatyr isiń bar ma, joldarymen Mahambet myńnyń dúnıe kimderden qalmaǵan joldarymen úndesip, eki uly dúnıe árbir adamdy oıǵa batyrary anyq.

Abaı ádilettilikti ańsaıdy, ádilettiliktiń ar jaǵynda halqynyń bostandyǵy, ulttyq táýelsizdigi kórnis berip jatyr. Sodan da aqyn:

Qaırat pen aqyn jol tabar,
Qashqanǵa da qýǵanǵa.
Ádilet shapqat kimde bar,
Sol jarasar týǵanǵa.
Bastapqy ekeý sońǵysyz,
Bite qalsa qazaqqa.
Aldyń — jalyn, artyń — muz,
Barar ediń qaı jaqqa? —

dep taýsyla sherin aqtarady. Bul «Ásempaz bolma árnege» óleńi. Ádilettilik izdegen adam maqsatqa jetetindigin megzeıdi. Ádilettilik joly — el bolý, ult bolý, jeke memleket bolý maqsaty. Bir kúngi ishken asyńa máz bolý — jaqsylyqqa bastamaıdy. Túpki maqsat — ádilettikke jetip, táýelsizdiktiń týyn kóterý, sol tý arqyly — halqyńnyn, ultyńnyń eńsesin kóterý. Negizgi maqsat osy.

Mahambet aqyn bolsa:
Qaryndastyń qamy úshin,
Qatyn menen bala úshin,
Qaırylmaı ketken jigittiń,
Ózin kápir alǵanyn
Talam dep aıtsań bolar ma? —

dep jurty úshin qamyǵa jyrlap jol izdeıdi. Qaryndastyń qamy úshin kúresýge, maıdandasýǵa shaqyrady.

Oraı da boraı qar jaýsa,
Qalyńǵa boran borar ma?
Qaptaı soqqan boranda,
Qaptama kıgen tońar ma?
Týyrlyǵy joq tul úıge,
Tý baılasań turar ma?
Tý túbine tulpar jyǵylsa,
Qappaǵan námart ońar ma? —

dep, Mahambet tolaǵaıly tolymdy oıdy el aldyna tartady, oılaǵan jandy tolǵandyrady. «Oraı da boraı qar jaýsa» óleńi Abaıdyń «Ásempaz bolma árnege» óleńindegi negizgi oıdyń ushtyǵyndaı, qazaq halqy úshin birge tolǵap, birge kúrsinip, birge jyrlaıdy. Eki uly aqynnyń jan-júrekteriniń tereńde jatqan týystyǵy kózge eles berip, ekeýine de tabynýǵa týra keledi. Qazaq úshin qos báıteregimizdiń orny bólek, Jumeken aqyn aıtqandaı Abaı men Mahambettiń butaqtary — bıik te, tamyrlary — tereńde...

Abaı men Mahambet — ádilet pen táýelsizdik jyrshysy. Ádilettiń ar jaǵynda — táýelsizdik tur, táýelsizdiktiń ber jaǵynda — ádilet tur. Ádilet pen táýelsizdik — máńgilik ajyramas kúsh, túp-tamyry bir...

Ádilettilikti óz jyrlarynyń basty temirqazyǵy etken Abaı aqyn «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym» óleńinde eline degen janashyrlyǵyn keýdesi qaq aıyrylyp otyryp ashyna aıtady:

Birlik joq, bereke joq, shyn peıil joq,
Sapyryldy baılyǵyń, baqqan jylqyń.
Basta mı, qolda malǵa talas qylǵan —
Kúsh synasqan kúndestik buzdy-aý shyrqyń, —

dep, qazaqtyń tıanaqsyz, baılaýsyz baıǵus qalpyn synap-minep, aǵaıyn joq nárseden eter burtyń, onyń da alǵan joq pa Qudaı qulqyn deıdi. Minekı, buzǵan joq pa eldiń sıqyn, bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym dep kemshilikti týra aıtyp, betine basady. Budan ári uqpaısyń óz sózińnen basqa sózdi, aýzymen oraq orǵan óńkeı qyrtyń, jaqsy menen jamandy aıyrmaǵan, eki urtynyń biri qan, biri maı bop júrgen halqyna: ustarasyz aýzyńa tústi-aý murtyń, Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym dep ǵasyr bıiginen ulaǵatty úkim aıtady, Abaı hakim.

Osyndaı sezim júregin alǵa tartqan Mahambet aqyn:

Týyrlyqsyz tul úıge,
Tý baılasań, turar ma?
Baǵanaly terek jarylsa,
Baqyrash jamap bolar ma?
Qudaıǵa qarsy butaq bitkenshe,
Emenge ıir butaq bitseıshi —
Qyranǵa tuǵyr qylarǵa!
Hannan qyryq týǵansha,
Qaradan bir-aq týsaıshy,
Halyqtyń kegin qýsaıshy —
Artymyzdan bizderdiń
Aqyryp teńdik surarǵa! —

deıdi. Abaı tolǵanady: «Birlik joq, bereke joq, shyn peıil joq, sapyryldy baılyǵyń baqqan jylqyń dese, Mahambet týyrlyqsyz tul úıge tý baılasań, turar ma dep zaryn shyǵarady. Aınalyp kelgende, halqymdy qalaı halyq etem, elimdi qalaı el etem, ultymdy qalaı bıikke kóterem degen zar zamannyń úni. Ony tyńdaıtyn urpaq barma, ony uǵynyp tyńdaıtyn búginniń balasy bar ma? Bir aınalyp kelgende urpaq taǵdyry, ult taǵdyry. Kesheginiń qaıǵysy, búginniń zary, erteńimizdiń muńy. Bolashaq úshin kúres, keleshek úshin maıdan.

Uly Muhtar Áýezovtiń «Abaıtaný» máselelerine arqa súıep, ony negizge ala otyryp, Mahambettaný máselelerine de basty temirqazyq etýimiz qajet. Abaı Qunanbaıulynyń ómiri men aqyndyq eńbegine toqtalý úshin, Abaıdy týdyrǵan dáýiri, tarıhı ortasy, osy kezdegi qoǵamdyq qarym-qatynas týraly biraz kirispe sóz aıtýymyz qajet deıdi M.Áýezov. Bul oryndy da. Óıtkeni aqynnyń tulǵasyn ashýda, onyń shyǵarmashylyǵyn daralaýda bul alǵy sharttar bolýǵa tıis. Abaıdy tanýy «Abaıdyń ómirbaıany», «Abaıdyń jas shaǵyndaǵy shyǵarmalary», «Abaıdyń lırıkasy» taǵy basqa taqyryptarǵa bóle otyryp, taldaıdy. Bul baǵyt aqyn Mahambet Ótemisov ómiri men shyǵarmashylyǵyn zertteýdegi basty baǵyt bolmaq.

Kompozıtor Bazarbaı Jumanıazovtyń «Mahambet» atty eki aktili tórt perdeli operasynyń (lıbrettosyn jazǵandar Berqaıyr Amanshın, Saǵı Jıenbaev) «Qıyl qyrǵyny» prologynda:

Isataı dilmar edi toptan ozǵan
Nar edi báıterekke basyn sozǵan,
Er týmas el baǵyna Isataıdaı
Minezi týra edi týǵan aıdaı...

1835 jyldan bastalǵan Isataı men Jáńgir arasyndaǵy teketirestiń aıaǵy úlken halyq kóterilisine ákeldi. Naryn qumynan bastalǵan ereýil Jáńgirdi jaqtaǵan bı, starshındardyń jáne Oral kazak-orys otrádtarynyń kúshimen Jáńgirdi jaqtaǵan bı, starshyndardyń jáne Oral kazak-orys otrádtarynyń kúshimen Jaıyqtyń Buhar betine sheginedi. Taısoıǵan asyp, Jemdi saǵalap, Qıylǵa bet alǵan Isataıdyń qoly 1838 jyly 12 shildede Aqbulaq boıynda ózinen qarýy da, sany jaǵynan da basym Oral kazak-orys áskerinen jeńiliske ushyraıdy. Osy qyrǵynda Isataı uly Ospandy Mahambetke amanat etip, «Jan joldasym, Mahambet, jumyrtqa úshin qus ta óler-uıada jatqan shaıqalmaı, balamdy berdim qolyńa, qutqara gór» dep ótinedi. Isataıdyń ólimi men jeńilis aqyndy da, halyqty da qatty kúıindiredi», — deıdi. Al endi birinshi aktysynda: Orda qalasy. Han saraıy. Peterbordan general shenin alyp oralǵan Jáńgirdi quttyqtaýǵa kelgen qonaqtarǵa toı. Evropa saltymen jıhazdalǵan saraıda baı men bıler, starshyndar, patsha ofıserleri, sheneýnikter, Orynbor, Astrahan, Ófó qalalarynan kelgen meımandar... Jáńgir, Fatıma, Zylıhalar kelgen qonaqtardy qarsy alyp, iltıpat kórsetýde. Sharapqa toıyp alǵan polkovnıkter Geke, toıdyń asabasy Balqy bı jáne Mahambet aqyn. Bı bıletip, tostar kóterilip, toı qyza túsýde.

Fatıma Jáńgirdiń úlken uly Zulqarnaımen váls bılep, roıáldiń súıemeldeýimen romans oryndaıdy. áńgime ústinde «Dúnıeniń qyzyǵy nede?» degen Jáńgirdiń saýalyna árkim árqıly jaýap beredi. Sóz arasynda Balqy Isataıdyń toıǵa kelmegenin basyp aıtyp, jik salady. Ashýǵa býlyqqan han «Halyqqa qanshama jaqsylyq jasasań da, keri tartpa keranaý arda qazaqsyńdar» dep óshin Zylıhadan alardaı zildi sózder aıtady. Namysshyl, jalyndy Mahambet qana hanǵa tik sóılep, sóz qaıtarady da, toıdy tastap ketip qalady.

Esin jıǵan Geke Jáńgirdi Mahambetpen beker egestiń dep sógedi», delinedi. Bul bir shaǵyn baıandaýlary Mahambet ómirinen az bolsa da habar beredi.

Ereýil týy jyǵylyp, jigeri qum bolǵan Mahambettiń sońyna orys otarshylary men halyq múddesin satqan bı-sultandar sham alyp túsedi. Jáńgir han ańǵa shyǵady. Mahambet han nókerleriniń qolyna túsip qalady. Jáńgir men Mahambet ózderiniń kózqarastaryn ashyq aıtyp, uzaq sóztartystan keıin Jáńgir batyrdy jónine jiberedi.

Hannyń Balqy, Geke sıaqty jandaıshaptary jibergen jaýyzdardyń qolynan elim dep eńiregen esil er qaza tabady.

At jigittiń maıdany,
Qylysh-jannyń dármeni,
Ólim-haqtyń pármeni
Ataqty ermen birge ólse
Jigittiń bolmas armany...

Bul ózi «Mahambet» operasynyń tórtinshi, aqyrǵy kórinisi. Iaǵnı fınaly. Osyndaǵy «Orys otarshylary men halyq múddesin satqan bı-sultandar» degen sózdiń jany bar. Óıtkeni, Mahambet han bolǵany úshin qasarysyp júrgen joq, bı-sultan bolǵany úshin boıyn aýlaq salyp júrgen joq. Sol orys otarshylarynyń qol-shoqpary bolǵany úshin, solarǵa quldyq uryp, halqyn, jurtyn oılamaǵany úshin kúresip, túpki oıy — ult táýelsizdiginiń qamy úshin basyn oqqa tikken adam. Ulttyń uly Mahambeti bolatyndyǵy da sondyqtan.

Mahambet Ótemisovke de, Abaı Qunanbaevqa da qatysty bir derekti keltirsek artyq bolmaıdy. Sábıt Muqanov «Tańdamaly shyǵarmalarynyń» on besinshi tomynda tarıhı-etnografıalyq sholý jasaı otyryp, mynadaı oıdy alǵa tartady: «Arǵy tegi bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıinge saktarǵa, gúnderge ushtasatyn qazaqtardyń mádenıeti, myńdaǵan jyldar boıyna sarań, shaban órkendep kelgeni málim. Oǵan budan eki jarym myń jyl buryn bizdiń elge saıahat jasap kelgen grek tarıhshysy Gerodottyń @ , qytaı, Rım saıahatshylarynyń, sońǵy myń jyldyń aldy-artynda bizdiń dalaǵa jolaýshylap kelgen rýmnyń /Vızantıa/, arabtyń, ırannyń, taǵy basqalardyń qaldyrǵan jazýlaryna qaraǵanda, burynǵy sak, massaǵat, gýn, sarmat atalatyn kóshpendilerdiń turmysynan qazaqtardyń turmys aıyrmashylyǵy az bolǵandyǵy málim.

XV ǵasyrdyń aıaǵynda, XV1 ǵasyrdyń basynda ómir súrgen jáne dúnıe júzine áıgili «Tarıhı Rashıdı» kitabynyń avtory Muhammed Haıdar Dýlatı óz tusyndaǵy kóshpendilerdiń ómirin sıpattaǵanda: «Biz dalalyq turǵyndarmyz. Bizde tańdanarlyq erekshe qymbat nárseler joq. Bizdiń bar baılyǵymyz — jylqy. Onyń eti — azyǵymyz, terisi — kıimimiz. Biz úshin tatymdy sýsyn — jylqy sútinen jasalatyn qymyz. Bizdiń jerimizde baý-baqsha da, qysqy, jyly úıler de joq. Bizdiń kórer qyzyǵymyz mal baǵý ǵana», — deıdi.

1. Gerodot — bizdiń jyl sanaýymyzdan tórt jarym ǵasyr buryn ómir súrgen, óz zamanynda «tarıhshylardyń atasy» atalǵan grek ǵalymy. Onyń toǵyz kitaptan quralǵan tarıhy, bizdiń dáýirden burynǵy myń jyldyń ishinde Orta teńiz tóńiregindegi jáne parsy men Ellan /Gresıa/ arasynda bolyp, kóp jylǵa sozylǵan soǵysty baıandaıdy.

2. Muhammed-Haıdar Dýlatı /1499-1551 qazaqtyń Dýlat rýynan shyqqan ǵalym. Ol bilimdi Buhara medresesinen alyp, keıinnen Samarqannyń Kókorda atalatyn handarynyń hany Rashıdtiń bas ýáziri qyzmetin atqarǵan. Sonymen qatar «Tarıhı-Rashıdı» dep atalatyn kólemdi ǵylymı eńbek jazǵan. Ol eńbek ekige bólinedi: birinde — Rashıd handyǵynyń tarıhy týraly baıandalady da, ekinshisi — Muhammed-Haıdardyń ata-babasyn jáne óz ómirin sıpattaıtyn memýary.

Bul arqyly qazaq degen halyqtyń turmysy — kóshpelilik, baǵatyny — mal, mádenıet dárejesi halqynyń júzden toqsan segiz paıyzy saýatsyz, ulttyq baspasózi, mektebi t.t. joq, artta qalǵan el bolǵanyn aıtpaq Sábıt Muqanov, keńes ókimetiniń alyp bergen teńdigin aıtý úshin keltirgen. Qalaı desek te, munda shyndyq joq deýge bolmaıdy. Biraq, asyra silteýshilik zamanda tek osylaı aıtylý úrdis edi. Qazirgi Táýelsizdik alǵan urpaq muny oqysa jaǵasyn ustap senbes edi.

Solaı desek te, Sábıt Muqanov «Jazba ádebıeti belesteri» atty zertteý maqalasynda: «Altyn orda» degen Edil boıynda HSH ǵasyrdan bastap qurylǵan ákimshilik ólkesindegi halyqtardyń ishinde, tatardan sońǵy eń moly qazaq rýlary bolǵanǵa uqsaıdy. Oǵan keltiriletin eń senimdi dáleldiń biri, osy ordanyń alǵashqy hany — Shyńǵysuly Joshyhan óliginiń qazaqtyń Ulytaý atalatyn mekende jerlenýi.

«Altyn Orda» handarynan ıslamdy birinshi bolyp qabyldaǵan — Joshynyń /1273/ jyly ólgen/ balasy Bereke /Bereke — 1286 jyly ólgen/ han. Odan keıin bul dindi Edil boıyna, Orta Azıaǵa, Kavkazdyń keıbir halqyna, qazaq dalasyna keńinen taratqan Ózbekhan /1263 jyly ólgen/.

«Altyn ordanyń» sońǵy hany Toqtamys shamamen 1300-1406 jyldary arasynda jasaǵan. Shoqan Ýálıhanovtyń zertteýinde Toqtamys buıryq-jarlyqtaryn kóne túrki tilinde arab árpimen jazǵan.

Al, «Abaı (Ibrahım) Qunanbaev (1845-1904)» zertteýinde: «Qunanbaı dinshil adam bolǵan. Ol sol kezge deıin kóshpeli qazaq aýyldarynyń arasyna birtindep tarap kelgen musylman dininiń yqpalyn kúsheıtýge tyrysqan, namaz oqıtyn, oraza tutqyzý, dáýletti adamdarǵa zeket tóletý sıaqty din sharttaryn ózine baǵynyshtylarǵa kúshpen taratpaq bolǵan. Osy maqsatpen Orta Azıanyń dindar qojalaryn, tatar moldalaryn qaramaǵyndaǵy aýyldarǵa taratyp, olardyń balalaryn mindetti túrde musylmansha oqyttyrady. Sondaı qoja-moldalardy óz aýylynda da ustap, óz balalaryn, olardyń ishinde Abaıdy Ǵabıthan esimdi tatar moldasyna sabaqqa bergen.

Moldadan úsh-tórt jyl oqyǵan Abaıdyń sabaqqa zerektigi baıqalǵan soń, ákesi Semeı qalasyndaǵy musylman ımamy Ahmet Rızanyń medresesine aparyp oqýǵa ornalastyrady. Ol — «mútákállımın» atalatyn din sabaqtaryna tarıh, pozzıa, matımatıka, fılosofıa, dúnıelik bilim salalaryn qosa oqytýdy qajet dep tapqan aǵymnyń ókili bolady», — dep jazady. Bul Keńes kezinde kertarpalyq bolyp sanalsa, al búgingi Táýelsiz el úshin qundy derek. Sol sıaqty Mahambet Ótemisov týraly qundy derekter bar.

Ǵalym Qajym Jumalıev «Mahambet» /1804-1946 jj/ atty monografıa jazdy. Bul Mahambettaný ǵylymynyń bastaý kózi edi. 1948 jyly Qazaq SSR Ǵylym akademıasynan jaryq kórgen bul kitabynyń kirispesinde, ǵalym:

«Mahambet Ótemis uly qazaq halqynyń H1H ǵasyr bas kezindegi iri aqyndarymyzdyń biri, Mahambettiń óleńderi sharýalar kúresimen baılanysty. Bul kúres kádimgi qazaqtyń qalyń eńbekshileriniń ishki, tysqy qanaýshylaryna qarsy kóterilgen Isataı Taıman ulynyń bastaǵan kóterilisi bolatyn.

Isataıdyń ári jan dosy, ári aqylgóı dem berýshisi, jalyndy aqyn Mahambet osy uly kóteriliske bastan aıaq qatysqan adam. Ol jaı ǵana qatysyp qoıǵan joq, tarıhta máni zor sol kúrdeli qozǵalystyń uıymdastyrýshysy jáne kóseminiń biri boldy. Sondyqtan da muny keıde Isataı men Mahambettiń kóterilisi dep atap ketken, — dep jazady.

Abaıtaný máselelerin ǵylymı aınalymǵa alǵash tartyp, ǵylymı taldaý jasaǵan Muhtar Áýezov «Mahambet» /1803-1845jj/ týraly monografıalyq zertteý eńbeginde: Ótemisuly Mahambet Isataı qozǵalysynyń, eń iri adamynyń biri, Isataıdyń naǵyz qandy kóılek joldasy edi.

Týysy Berish rýynan. Atasy - Ótemis. Onyń atasy — Qulmáli. Máli degen, qazaqqa bir soǵysta qolǵa túsken tutqyn eken.

Berish ishinde Týmas degender enshiles, týysqan ǵyp áketken. Máli tuqymy ózderin parsy patshasy Nádirsheniń násilimiz deıdi eken.

Qulmáli keıin ósip bir bólek el bolǵan. Ornyqqan mekeni: Gýrev ýıezi, Taısoıǵan degen jer.

Qazaq ishi Qulmáli tuqymynan bı de, batyr da, sheshen de shyqqan dep, bulardyń túbin zatty desetin bolsa kerek.

Ótemis Aıshýaq, Bókeı degen Kishi júz handarynyń tusynda qabyrǵaly bı atanǵan,- dep taldaıdy. Asylynda, Muhtar Áýezov Mahambet Ótemisov shyǵarmashylyǵyn tereń de, jan-jaqty zertteýge den qoıǵandyǵy kórinedi. Óıtkeni, Mahambettaný máseleleri jóninde, qalaı zertteý kerek, neni alǵa maqsat etip qoıý kerek, jalpy Mahambettiń ádebıettegi orny qandaı, qandaı tulǵaly aqyn, osy tóńireginde joba-jospar jasap oǵan erekshe zeıin qoıǵan. Biraq ýaqyt degen patsha oıǵa alǵanyńnyń bárin úlgirte me? Sondyqtan, Muhań uly Abaıdyń ózin zertteýdi tolyq aıaqtalmaı ketti. Ýaqyt, zaman, dáýir, qoǵam, saıasat oǵan mursat bermedi. Degenmen de, Mahambettaný máselelerine úlken jol salyp ketken ǵulama ǵalym.

Mahambetti talaı-talaı uly tulǵalar zertteýge shynaıy berilse de, onyń saıası taǵdyryn qalaı zerttep, qaı baǵytta saralaýǵa kóp oılandy. Óıtkeni, Mahambet jyrlary ýaqyt aǵymyna syımaıtyn, dáýirdiń mańdaıyna qonǵan ulaǵatty da, kúresker týyndylar edi. Sol kúresker aqyn ekenin ishteı sezip, ol týraly monografıa jazǵan alyp tulǵalardyń biri — Sábıt Muqanov. Sábeń «Mahambet Ótemisuly» /1803-1845/ atty zertteý eńbeginde: 1801 jyldan bastap Kúnbatys Qazaqstanda, Edil men Jaıyq ózeniniń arasynda qurylǵan «Bókeı ordasy» týraly, ony basqarǵan handar: Bókeı, Syǵaı, Jáńgir úsheýiniń patsha úkimetine qalaı satýy týraly, patsha úkimetiniń olarǵa qandaı qadir-qurmet kórsetýi týraly joǵaryda aıtyldy.

Patsha úkimetiniń óz qolynda — gýbernator Andreevskııdiń úıinde tárbıelenip, voennoe ýchılısheden monarhısyq rýh alyp shyqqan Jáńgir handy, patsha úkimeti orys knázdarynyń dárejesinde ustanǵanyn, Jáńgir «qazaqy» handardaı emes, Rossıa patshasynyń saltanatymen turýǵa tyrysqanyn, sondyqtan onyń halyqty qanaýy óte óktem bolǵandyǵyn da joǵaryda biraz baıandadyq, — dep bastap, H1H ǵasyrda halyqtyń bostandyǵy úshin kúresin sıpattaıtyn poezıada Mahambet jyrlarynyń orny erekshe. Eń aldymen, H1H ǵasyrda halyq kóterilisine naıza men qalamyn birdeı belsene jumsaǵan aqyn joq deýge bolady, kóterilisti jyrlaýshy ózge aqyndardan, mundaı ári istiń, ári sózdiń qajymas qaıratyn ázirge kezdestirmeımiz, ózge aqyndar eń jaqsy degende kóterilistiń jyrshysy ǵana».

Budan ári, ekinshi deıdi, Sábıt Muqanov: Isataı — Mahambet kóterilisi, árıne, saıası programmasyz, halyqtyń stıhıalyq kúresiniń biri, sondyqtan Mahambet jyrlarynda da aıqyn saıası programma joq. Sonda da Mahambet jyrlarynyń erekshe qasıeti, stıhıalyq kúres ushtasa, shıelenise kep, saıası sanaly kúreske soǵatynyn dáleldeıdi, — dep jazdy. Saıası sapaly kúreske soǵatynyn dáleldeıdi deýinde úlken mán bar. Bul shynynda da saıası sanaly kúres edi. Sanaly saıası kúres bolatyny, Mahambet qazaq han-sultandaryna qarsy emes, orys ımperıasynyń quldyǵynda bolyp, orys bodandyǵyna aınalǵan han-sultandarǵa qarsylyq.

Úshinshi deıdi, Sábıt Muqanov: Úshinshi — árıne, Mahambet jyrlarynda, Mahambetten buryn jasaǵan aqyndardyń Mahambetten buryn jasaǵan batyrlar týraly, olardyń qaırattary týraly aıtylǵan jyrlardan kezdesetinderi bar, máselen, Mahambettiń Baımaǵambet sultanǵa aıtqan qaıraty Edige batyrdyń Toqtamys hanǵa aıtqan qaıratymen bir saryndas, jolyna joly, sózine sózi dál keledi. Budan Mahambettiń aqyndyǵy tómendemeıdi, Mahambet burynǵylardan aldy degen qorytyndy jasaýǵa bolmaıdy. Jalǵyz Mahambet emes, aýyz ádebıet aqyndarynda ózinen burynǵy aqyndar jyrynan óz jyrlaryna, retine qaraı, kesektep paıdalaný az kezdespeıdi. Bul ádet Buqarda da, Dýlatta da, Shortanbaıda da, basqalarda da bar,- dep jazady. Bul jerde, Sábıt Muqanovtyń keıbir pikirlerine qosylmaı, qarsy kelip, kemshin oılaryn ortaǵa salýǵa bolady. Birinshiden, bul «ádet» emes, ekinshiden jiti kózben qarap, ǵylymı turǵyda tarazylasaq Mahambet jyrlary Buhardyń da, Dýlattyń da, Shortanbaıdyń da óleńderinen, tipti, basqasha — Buhar da óz aldyna, Dýlat ta óz aldyna, Shortanbaı da óz aldyna, al Mahambet tipte basqasha baǵyttaǵy aqyn. Bir-birine uqsamaıtyn uly tulǵalar.

Halel Dosmuhameduly «Mahambet batyr» degen jazbasynda: Isataıdyń joldastaryn, onyń ishindegi Mahambet sekildi bastyqtaryn usta degen ókimettiń qatty buıryǵy shyqqan. Mahambet el ishinde júre almaıtyn bolǵan. Mahambet aqyry ustalatynyna kózi jetken soń Baıulynyń adamdary basy Úbi, Baınaq degender bolyp Mahambetti zorlap Baımaǵambet sultanǵa alyp barady. Baımaǵambetten ókimetke ustap bermeıtin qylyp, el ishinde júre berýge ruqsat alyp beredi. Bılerdiń sózin qabyldaǵan soń, Baımaǵambet batyrdy úıine shaqyryp tanysady. Batyr úıge qarý-jaraǵyn tastamaı kiredi. Baımaǵambet batyrdan «Bir-eki aýyz óleń aıtyńyz» dep ótinish qylady. «Meniń sózim sizge jaqpas» dep batyr aıta qoımaıdy. Baımaǵambet qaıta-qaıta ótinish qylady. Sonda Mahambet Isataıdy joqtap, Baıekeni boqtap, belgili óleńin aıtady, — dep jazdy. Baımaǵambet sultannyń jas jandaıshaptary ashýǵa basyp, Mahambetke tap bergende, Sultan tóreligin jasap, olardy toqtatyp: «Bulaı aıtpasa Mahambet batyr bola ma, batyrdyń sózin kótermesem men han bolam ba», — degen eken. Budan ári Halel Dosmuhameduly: Mahambet Oraldaǵy týystarynyń arasynda júredi. Ókimetke, handarǵa qarsy eldi azǵyrýyn qoımasa kerek. Bir kúni úıine bir bólek adam men dosy Yqylas degen kisi keledi.Qonaq bolyp otyryp Yqylas Mahambettiń óz qylyshymen basyn kesip alady. Yqylastyń rýy tama, jaba bóliminen, tuqymdary osy kúni Oral ýezinde Bórili bolysynda. Yqylasty azǵyryp óltirýge jumsaǵan Baımaǵambet dep aıtady-mys. Batyrdyń basyn aparyp bergende Baıeke Yqylasqa aıtypty-mys: «Óltir dep jibergen joq edim, tirileı ustap ákel dep edim, basyn alyp ket», — dep ámirlik jasaǵan eken. Qalaı desek te, Mahambet arqyly Baımaǵambet sultan arqyly Mahambet te úlken oqıǵaǵa aınalyp, uly tarıhqa engen aqyn.

Jazýshy Sáken Júnisov «Qaroıdaǵy sońǵy kún» atty kınopovesinde Mahambettiń únin berip, «Men túsimde, buryn aıtpaǵan, biraq kóńilinde júretin bir óleńdi keltiredi:

«Áýeli Kaspıı telegeı,
Aǵyl da tegil teńizdeı,
Edil men Jaıyq boıyndaı,
Sýalmaı aǵar sel boldyq.
Etek-jeńi keń boldyq.
Bókeılik tutas el boldyq.
Júre kele bólinip,
Burynǵydan kem boldyq.
Birte-birte sońynan
Biltelenip sógilip,
Bir-birimen soǵysqan
Satyr da sutyr seń boldyq.
Darıǵa-aı, shirkin, aqyry
Batystan soqqan betke uryp,
Teristen soqqan kótke uryp,
Jat jerlik jelge jem boldyq.
Mújilip, kemip, jelinip,
Aqyret kebin súıretken
Aıadaı kórde jalańbut
Han men Qara teń boldyq.
Sonymen, káne, ne boldyq?!
Sonymen, qazaq, ne boldyq?»
Budan soń bári qosylyp:
«Aqyret kórde jalańbut
Han men Qara teń boldyq» —

dep jazady. Kınopovestiń fınalynda: «Kishkentaı» sıaqty kúıdiń fınalynda, qańqalardyń fonynda Mahambettiń óleń joldary tıtrda jazyla bastaıdy:

Edil úshin egestik,
Jaıyq úshin jandastyq,
Qıǵash úshin qyryldyq,
Tepter úshin tebistik,
Teńdikti, maldy bermedik,
Teńdiksiz malǵa kónbedik.
So sekildi asqan qaırattan
Oılashy, qane, ne taptyq?!
Oılashy, urpaq, oılashy,
Oı túbine boılashy, —

dep aıaqtaıdy. Jáńgir han bolsyn, Baımaǵambet sultan bolsyn, Isataı batyr bolsyn, Mahambet aqyn bolsyn báriniń ortaq qaıǵysy: Eldi el etý, halyqty halyq etý, jurtty jurt etý. Qazaq halqyn saqtaý, ultty saqtaý. Qazaqty bolashaq urpaqqa amanat etip tapsyrý. Azat etý. Táýelsizdik úshin kúres. Biraq, árqaısysynyń kúres joly ártúrli, árqıly. Keıde bir-birin túsinedi, keıde bir-birine qarama-qaıshylyqta keledi. Qalaı degenmen de árqaısysynyń tarıhtaǵy ornyn, árqaısysynyń tarıhta jibergen kemshiligin arajigin ajyrata otyryp, ádil baǵasyn berýimiz kerek. Sol úshin de tereń de, jan-jaqty zertteý — bizdiń paryzymyz, bolashaq urpaqtyń boryshy. Parasatty paıymdaý, baısaldylyqpen tarıh tarazysynda ólsheý — búgin men erteńniń isi, bolashaq pen keleshektiń enshisinde. Bul bir túbi tereń jatqan shyndyq pen aqıqattar.

Aqyn Muhtar Shahanuly da «Mahambettiń sońǵy sózi» degen óleńinde:

Men túsimde zorlyq kórdim,
Qorlyq kórdim ǵalamat
Bir tanys qol soǵyp ótti áldekimdi panalap,
Zulymdyqtyń jasyrynyp keletini jaman-aq,
Iyǵymnan ushqan basym kókiregimnen domalap,
Bara jatty atameken Aqjaıyqty jaǵalap,
Júregimnen aqqan qanǵa boıalypty bar alap.
Já, bul túsim tegin emes myna soıqan zamanda
Tirshilikpen qoshtasar sát jetti-aý deımin maǵan da.
Qoshtasar sát jetti-aý deımin, týǵan elim,eńselim?!
Bostandyqqa shaqyryp em, —

dep jyrlaı kele, tereń aqyndyq paıymmen túıindeıdi:

Týǵan elim,
Qudiretimsiń ańsaǵan,
Aldan jarqyn kún shyqqansha
Keskinińdi kórmeıinshi sharshaǵan,
Pasyq oılar tunshyqqansha,
Dýlyǵany qaq jaryp gúl shyqqansha
Jer astynan qarap jatam men saǵan.

Mahambet Ótemisov qalaı aıtsaq ta, qandaı qarymmen qulashymyzdy jaıyp aıtsaq ta, taý shyńyndaı, aspan kindigindeı, jerdiń tuńǵıyq tereńindeı qol jetkizbes tulǵa. Mahambettiń basty tulǵa bolýy — bostandyq úshin kúres, ulttyń táýelsizdik úshin kúrestiń basynda turǵan, semser-qylyshtaı, ótkir almastaı batyr da, aqyn da, azamat ta bolǵan ulttyq uly tulǵa.

«Aqyrǵy aıqas nemese Mahambettiń ólimi» atty maqalasynda, aqyn Maqsut Netalıev: «Isataı — Mahambet! Bul sóz el jadynda baıaǵyda-aq jattalyp, aforızmge aınalyp ketkeli qashan! Birinen-biri ajyramas qos tulǵa! Isataısyz — Mahambet, Mahambetsiz — Isataı joq!

«Isataı — basshy, men — qosshy» dep aqynnyń ózi aıtqandaı, eli úshin eńirep týǵan eki tarlan bóriniń esimderi qazaq tarıhynyń erlik tarıhynda da bir-birinen ajyramaı, tutas jazylady jáne tutas oqylady: Isataı — Mahambet! — dep jazyp, oıyn bylaı túıindeıdi: Isataı — Mahambet! Bul egiz esim máńgilik el jadynda saqtalyp qaldy. 1991 jyly Isataı Taımanulynyń týǵanyna 200 jyl tolýyn toılaǵan Táýelsiz el endi jyr suńqary — qaısar aqyn Mahambet Ótemisulynyń 200 jyl tolatyn mereıtoıyn IýNESKO-nyń qoldaýymen atap ótkeli otyr. Ol da Abaı syndy búkil qazaq halqynyń abyroıy!»

Shynynda da Mahambet Ótemisuly Abaı-syndy búkil qazaq halqynyń abyroıy bolýymen birge, Ahmet Baıtursynov aıtqandaı Abaı ádebıetimizdiń bas aqyny bolsa, Mahambet — ulttyq Táýelsizdigimizdiń bas aqyny. Men bul oıdy M.O.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı keńesinde dál osy oıdy ǵylymı keńes músheleriniń aldyna tartqanmyn. Akademıkter Serik Qırabaev, Seıit Qasqabasov bastaǵan ǵalymdar Sherıazdan Eleýkenov, Jumaǵalı Ysmaǵulov, Sara Kúzembaeva, Aıgúl İsmaqova, Baqytjan Ázimbaeva, Serikqazy Qorabaev, Islam Jemeneı-syndy ǵalymdar qostady. Qazirgi ulttyq táýelsizdigimizdiń bas aqyny — Mahambet Ótemisuly desek qatelespeımiz. Bul Mahambet úshin berilgen artyq ta, kem de baǵa emes. Mahambet Ótemisuly bul ataqqa laıyq tulǵa.

Zertteýshi ǵalym Músilim Bazarbaev óziniń «Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy» atty monografıasynda: Poezıa — ádebıettiń kóne salasy, biraq jasaǵan saıyn jasara túsetin jandy salasy. Eń tuńǵysh óleńdi, nemese ony shyǵarǵan alǵash aqyndy eshkim de izdep taba almas! Poezıa tarıhy eski tarıh. Kóne Egıpet pen Ellada, Rım, Aravıa, poezıa juldyzy taımaǵan Farsy men Túrik jeri... Qytaı men Japonıa shaıyrlary óz aldyna...

Óleń — urpaqtan urpaqqa kóship, talaı zamandy, talaı jandy tań qaldyryp kele jatqan asa bıik, parasat kózi, — dep jazady. Sol parasat kózi — Abaı men Mahambet. Budan soń ǵalym óz oıyn órbitip: Ár zaman poezıasynyń ózine laıyq kúıi bar, ózine laıyq úni bar. Adam balasynyń búkil tarıh boıyna ilgeri ósip damýy qanshalyqty tynymsyz, tolassyz júrip jatqan proses bolsa, kórkem beıne júıesimen oılaý, dúnıeni obrazben tanyp baıandaý, sýretteý óneri de toqtaýsyz damyp, jańalanyp, jaqsaryp kele jatqan qubylys. Qoǵamdyq sananyń bir túri retinde kórkem ádebıet qaı ǵasyrda bolsa da, sol zamanǵy adamdardyń bir-birine degen qatynasyn, oı-armanyn, dúnıe tanymyn baıqatpaq. Sonyń ishinde poezıanyń ǵana qudireti keletin, tek óleń ǵana aıta alatyn tebirenis bar. Ol — zaman kúıi, tirshilik etken jannyń muńy men zary, ishki oı-sezimi, armany, kúıinishi men qýanyshy, — dep jazady. Poezıa tym kóne, tym eski ekeni ras. Poezıany Abaı men Mahambet bastamaǵany ejelden belgili aqıqat. Biraq Abaı da, Mahambet te jańa dáýirdiń poezıasyn bastap berdi. Ol — ult bostandyǵy, ult táýelsizdigi. Qazaq halqy úshin kúres. Ulttyq dástúrmen bastap, jańashyldyqqa jol ashqan tulǵalar Leonardo da Vınchıdiń: «kórkemsýret — tilsiz poezıa, al poezıa — kórinbeıtin kórkemsýret ekenin janymen de, júregimen de uǵynǵan aqyndar. Shynynda da, ǵalym aıtqandaı árbir qozǵalystaǵy ósý, óný ústindegi tiri organızm sıaqty ádebıet pen kórkemóner jaıyn zerttegende onyń ótkeni men qazirgisin, bolashaǵyn ıaǵnı búkil damý evolúsıasyn tolyq alyp qarap, zertteý, oǵan ádil baǵa berý — ýaqyt ústemdigi.

Elimizdiń táýelsizdik alýynan bergi dáýirde jazǵan eńbekterin iriktep, «Táýelsizdik órisi» atty eki tomdyǵyn jarıalaǵan akademık Serik Qırabaev «Abaıtaný ǵylymynyń bel-belesteri» atty zertteý eńbeginde: «Abaıtaný — Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń eń kóp zerttelgen ónimdi salasynyń biri. Aqyn shyǵarmalarynyń alǵash baspasóz betinde jaryq kórip, oqyrman júregine jol tabýynan bastasaq, onyń búgin júz jyldan astam tarıhy bar. Abaı ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly ǵylymı máni bar alǵashqy oı-pikirdiń jaryq kórýi de osy ǵasyrdyń bas kezinen bastalady. Biraq Abaıdyń alǵashqy zertteýshilerdiń aty-jóni men eńbekteri sońǵy kezge deıin jabyq sanalyp, Abaıtanýdyń alǵashqy kezeńi aqtańdaq kúıinde qalyp keldi. Tek elimizdiń táýelsizdik alýy jaǵdaıynda ǵana bul máseleni ashyq áńgimeleýge múmkindik týdy, — dep jazdy. Abaıtaný ǵylymy-syndy Mahambettaný ilimi de Táýelsizdik kezeńde jańa mazmunǵa laıyq zerttelýi kerek.

Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, akademık Seıit Qasqabasov «Altyn jylǵa» atty kitabyndaǵy «Báıterek» degen zertteý eńbeginde: «Álem halyqtarynyń mıfologıasynda kosmostyń modeli eki túrli bolyp keledi. Biri — vertıkaldi de, ekinshisi — gorızontaldi qurylym. Osynyń ekeýi de qazaq mıfologıasynda bar. Gorızontaldi modeldiń kórinisin dúnıeniń tórt buryshyn kezgen Qorqyt týraly ápsanadan tabamyz. Ólimnen qutylý úshin batysqa da, shyǵysqa da, ońtústikke de, soltústikke de barǵan Qorqyt barlyq jerde ózine qazylyp jatqan kórdi kórip, eń sońynda Syrdarıanyń qaq ortasyna kelip, tynym tabady. Syrdarıa ózeni bul jerde — kosmostyń kindigi bolyp kórsetiledi de, jartylaı gorızontaldi, jartylaı vertıkaldi modeldiń beınesi retinde sýretteledi. Ejelgi mıfologıalyq uǵym boıynsha úlken ózender — kosmos bolyp qabyldanady, olardyń basy — joǵarǵy álem, ortasy — ortańǵy álem, aıaǵy — tómengi álem. Mine, Qorqyttyń Syrdarıanyń qaq ortasyna kelý sebebi osy», — dep túıedi. Mundaı úsh álem týraly mıfologıalyq túsiniktiń saqtalǵany jóninde Shoqan Ýálıhanov jazǵanyn aıta kelip, búkil kosmostyń taǵdyry osy aǵashpen baılanystyrylady deıdi. Ol aǵash — Báıterek. Bizdiń qazaq eliniń táýelsizdigi de — Báıterek sımvolyna aınalǵan. Qazaqtyń ult bolýy úshin, eldermen terezesi teń el bolýy úshin kúresken qos aqynymyz — Abaı men Mahambet. Munaralary birinen biri bıik bolý úshin dúnıege kelmegen, birin-biri tolyqtyrý úshin halqyna boıyndaǵy bar asyl qazynasyn berip ótken qos báıterek! Biz sol qos báıterekterdiń japyraqtarymyz, tereń tartqan tamyrlarymyz.

Akademık Zeınolla Qabdolov óziniń «Arna» atty ǵylymı zertteý, ádebı syn jáne erkin esseleriniń jınaǵynda: Áýezovshe aıtqanda, takappar talanttardyń biri Ǵabıt Músirepov ózi bylaı dedi: «Abaı! Romanyn neshe ret qaıtalap oqysam — sonsha, árdáıim jańa bir kórkemdik, buryn oqyǵanda baıqalmaı ketken tereńdik tabam», — deıdi. Abaı men Mahambet óleńderin qaıtalap oqyǵan saıyn, tylsym dúnıedeı oıyńdy jańǵyrtyp, jańa bir jańalyqty tabasyń. Keremet te, ǵajaıyp teńeýlerdiń mánin ashasyń. Qupıa dúnıeniń ishine enip, sanalýan oıǵa jol tartasyń. Qos aqynnyń ǵajaptyǵy da osynda.

Osyndaı qupıa syrdy sezingen ǵalym: Abaı sekildi, Mahambettiń de asqan aqyndyq sheberligi shyndyqty — zatty, qubylysty — aldymen ózi obraz arqyly túısinip, kórip, tanyp, sodan soń ózgelerge obrazy arqyly túısindirip, kórsetip, tanytýynda jatyr.

«Ereýil atqa er salmaı,
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký-eńký jer shalmaı...»

Ne degen aqyndyq kúsh, qýat: Aleksandr Blok aıtqandaı, qas pen kózdiń arasynda «haos garmonıaǵa kóship», kúlli qımyl men qubylys op-ońaı bir yrǵaqqa túsip, tirshilik typyrshı qalǵan joq pa? — dep túıedi. Bul deıdi ǵalym: «Tumandy teńiz shetindegi shamshyraqtaı jarqyrap turǵan baǵyt-baǵdary ; ıdeıalyq negizde jatqan úzilmes arqaýy; naızaǵaıdaı shatyrlap turǵan aıbyndy da aıdyndy rýhy!.. Osy óleńdi oqyǵanda bizdiń kóz aldymyzǵa, qolynda aıǵa shaǵylysqan aq naıza, taqymynda «elbeń-elbeń júgirgen» júırik at, bulyń-bulyń bozala túnde boz adyrdan «eńký-eńký» eńiske qaraı ereýildep qulaı bergen er Mahambet keledi», — deı kelip, akdemık Zeınolla Qabdolov synshy retinde de, ǵalym retinde de, ádebıetshi retinde, ǵylymı tujyrym jasaıdy. Bul tujyrym qortyndyny Abaı men Mahambet shyǵarmalarynyń basyna úlken árippen jazyp qoıatyn, jazyp qoıǵanda taspen qashap, taý bıigine ilip qoıardaı sóz aıta bilgen. Uly júrekti Qabdolov: «Mahambettiń ár sózi — quıylǵan qurysh, qorytylǵan qorǵasyn. Ony óńdep-jóndeımin dep jasytpaý kerek, — deı kelip, — Mahambet pen Abaıǵa redaksıa júrmeıdi!, — dep túıedi. Bul qaıtalanbas ulaǵatty sóz, uly sóz!

Ǵulama ǵalym Qajym Jumalıevtyń 1948 jyly jaryq kórgen «Mahambet /1804-1846 j.j./» atty zertteý eńbeginde: «Mahambet poezıasy óziniń janr jaǵynan da zertteýshilerdiń aıryqsha kóńilin aýdarýǵa tıis. Onyń keıbir óleńderin lıro-epıkalyq túrge jatqyzýǵa bolady. Ol óleńderinde aqyn ómir qubylystaryn Isataı bastaǵan sharýalar kóterilisimen baılanysty tarıhı shyndyq, óz qalpynda sýrettelse, sonymen qatar oǵan óziniń kózqarasyn, qatysyn, ol jaǵdaıdy óziniń qalaı sezinýinde kórsetedi.

Lırıkalyq sezinýge bólene otyryp oqıǵany baıandaý lıro-epıkalyq jyrlarǵa tán nárse ekendigi kimgede bolsa málim», — dep tujyrymdaıdy. Ǵalym óz oıyn damytyp, Mahambet jyrlarynyń bir salasyn lıro-epıkalyq túrge de jatqyzady.

Mahambettiń táýelsizdik úshin atsalysqan jyrlaryn zertteı otyryp, Mahambetten burynǵy aqyndar qalaı jyrlady degen saýal kóldeneń týyp, ol aqyndardy da zerttep, birshama qarap shyǵýǵa týra keldi. Ótkendi aıtpaı búginge baǵa berý múmkin emes. Ótkendi ólshemeı búgingini tarazylaý — eki ushty uǵym týdyratyny anyq. Sondyqtan ótkenge barlaý jasap, zertteý eńbegimizge engizdik. Bul da Mahambet aqynnyń Táýelsizdik jolyndaǵy erekshe birtýar aqyn ekendigin dáleldeı tússe kerek.

Táýelsizdik degen sóz — qudiretti de, kıeli sóz. Adam — tabıǵattyń táýelsiz jaratylysy, Táńirdiń quly. Táýelsizdik degen sózdiń týýyna sebepker adam men adam arasyndaǵy kúresten bastalǵan. Birinen biri basym túsý, bir eldiń bir elge tizesin batyrý sıaqty ádiletsizdikten Táýelsizdik degen uǵym dúnıge kelgen. Adam ózin ózi qorǵaý úshin, árbir ult, árbir el, árbir memleket bostandyqta ǵumyr keshý úshin táýelsizdik atty qasıetti uǵymǵa moıynusynǵan. Sol táýelsizdik úshin adamzat balasy sanaly túrde kúresýmen keledi. Birde jeńedi, birde jeńiledi, teke tiresken máńgilik kúres.

Sol kúrestiń basyn, aryǵa barmaı-aq HİH ǵasyrdyń birinshi jartysynan bastaýdy jón kórdik. Bul kezeńnen bastaýǵa tolyq negiz bar. Poezıany tý etip kúresýdiń basy qazaq dalasynda aqyn Mahambet Ótemisulynyń qudiretti rýhynan bastalady desek, qatelespegen bolar edik. Onyń aldyndaǵy shamamen bizdiń zamannan buryn 2-myń jyldyqtyń sońy — bizdiń zamannan burynǵy 1-myń jyldyqtyń bas kezindegi Zaratýshtra desek, ol osydan shamamen 30 ǵasyrdaı buryn Edildiń shyǵysyndaǵy uly Turan jerinde, mal baqqan spıtama jurtynda kıiz týyrlyqty kóshpeli Poýrý shaspannyń otbasynda dúnıege kelgen, adamzat tarıhyndaǵy tuńǵysh paıǵambar aqyn. Ol otyz jasynda álemdi, jaratqan jalǵyz ıe — Ahýra-Mazda Qudaıdyń aıan berýimen asqan aqyl-bilim ıesine aınalyp, Qudaı aýzynan estigen uly shyndyqty jurtqa jetkizbek bolady dep jazady derekterde. Zaratýshtranyń dinı ýaǵyzdary, óleńmen aıtylǵan duǵalary ózinen keıin birneshe ǵasyrdan soń ǵana eski parsy tilinde Iranda qaǵazǵa túsedi, aqyrynda «Avesta» atty kitap bolyp jaryq kórgen75. «Kúnge madaq» jyrynda «Jaratqan jalǵyz Iemizden máńgi jasaýshy, Jaryq syılaýshy, kúnge tabynamyz» dep túıedi.

Osy Zaratýshtradan bastap, Qorqyt Ata (Vİİ— Vİİİ ǵasyrlar), Ábý Nasr ál-Farabı (870— 950), Mahmut Qashqarı (Hİ ǵasyr), Júsip Balasaǵunıǵa (Hİ ǵasyr) ulasyp, Halyq jyrlarynan jyraýlar dástúrine jalǵasyp, Ketbuǵa (Hİİ— Hİİİ ǵasyr), Asan qaıǵy (HV ǵasyr), Qaztýǵan (HV ǵasyr), Dospambet (HVİ ǵasyr), Shalkıiz (1465— 1560), Jıembet (HVİİ ǵasyr), Aqtamberdi (1675— 1768), Buhar jyraý (1684— 1782), Shal aqynǵa (1748— 1819) kelip, Mahambet Ótemisulyna (1804— 1846) toǵysamyz. Qaısy aqyndy alsaqta halqynyń qamyn, eliniń eldigin, dástúr-saltyn alǵa qoıyp, qarapaıym tirlikten bıik etip jyrlaýǵa den qoıǵan. Týyp-ósken jer taǵdyry, týǵan jer men týǵan el taǵdyry tolǵandyrady. Solaı desekte, Táýelsizdik uǵymdy alǵa tartyp, ǵasyrlar aldynda mindet etken aqyn — Mahambet Ótemisuly. Oǵan Nysambaı, Dýlat Babataıuly, Qobylan Bóribaıuly, Shernıaz Jarylǵasuly jalǵasyp, jyraýlar dástúrin Turmaǵambet İztileýuly, Jambyl Jabaev, Nurpeıis Baıǵanın-syndy tulǵalar jyrlarymen zamana alańyna shyǵyp, óz kúresin bastaıdy.

Araǵa ánshi aqyndar Birjan sal (1834— 1897), Ahan seri (1843— 1913), Balýan Sholaq (1864— 1919), Estaı (1874— 1946), Jaıaý Musa (1838— 1929), Áset (1867— 1923), Mádı (1880— 1921), úkili Ybyraı (1860— 1932) bastap, Kenen, Nartaı, Shashýbaı aqyndarǵa kelip bas qosady.

Osynaý zamandar turǵysynda, osynaý dáýirler kezeńinde Abaı (Ibrahım) Qunanbaıulynyń orny erekshe. Qazaq halqynyń uly aqyny bir dáýirdiń basynda turǵan alyp tulǵa. Bulaı salalap, saralap aıtýymyzdyń sebebi — biz, qazaq halqy, Táýelsizdik jolynda qandaı satylardan ótkenimizdi aqyndar ǵumyry men aqyndar shyǵarmashylyǵynyń úni, daýsy ózi aıǵaqtap turǵandyǵynan birshama habar berý.

Abaıdy ókshelep, Shákárim Qudaıberdiuly (1858— 1934) kelse, Táýelsizdik únin Alty alashqa áıgilep kórsetken tulǵalar, Alash azamattary Ahmet Baıtursynuly (1983— 1938), Mirjaqyp Dýlatov (1885— 1931), Maǵjan Jumabaev (1893— 1938), Sultanmahmut Toraıǵyrov (1893— 1920), Sábıt Dónentaev (1894— 1933) bolsa, endigi Táýelsizdiktiń kózderi, bastaý bulaqtary Sáken Seıfýllın (1894— 1938), İlıas Jansúgirov (1994— 1938) dep aıtýǵa tolyqtaı negiz bar.

Eki myń jyldyq dala jyrynda Táýelsizdik taqyrybyn daralap aıtsaq, eń aldymen Mahambet Ótemisulynyń asqaq daýsy aldymyzdan shyǵary sózsiz. Óıtkeni, Mahambet aqyn óleńderimen birge ózi de Táýelsizdik jolynda kúresken aqyn. Jeke dara tulǵa. Mahambetpen qatar, Baıtoq aqyn, Shernıaz Jarylǵasuly, Dýlat aqyndardyń da Táýelsizdik jolyndaǵy jyrlary óz aldyna bir tóbe derlik.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Tarıh tolqynynda» atty kitabynda: «Qazirginiń talaı elin qaıran qaldyratyn osynaý baıtaq keńisti kernegen poezıalyq álem, tek qana sulýlyq pen sezimniń sheńberinde shektelmegen. Ol sharýashylyqtyń jalynyn laýlata bilgen. Sodan da bolar, Qazaqtyń poezıalyq shyǵarmashylyǵynda meılinshe tereń tanymdyq qasıetter bar. Sondyqtan da qazaqtyń dástúrli poezıasy udaıy fılosofıamen shendesip jatady», — dep jazdy. Talaı eldi qaıran qaldyratyn Zaratýshtranyń «Kúnge madaq» jyrynda: «Ahýra-Mazda shattyqqa bólensin... Máńgi jasaýshy, jaryq syılaýshy, tulparlary qanatty, Kúnniń shapaǵy — tabyný men madaqqa, baq pen dańqqa laıyq. Jaratqan jalǵyz ıemizdeı...» — dep jazyp, «Máńgi jasaıtyn Kúnge», «Men kúnge qurmet kórsetem», — dedi. Óıtkeni Kúnniń shapaǵy men shuǵylasyna shomylǵan «Jer de kıeli», «Sý da kıeli», «Áýlıe rýhynyń barlyq Jaratqandary kıeli». Sol kıeli jaratylystardyń bári de táýelsiz ǵumyr keshýi kerek. Jaratqan ıemizdiń ózi bergen jaratylysymen, ózine laıyq tabıǵatymen, Táńir syılaǵan az ba, kóp pe, ǵumyrymen eshkimge bas ımeı, eńseli kúıde ómir súrýi tıis. Óıtkeni bul, Táńir syıy. Táńir syıynyń bári de poezıalyq álem. Poezıalyq álem aınalyp kelgende ómir pálsapasy (fılosofıasy).

Uly saryndy jalǵastyrǵan, esimi ańyzǵa aınalǵan saq ǵulamasy Anaharsıs:

Meniń bar jamylǵym —
Saqtyń shapany,
Etigim — aıaǵymnyń terisi,
Tósegim — keń dala,
Tańǵy asym men tústigim —
Sút, irimshik jáne qýyrdaq,
Sýsynym — sý, —

dep jazady. Bári de tabıǵı. Asyra silteý joq. Ómirdeı shyndyq. Tirshilikteı qarapaıym jazylǵan. Sondyqtan da shamamen bizdiń zamannan burynǵy 620-655 jyldary jazylsa da, san ǵasyrlar ǵumyr súrip, zamanaýı tirshilik keship, bizdiń dáýirge aman-esen jetken. Bizdiń dáýirden de ári asyp, bolashaqqa jeteri, keleshekpen kezdeseri sózsiz. Anarhasıstiń bizdiń zamannan burynǵy dáýirdiń ózinde: «Al, men erkin azamatpyn», — deýiniń astarynda azattyq, táýelsizdik úni júrekke jetedi. «Sadaq pen qoramsaqty asynyp, saqtardyń ishinde ǵana ómir súrseń, onda men sıaqty sen de erkindikte júrer ediń», — deıdi. Pálsapanyń astarynda erkindikke, Táýelsizdikke qol jetkizý úshin ózińdi-óziń qorǵaı bilýiń qajet, ózińe laıyq qorǵana alarlyq qarý qural-saıman bolýy kerek degen pikir jatyr.

Qarluq Kegmener Úlgeuly (760 — ó.j.b.) «Juldyzdardy áshkereleý» degen óleńinde:

Shyǵystan kelgen qorqaýlar tonaýda týǵan jurtymdy,
Qutqarar shara taba almaı, júregim meniń bulqyndy,
Súlikteı soryp qandaryn, óshirdi talaı tútindi,
Umytqaly qashan, baýyrym, tamasha menen kúlkini.
Ústinde lypa, qambada túıir dáni joq,
Sonda da qıyn bop tur-aý toltyrý apan-qulqyndy.
Erte me, kesh pe, senemin, bizge de bir tań atar,
Kórer me em sonda tirilip, «menmensigen shirkindi!»

— dep jazady. (Qytaı tilinen aýdarǵan Dúken Másimhanuly). Shyǵystan kelgen qorqaýlar tonaýda týǵan «jurtymdy», — deıdi. Bul táýelsizdiginen aıyryla bastaǵan el jurttyń muń-qaıǵysynan týǵan zar. «Qutqarar shara taba almaı, júregim meniń bulqyndy» deıdi aqyn. Táýelsizdiginen aırylǵan eliniń «súlikteı soryp qandaryn óshirdi, talaı tútindi» dep zar qaǵady, jany túrshigedi. «Umytqaly qashan, baýyrym, tamasha men kúlkini». Bodandyq moıynǵa qamyt bolyp kıilgesin, kúlki men qýanysh qalaı júregińe uıalar?!... Biraq úmitin úzbeı, keler kúnge senedi: «Erte me, kesh pe, senemin, bizge de bir tań atar», — deıdi. Ol tań, árıne, Táýelsizdik tańy! Táýelsizdik bizge ǵasyrlar boıy arman bolǵan. Táýelsizdik — adamzat úshin týa bitken maqsat pen murat. Asyl murat. Sol táýelsizdik bizdiń halqymyzdyń júregine uıa salǵan. Sol Táýelsizdik pen ǵumyr keshken Qazaq halqyn búginde bar álem esimin biledi, tanıdy, moıyndaıdy.

Endi orhon eskertkishterin (VII— VIII ǵasyrlar) aıtatyn bolsaq, Orhon ózeni boıynda tasqa qashap jazylǵan, Bilge Qaǵan, Tonykók, Ongır, Sýdja, Quly-SHora, Moıyn-SHara dastandarynyń ǵylymdaǵy jıyntyq ataýy delingen. Olar VII— VIII ǵasyrlardaǵy Túrki rý-taıpalarynyń irgeli eli — Túrk qaǵanatynyń tusynda jazylǵan degen derek bar. Sol derekterge súıene otyryp, Táýelsizdik taqyrybyna saı, mazmun men mán izdesek, bul jyrlarda da kórinis tapqan:

Táńirideı, Táńiriden jaralǵan
Túrk bilge, qaǵan
Bul shaqta otyrdym.
Sózimdi túgel estińder:
Búkil jetkinshegim, ulanym,
Birikken áýletim, halqym —

dep alyp «Otúken — qoınaýynda otyrsań máńgi eldigińdi saqtaısyń sen», — dep, demin basyp:

Bıikte Kók Táńiri,
Tómende qara jer jaralǵanda,
Ekeýińniń arasynda
Adam balasy jaralǵan.
Adam balasy ústine ata-tegim
Býmyn qaǵan, İstemi qaǵan otyrǵan.
Otyryp, túrki halqynyń el-jurtyn
Qalyptastyrǵan, ıelik etken.
Tórt buryshtyń bári dushpan eken.

deıdi. Sol dushpannan qorǵanýdyń ózi, Táýelsizdikke jol. Sondyqtan da: «İnim Kúlteginmen aqyldastyq. Ákemiz, aǵamyz qurǵan halyqtyń, aty, dańqy óshpesin dep. Eldikti, Táýelsizdikti betke alyp: Túrki halqy úshin tún uıyqtamadym, Kúndiz otyrmadym, inim Kúlteginmen birge», — deıdi. «Ólip-tirilip, jerdi ulǵaıttym» — dep kúrsinedi. Sóıtip: «Ólimshi halyqty tirilttim, Jalańash halyqty tondy, Kedeı halqyn baı qyldym, Az halyqty kóp qyldym», — deıdi. Mine, bul VII— VIII ǵasyr — arýaǵy patshanyń halqymen kezdesken muń-zary. Sol úshin «Qyzyl qanymdy tóktim, Qara terimdi aǵyzdym» deıdi.

1. Otúken — qasıetti jer aty.

Bul — bostandyq pen Táýelsizdik jolynyń ońaı emestigin pash etse kerek. Túıininde:

Búkil túrk halqyna,
Qarýly jaý keltirmedim...
Meniń áreketimniń nátıjesinde
Elimiz qaıta el boldy,
Halqymyz qaıta halyq boldy,
Ózim qartaıdym,
Ulyq boldym... —

dep el-halqy aldynda aqtarylady.

Halqymyzdyń jyraýlyq, baqsylyq, kúı óneriniń atasy — Qorqyt ata — barsha túrki tildes halyqtardyń dádemi, babasy. Qorqyt ata jyrlary Syr boıy oǵyz-qypshaqtarynyń aıtýymen VII— IH ǵasyrlardy-aq aýyzsha taraǵany belgili. Dádem Qorqytty — ázerbaıjan halqy, ásirese, óte qatty qasterleıdi. Bizdiń qazaq ulty da ulyqtaıdy. Qorqyt baba da: «Qanjar tımeı jaý qaıtpas», — dep, eldi qorǵaý qamyn oılaıdy. «At tuıaqty keledi, Aqyl tildi keledi», — dep barlyq isti aqylǵa jeńdirýdi qostaıdy.

Zertteýlerdiń basym kópshiligine súıensek, Qorqyt ata Syrdarıa boıynda ómir súrgen oǵyz-qypshaq taıpalyq birlestiginde H ǵasyrdyń basynda dúnıege kelgen degen tujyrym jasaıdy. Qazaq fılosofıasy tarıhynda Qorqyt ata — el birligin nyǵaıtqan kemeńger qaıratker, túrki dúnıetanymnyń negizin jasaǵan ǵulama oıshyl retinde baǵalanady. Birinshiden, kúıshi, qobyz sarynyn týyndatýshy alǵashqy tulǵa. Úshinshiden, áıgili jyraý, onyń jyrlary oǵyz-qypshaq ómirin beınelegen ádebı-tarıhı mura retinde moıyndalǵan. «Qaıda barsa Qorqyttyń kóri» demekshi, Qorqyt baba ajal, ólim táýelsizdigin oılap, sonyń shetine jete almaǵan. Qobyz kúıimen óz ǵumyryn máńgilikke uzartqan tarıhı uly tulǵanyń shyǵarmashylyǵy da ómirdi máńgilik etý ıdeıasymen qundy. «Sý dúrildep tasyǵanymen teńiz bola almaıdy» degen tujyrymmenen ómirdiń kóz jetpes kókjıegin aqyry moıyndaǵan. «Jatatyn dáıim jańǵyryp, Bul ǵumyr emes máńgilik» dep Ábý Nasr Ál-Farabı de (870— 950) moıyndap, Syrdarıada, Sham shaharynda (Damask) qaıtys bolǵan. Poezıanyń tabıǵatyn taldaıtyn traktat jazyp, óleń shyǵarýymen, tarıhta aqyndyq esimin qaldyrǵan.

Qarahan áýletinen shyqqan túrki danasy Mahmut Qashqarı (Hİ ǵasyr) «Túrki tiliniń sózdigi» atty úsh tomdyqty, búgingi urpaqqa mura etip, báıitter jazyp, taǵylymdy oı qaldyrǵan dana.

Ózgerdi zaman kúımeli,
Parasatty oı sıredi,
Estini esikke súıredi,
Bilimsiz zulym basshy bop, —

dep tereń maǵynaly oı aıtqan ǵulama. «Qutty bilik» dastanyn jazǵan Júsip Balasaǵunı (Hİ ǵasyr) aqyl, bilim, til jaıynda taǵylymdy oı qaldyrǵan ǵulama. «Aqyl qaıda bolsa ulyqtyq sonda bolady», «Qudaı kimge aqyl, oı, bilim berse, Myń san izgilik qol sozady», «Bilimdi bıik, aqyldy ulyq dep esepte» dep Hİ ǵasyrda urpaqqa amanat etken dańǵaıyr tulǵa.

«Dıýanı Hıkmet» kitabynda qasıetti Túrkistan topyraǵynda týyp, kúlli Kúnshyǵys elderi musylmandarynyń rýhanı kósemine aınalǵan Qoja Ahmet Iassaýı:

Eı, musylman, taǵat qylsań, tanbaǵyn,
Ǵazız janyń — amanaty Allanyń,

— deıdi, budan ári:

Em tabylmas ǵashyq dertke ekseń de,
İshi-syrty jymysqyǵa bek senbe,
Aryń taza bolsa jeńis tek sende
Alla biler ǵashyq derttiń daýasyn, —

deıdi ǵulama aqyn. Júreginiń jyryn barlap qarasań, bárinde ómirińe nár beretin, júregińe em beretin sezim qýaty bar. Sol arqyly adam ózin erkin sezinip, erkindikke den qoıady. Ómir súrýdi maqsaty men muraty etedi. Poezıa qudireti de osynda.

Bul Mahambet aqynǵa deıingi poezıa saryndary, ózindik maqamdary. Olardy oqymasa da, talantty aqyn júregi ótken aqyndarmen birge ushtasyp, oı-tolqyndary odan ári damyp, jańa bir dúnıeni, eshkimge uqsamaıtyn maqamyn ózgeshe jyrlardy Mahambet pen Abaı dúnıege ákelgen. Eki uly aqynymyz Abaı Qunanbaev jáne Mahambet Ótemisov óz jyrlarynyń qýat-kúshimen el-halqyna yqpal jasap, áser etip, rýhanı baıýyna dem berdi. Rýhanı baıyǵan el ne bir tarıh alǵa tartqan tyǵyryqtan, ne bir taýqymetten jol taýyp shyǵa alatyny anyq. Bul haqynda Elbasymyz da jyl saıynǵy óziniń Qazaqstan halqyna joldaýynda naqty derektermen buljymas oı-tolǵamdarmen el aldyna tartyp keledi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna joldaýynda /Astana, 2006 jylǵy 1 naýryz/ «Qazaqstan óz damýyndaǵy jańa serpilis jasaý qarsańynda» jáne «Qazaqstannyń álemdegi básekege barynsha qabiletti 50 eldiń qataryna kirý strategıasy» atty taqyrapta sóz sóılep: «Qazaqstan búgingi tańda áleýmettik-ekonomıkalyq jańarý men saıası demokratıalandyrýdyń jańa kezeńine qadam basqaly tur.

Men ózimizdiń álemdik reıtıń kestesiniń joǵary bóligine ilikken elder tobynyń ishinen oryn alýymyzǵa múmkindik beretin basty negizder mynalar dep bilemin.

Birinshiden, órkendi de órshil damyp kele jatqan qoǵamnyń irgetasy tek qana osy zamanǵy, básekege qabiletti jáne bir ǵana shıkizat sektorynyń sheńberimen shektelip qalmaıtyn ashyq naryq ekonomıkasy bola alady. Bul — jeke menshik ınstıtýty men kelisim-sharttyq qatynastardy qurmetteý men qorǵaýǵa, qoǵamnyń barlyq músheleriniń bastamashylyǵy men iskerligine negizdelgen ekonomıka.

Ekinshiden, biz aǵa urpaqty, ana men balany, jastardy qamqorlyq pen iltıpatqa bóleıtin áleýmettik baǵdarlanǵan qoǵam, el halqynyń barlyq toptary turmysynyń joǵary sapasy men aldyńǵy qatarly áleýmettik standarttaryn qamtamasyz etetin qoǵam qurýdamyz.

Úshinshiden, biz erkin, ashyq ári demokratıalyq qoǵam ornatýdamyz», — dep úsh keleli máseleni memleketimiz aldyna temir qazyq etti odan ári: Tórtinshiden, biz dáıekti túrde saıası tejemelik pen tepe-teńdiktiń úılestirilgen júıesine negizdelgen quqyqtyq memleket quryp, ony nyǵaıta beremiz.

Besinshiden, biz barlyq dinderdiń teń quqylyǵyna kepildik beremiz jáne Qazaqstanda konfesıa aralyq kelisimdi qamtamasyz etemiz. Biz Islamnyń, basqa da álemdik jáne dástúrli dinderdiń ozyq úrdisterin qurmettep ári damyta otyryp, osy zamanǵy zaıyrly memleket ornatamyz.

Altynshydan, biz qazaq halqynyń san ǵasyrlyq dástúrin, tili men mádenıetin saqtap, túlete beremiz. Sonymen qatar ultaralyq jáne mádenıet aralyq kelisimdi, birtutas Qazaqstan halqynyń ilgeri damýyn qamtamasyz etemiz.

Jetinshiden, biz óz elimizdi halyqaralyq qoǵamdastyqtyń tolyq quqyly jáne jaýapty múshesi retinde qarastyramyz, al munyń ózi bizdiń asa mańyzdy basymdyqtarymyzdyń biri. Qazaqstan munda geosaıası turaqtylyqty jáne óńirdegi qaýipsizdikti qamtamasyz etý jóninde mańyzdy mindetter atqaryp otyr, — degen bolatyn. Sol baǵytta bizdiń respýblıkamyzdyń ǵylymy da damyp keledi. Táýelsizdik taqyryby — M.O.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń da eń basty taqyryby.

Mahambet pen Abaıdyń qaıǵy-muńy — halqy, jurty, ulty. «Haıýansha júrip kúneltpek» bolǵan keı pendelerdi kórip qanqusa bolady aqyn. Shynynda da «aqyl,sezim bolmasa, tirshiliktiń nesi sán». Sony oılap, tebirene tolǵanǵan aqyn:

Júrekte qaırat bolmasa,
Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek?
Aqylǵa sáýle qonbasa,
Haıýansha júrip kúneltpek.
Aspasa aqyl qaırattan,
Tereńge barmas, ústirtter,
Qartyńnyń oıy shaý tartqan,
Ádeti jeńip, kúńgirtter.
Tán súıgenin bermese,
Jan shydamas jany ashyp,
Bere berseń, ber dese,
Úmit eter talasyp, —

dep, «aspasa aqyl qaırattan, tereńge barmas ústirtterge» qamyǵyp, «júrekte qaırat bolmasa, uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek» dep uıyqtaǵan oıdy oıatýǵa umtylady.

Malda da bar jan men tán,
Aqyl, sezim bolmasa,
Tirshiliktiń nesi sán,
Tereńge bet qoımasa?
Atymdy adam qoıǵan soń,
Qaıtip nadan bolaıyn?
Halqym nadan bolǵan soń,
Qaıda baryp ońaıyn?! —

deıdi aqyn taýsyla sóılep, «qartyńnyń oıy shaý tartqanyn» alǵa tartyp, osyndaı salmaǵy orasan aýyr sózge barady. Túsingen janǵa bul óleńde taýdaı salmaq jatyr. «Atymdy adam qoıǵan soń qaıtyp nadan bolaıyn?» Bul da bizdiń ıyqqa artqan osal júk emes. Al, «halqym nadan bolǵan soń, qaıda baryp ońaıyn?!» buǵan ne aıta alasyn? Birde balyq aıtqan eken: «aıtar edim, aýzymda sý tolyp tur» dep. Biz bárimiz de, sol balyq kúıin keship, aqyn muńyn únsiz sezip, únsizdikke boı aldyryp, ishteı jaýap izdeı bastadyq. Onyń jaýaby — búgingi Táýelsizdigimiz.

Abaıdyń uly júregine — táýelsizdigimiz ǵana jaýap bere alady. Táýelsizdigimizdiń búgingi ultymyzdyń kóshbasshysy bolǵan Nursultan Nazarbaev bul aqyn óleńine osylaı tolǵana jaýap berdi. Ǵasyrlyq saýalǵa, bul ǵasyrlyq jaýap der edim.

Osy oraıda Mahambet aqynnyń Táýelsizdik jolyndaǵy «Kún qaıda» jyry oıǵa oralady. Abaıdyń «Atymdy adam qoıǵan soń, qaıtip nadan bolaıyn» dep baryp, «Halqym nadan bolǵan soń, qaıda baryp ońaıyn?! Degen kúreskerlik baǵyttaǵy basqasha aıtyp tolǵanady. «At salmaı óter kúndi», «Kúderiden baý taǵyp, saýyt kıer kúndi», «kúmbir-kúmbir kisinep, kúreńdi miner kúndi» ańsaǵan aqyn Aq Jaıyqtaı aqtarylyp, ózen aǵysyndaı tógip tastaıdy:

Aınalaıyn Aq Jaıyq,
At salmaı óter kún qaıda?
Eńsesi bıik boz orda,
Eńkeımeı kirer kún qaıda?
Qara bulannyń terisin
Etik qylar kún qaıda?
Kúderiden baý taǵyp,
Saýyt kıer kún qaıda?
Kúmbir-kúmbir kisinetip
Kúreńdi miner kún qaıda?
Tolǵamaly aq myltyq
Tolǵap ustar kún qaıda?
Alty qulash aq naıza
Usynyp shanshar kún qaıda?

Tolǵamaly aq myltyq tolǵap ustar kúnge umtylǵan aqyn elin, jurtyn, ultyn ulttyq táýelsizdikke úndeıdi. «Sadaq tolǵan saı kez oq, masaǵynan ótkizip, basyn qolǵa jetkizip, sozyp tartar kúnge» asyǵady.

Mahambet poezıasyn qaıta zerttep, qaıta zaman, qoǵamǵa saı, jańa turpatty baǵa berý úshin, Mahambettanýshy, kórnetti qazaq ǵalymy Qajym Jumalıevtyń eńbegin atap ótpeı tura almaımyz. Fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Rýda Záıkenova:

Q.Jumalıev «Aıqas» /1944/, «Mahambet Ótemisuly» /1948/, «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» /1961, İİ tom, 1-kitap», «Qazaq eposy men ádebıet tarıhynyń máseleleri» /1958/, «XVIII-XIX ǵasyrlardaǵy qazaq ádebıeti” /1967/ jáne t.b. eńbekterinde, baspasóz betindegi jekelegen zertteý maqalalarynda Mahambet shyǵarmashylyǵyn ǵylymı turǵydan taldap, onyń qazaq ádebıeti tarıhynan alatyn ornyn aıqyndap, saf kúıinde keler urpaqqa usyndy.

Bul zertteýler Isataı-Mahambet bastaǵan sharýalar kóterilisiniń shyǵý sebebin, áláýmettik mańyzyn, tarıhı ómirsheńdigin aıqyndaýda, Mahambet poezıasynyń tóńkerisshil rýhyn tanytýda alǵashqy jazylǵan mańyzdy materıaldar edi. Sondaı-aq atalmysh eńbekterdiń negizgi ózegi — 1836-1838 jylǵy sharýalar kóterilisiniń ári kósemi, ári halyq muńyn jyrlaǵan shesheni retinde Mahambettiń tarıhı rólin naqty ashyp kórsetiýimen erekshelenedi. Sonymen birge Mahambet óleńderindegi Isataı obrazy, romantızm elementteri, aqynnyń ómiri, taǵdyry, shyǵarmalarynyń kórkemdik erekshelikteri, Mahambet murasyn nasıhattaýshy belgili jyraýlar Murat Móńkeuly men Yǵylman Shórekulynyń qabilet qarymy men jyraýlyq sheberligine, t.b. týraly da parasatty paıymdaýlar jasaıdy.

Boz aǵashtan bıik men edim,
Bultqa jetpeı shart synban,
El qutqarar er edim,
Janbastaı aqyry bir tynban, —

degen aqyn degenine jete almaı, qapyda qaza tapsa da, onyń halyq súıispenshiligine bólengen er tulǵasyn, kúresker beınesin, óleńderiniń

ómirsheńdigin dáleldeýge profesor Q.Jumalıev óz dittegen maqsatyna jetti deı alamyz» — dep tujyrym jasaǵan. Bul óte oryndy da. Buǵan qosa aıtarymyz Mahambet qaza tapsa da, óziniń aqyn retinde de, kúresker retinde de óziniń tarıhı mısıasyn oryndap ketken tulǵa. Ol Isataımen birge jeńilgen joq, qaıta Jeńis jolyna degen tarıhı soqpaq jasady. Sol soqpaqty jolmen halqymyz teńdessiz oqıǵa — Táýelsizdikke qol jetkizdi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń BUU-nyń Myńjyldyq Samıtinde /Nú-Iork, 2000 jylǵy 6 qyrkúıek/ sóılegen sózinde: «Jańa myń jyldyq bizge jáı ǵana ǵalamdyq ózgerister ákelip qana qoımaı, sonymen qatar adamzat ómirindegi betburys kezeńniń bastalǵanyn bildiretini aıdan anyq», — dep bastap, sózin jalǵastyra kele: «1943 jyldyń aıaǵynda alǵash ret bolashaqtyń álemdik tártip máselesi talqylaǵan Tegeran konferensıasynda uly amerıkandyq — Qurama Shtattardyń prezıdenti Franklın Delano Rýzvelt kezdesýge qatysýshylarǵa bylaı degen edi: «Bizdiń árqaısymyzda ózimizdiń derbes fılosofıamyz, derbes dástúrlerimiz ben ómir saltymyz bar. Biraq biz osynda, Tegeranda bizdiń ulttarymyzdyń bir-birinen ózgeshe murattary bizdi jalpyǵa ortaq ıgilikke bastaı otyryp, búkil álemniń bereketine qaraı birlese qozǵalý barysynda birtutas úılesimdi biriktire alatynyn dáleldedik» — dep tujyrymdaǵan bolatyn.

Elbasymyz aıtqandaı, «Ǵalamdyq áriptestik ústemdik etýshi prınsıpke júginetin, ádilettilik, demokratıa, eń bastysy árbir eldiń óz táýelsizdigine ústemdik etetin jańa dáýir týdy. Ol — Táýelsizdik dáýir. Sol Táýelsizdik dáýiriniń ústemdik etýine alǵash jol salǵan — Mahambet pen Isataıdyń jankeshti kúresi. Sol kúres-maıdandy baıandy etken Tuńǵysh Prezıdentimiz —

Nursultan Ábishuly Nazarbaev boldy. Búginde:

Boz aǵashtan bıik men edim,
Bultqa jetpeı shart synban.
El qutqarar er edim,
Jandaspaı aqyry bir tynban, —

deıtin de Elbasymyz Nursultan Ábishuly bolmaq.

Tebingi teris taǵynbaı,
Temirqazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı,
Erlerdiń isi biter me?! —

dep Mahambet jyrlaǵandaı, Táýelsizdigimizdi tik turǵyzyp, bostandyǵymyzdy baıandy etpeı, «Erlerdiń isi biter me?!» degimiz keledi.

Mahambet Ótemisuly — Táýelsizdiktiń uly jyrshysy. Táýelsizdiktiń basy bolǵan aqyn. Bul kúnde aqyn degenine jetti. Qazaq eli — Táýelsizdiktiń týyn kókke kóterdi. álem qazaq halqyn tanydy. Memleket ekenin moıyndady. Moıyndatqan aqyn Mahambet Ótemisuly bolsa, óz isimen dáleldep, qajyr-qaıratymen, aqyl-oı parasatymen Tuńǵysh Prezıdentimiz bolyp, Qazaq atyn álemge mashhúr etken Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev!

«Mahambet Ótemisov-syndy aqyndy zertteýdegi basty baǵyt pen mindet» dep, bolashaq urpaqqa baǵyt baǵdar bergen Muhtar Áýezov Mahambet aqyn týraly sózdi, asylynda uly Muhtar Áýezov sózimen bastaǵan jón: «Ótemisuly Mahambet — Isataı qozǵalysynyń eń iri adamynyń biri, Isataı naǵyz qandy kóılek joldasy eken.

Týysy Berish rýynan. Atasy — Ótemis. Onyń atasy — Qulmáli. Máli degen qazaqqa bir soǵysta qolǵa túsken tutqyn eken.

Berish ishinde Týmas degender enshiles, týysqan ǵyp áketken. Máli tuqymy ózderin parsy patshasy Nádirsheniń násilimiz deıdi eken.

Qulmáli keıin ósip, bir bólek el bolǵan. Ornyqqan mekeni: Gýrev úıezi, Taısoıǵan degen jer.

Qazaq ishi Qulmáli tuqymynan bı de, batyr da, sheshen de shyqqan dep, bulardyń túbin zatty desetin bolsa kerek.

Ótemis Aıshýaq, Bókeı degen Kishi júz handarynyń tusynda qabyrǵaly bı atanǵan. / «Mahambet álemi», 186-bet, 11-tom/»,- dep bastap, Mahambettiń aqyndyǵy týraly: «Sol, «kópti artyńnan ert, keregińe jarat» degen baǵyt Mahambettiń de ári is, ári sóz júzinde birden-bir nyq ustaǵan programy. Sonda basshynyń ózi kim? Oǵan «Tolarsaqtan saz keship» degen óleńinde:

Taǵydaı tańdap sý ishken,
Tarpańdaı tizesin búgip ot jegen.
Taǵy syndy myrza edik;
Taǵy da keldik tar jerge
Tańdansań taǵy bolar ma
Táńiriniń salǵan bul iske? —

deıdi. Ustanǵan isi, oıdaǵy nıeti boıynsha bul Buqar uranyn qostap kelgen «myrza» edi.

Kónbek, boıusynbaq emes edi. óziniń kózdegeni bar edi. Onysy óziniń jeke qalpyn, baǵynbastyq qalpyn, syndy myrza qalpyn» qaımaǵyn buzbaı saqtaımyn degen maqsaty edi.

Biraq ol Buqar zamany bir sári, ótip ketti. Bul sol taptyń adamy bolsa da ózgergen tarıhı jaǵdaıdyń ortasynda is qylatyn boldy. Qolyndaǵy tý jyǵylyp, súıengen tiregi synyp, quldılap, qulap barady. Endi buǵan sońǵy ret tuıaq serpý, barymen bir-aq bulqynyp kórý ǵana qaldy. Sonymen Mahambettiń bar sózi — osyndaı sońǵy bulqyný, sońǵy týlaýdyń jyry bolady. Bul bulqynǵanda úlken ispen, iri ekpinmen qulshynyp-bulqynǵan isi bir-aq is bolsa da, bardy salatyn, qulash keretin astań-kesteńniń, alaı-túleıdiń isi /«Mahambet álemi», 190-bet, 11-tom/», dep túıindeıdi. Budan ári Muqań : «Salt-sana júzinde joǵarǵy ústem taptyń kópten daıyndaǵan qarsylyǵyn bul qolma-qol iske asyrýshy aqyn bolǵan. Bunyki sóz ǵana emes, uly dúbir is, alasapyran tartys. Jyrynyń bári tutasqan qımyl. Qan maıdan ústinde kópti ekilendire sóılegen: shabýyl, atoı, uran jyry. Ylǵı sezimge soǵyp, qanǵa shabatyn qyzdyrma jyr.

Sonymen Mahambet jyrlary bir-aq túıinge arnalǵan, ǵasyrlar boıynda kópshilikke udaı úlken dert bop turǵan úlken jaranyń aýzyn julǵandaı bolatyn. Búkil H1H ǵasyr ádebıetinde qımyl men kúres jyryn Mahambetteı qyp jyrlaǵan ózgeshe aqyn bolǵan emes. Aldy da, arty da bir ózi sıaqty / «Mahambet álemi», 191-bet, 11-tom/». Bul ózi keremet baǵa. Táýelsizdiktiń jarshysy, táýelsizdik jolyndaǵy uly aqyn dep berilgen baǵa.

Budan ári oıyn jalǵastyrǵan uly Muhań aqyn sheberligin:

Ereýil atqa er salmaı,
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký, eńký jer shalmaı, —

Degendegi ylǵı keletin «e» dybysy — aýyzsha óleńniń bar nári bop ketedi. Bul daýysty dybystan qurylǵan úndestik bolǵanda «asonans» dep atalady.

Eger:

Tebingi terge shirimeı,
Terligi maıdaı erimeı, —

degen sıaqty «t» dybysyndaı daýyssyz dybystardan quralǵan úndestik bolsa, ony «alıterasıa» deıdi. Mahambettiń qyzdyramyn, jelpindiremin degen aýyzsha úgiti osyndaı túrde bólengen. Biraq bundaǵy jyr ishindegi kóp kórnekti sýretter Buqardikinen basqa bop maǵynalanǵan; ishinara birimen-biri baılanysqan bolady. Buqarda kóp túsinbesin degen attama, alamysh, baılamsyz sýretter ádeıi keltiriletin. Sondaı borasyny burqaqtyń ishinde ár jerge, uqqanǵa arnap kómbe kómip ketetin. Sóz túıimin kópten alyp qashý.

Al mynada: sol kóppen bir saparda, tar kezeńde ıyq súıesip, «bir jeńnen qol, bir jerden sóz shyǵaram» dep tur. Sondyqtan endi Buqar úlgisindegi jaltartpa, tuspal kerek emes, ýaqytsha bolsa da kóptiń tili bop sóılep baǵý qajet. Sol kóptiń «ózi bop turyp, tutas tamsandyratyn qyp sóıleý kerek. Bunyń bári aqynnyń uǵymy bolýyn tileıdi. Mahambet sol kerekti dárejede uǵymdy, kópke túsinikti bop, jaqyn bop kórinedi. Bundaǵy:

Alty malta as bolmaı,
Ózińnen týǵan jas bala
Saqaly shyǵyp jat bolmaı, —

degen.

Tebingi teris taǵynbaı,
Temir qazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı, —

degen sıaqty sýretterdiń bári ishteı bir taqyryp, bir maqsat, maǵynaǵa baǵynady.

Neshe alýan syrtqy bólek kórnistiń barlyǵy da osy tartys jolynda janyn aıamaı eńbek etken erdiń keıpin sýrettep tolyqtyrady. Burynǵy óleń-jyrǵa ár jerden shań berip, basy qosylmaı, bytyrap júretin sýretter mynada: qatty jymdasyp, ekshelenip, bir bas, bir tas bop alady. Aqynnyń kópke tastap otyrǵan uranyndaǵy tilek-talap ta osy. Bytyrap, ydyrap júrgen el basy qosylsa, oıdaǵy basshy bastasa is dáýirlep, eńbek janyp, kórikti kórinis shyǵar edi deıdi.

Osymen «Ereýil atqa er salmaı» degen jyrlardyń ishki-syrtqy qurylysy: tabıǵı-tutas bitken, biryńǵaı bútindikti bildiredi /Mahambet álemi», 192-193 better, 11 tom/», — deıdi. Bul sózdi, bul oı-pikirdi Mahambet aqyn týraly tylsym pikirdiń basy dep sanaýymyz tarıhı aqıqatqa jatar edi. M.Áýezov ol kezde oıyn ashyp aıta alǵan joq. Sonyń ishinde indetip otyryp jaıyp saldy, el-halqyna.

Budan ári uly Muqań: «Sonda «Ereýil atqa er salmaıdaǵy» kúı: «Talma qajyma, salǵan saıyn órshelendirip, órleı ber» degen kúı bolady.

Al «Tolarsaqtan saz keship» degen jyr taǵy da alǵashqy taqyrypty qozǵaıdy. Sóz saptaý, kórinis-sýretti eksheý bunda da sol taqyrybymen alǵashqy óleńdegideı úıles keledi. Biraq bunyń tusynda ýaqıǵanyń beti ózgergen. Aqynnyń hali ózgergen. Ol endi soǵys ústinde emes. Syrtqy hali — jeńilýshiniń hali. Sondyqtan qarsylyq ereýilin, uranyn basqa kúıge aınaldyryp:

At basyna soqtyryp,
Ata-eneni sóktirip,
Nálet dese bolmas pa,
Bizdiń osy júrgen júriske, —

degen qatty qarǵys,ashý serpinimen bitiredi /«Mahambet álemi», 194-bet, 11-tom/», — deı kelip, «Sonyń ishinde:

Jamannan týǵan jaqsy bar,
Atasyn aıtsań nanǵysyz... —

dep bir qoısa:

Aıyrdan týǵan jampoz bar,
Narǵa júgin salǵysyz, —

dep taǵy aıtady. Dandaısyǵan talaı maqtaýly jalǵyzdan da, kópten, tómennen de shyǵyp ozǵan — kóp erdiń qımylyn qostaıtyny bar. Kóppen birge júrip, bite qaınasyp, kóp synasý arqyly bergen baǵasy. Bul jyrynda da batyr-aqyn tózip otyrǵan joq, degenine jetpegenine ókinip qana otyr

/«Mahambet álemi», 195-bet, 11-tom/», — dep túıindeıdi. Bul Mahambet aqyn týraly bolashaqtaǵy zertteýlerdiń álqıssasy, ári epılogy da. Mine, táýelsizdik týynyń aqynyn bolashaqta osy baǵytta zertteýimiz kerek. Osy deńgeıde, Mahambet Ótemisov-syndy uly aqynnyń tarıh aldyndaǵy, Qazaq halqy aldyndaǵy, Táýelsizdik alǵan Elimizdiń aldyndaǵy ádebıettegi ornyn belgilep berý — uly maqsatymyz, ádebıet taný ǵylymy aldyndaǵy parasatty paryzymyz.

Abaı men Mahambet salystyrýǵa kelmeıtin qazaqtyń eki uly tulǵasy. Abaı danyshpandyq oı tereńdigimen, Mahambet táýelsizdik kúreskerlik rýhanı rýhymen erekshelenedi. Biraq, birin jaqyndastyratyn jaǵdaıattar joq emes. Birinshiden Abaı da, Mahambet te qazaq halqy úshin jany ashyp kúresken tulǵalar. Kúreskende isimen de, basty qarýy jyrlary arqyly da kúresken. Ekinshiden, zamany bir, qoǵamy bir tulǵalar.

Bizdiń aldymyzdaǵy derekterge súıensek, qazaq halqynyń uly aqyny, fılosof, aǵartýshy Abaı (Ibrahım) Qunanbaıuly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdanynda 1845 jyly 10 tamyzda dúnıege kelse, daýylpaz aqyn, qazaq táýelsizdiginiń kúres-maıdanyn bastaǵan aqyn Mahambet Ótemisuly 1804 jyly qazirgi Batys Qazaqstan oblysynyń Orda aýdanynda týǵan.

Abaıdy on jasqa tolǵanda ákesi Qunanbaı ony Semeı qalasyna ákelip oqýǵa bergen, áýeli az ýaqyt tatar moldasynan saýat ashqyzyp, keıin Ahmet Rıza medresesinde úsh jyl oqytqyzǵan. Buryn jazylǵan derekterden belgili bolsa, Mahambettiń qaıda oqyǵany týraly málimetter joqtyń qasy. Biraq musylmansha da, oryssha da oqyǵandyǵy muraǵat derekterden anyq kórinedi. 1824 jyly ishki ordanyń hany Jáńgir jıyrma jasar Mahambetti óziniń balasy Zulqarnaıynmen birge Orynborǵa jibergendigi kitaptarda jazylǵan.

---